Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 566
Praca oryginalna Original paper
Prowadzona w ostatnich dekadach intensywna se-lekcja byd³a holsztyñsko-fryzyjskiego w kierunku wysokiej wydajnoci spowodowa³a, oprócz wy¿szej mlecznoci, równie¿ nasilenie wystêpowania zaburzeñ przemiany materii, chorób koñczyn i wymienia oraz problemy w rozrodzie. Efektem tego jest skrócenie okresu u¿ytkowania krów, zwiêkszone brakowanie, podwy¿szenie kosztów leczenia i tym samym ograni-czenie zysku hodowcy (2). W grupie cech recyjnych, silnie wp³ywaj¹cych na rentownoæ produk-cji bydlêcej, jest ³atwoæ wycieleñ. Jest to cecha funk-cjonalna, która warunkuje wydanie na wiat ¿ywego i zdrowego potomstwa oraz jest kluczowym elemen-tem prawid³owej reprodukcji stada. Poród przed³u¿a-j¹cy siê i uci¹¿liwy, wymagaprzed³u¿a-j¹cy pomocy, wyci¹gania p³odu lub rozwi¹zany poprzez cesarskie ciêcie okre-lany jest jako poród ciê¿ki. O porodzie normalnym mó-wimy, gdy krowa urodzi samodzielnie lub z niewielk¹
pomoc¹ zdrowe, u³o¿one g³ówkowo cielê i przy tym nie dozna ¿adnych uszkodzeñ. Zainteresowanie prze-biegiem porodu wynika z szerokich nastêpstw trud-nych wycieleñ objawiaj¹cych siê zwiêkszon¹ mier-telnoci¹ ciel¹t (11), wy¿szym poziomem brakowania krów w okresie poporodowym, pogorszeniem p³od-noci, spadkiem mlecznoci i wysokimi kosztami we-terynaryjnymi (3, 9).
Czynniki wp³ywaj¹ce na ³atwoæ wycieleñ mo¿na podzieliæ na porednie, czyli matczyne i bezporednie zwi¹zane z p³odem. Matczyne to g³ównie rozwój twardych dróg rodnych i przygotowanie hormonalne do porodu. Wp³yw buhaja na przebieg porodu jest bez-poredni, poniewa¿ warunkuje on w du¿ym stopniu masê, kszta³t i wymiary p³odu (4). Masa cia³a cielêcia jest podstawow¹ przyczyn¹ wystêpowania trudnych porodów, szczególnie u ja³ówek (3). Ciê¿kie porody wystêpuj¹ od trzech do czterech razy czêciej u
ja³ó-Wp³yw pochodzenia buhaja
na rodzaj porodu w stadach krów mlecznych
pó³nocno-wschodniej Polski
ZENON NOGALSKI, W£ADYS£AW MORDAS, ANNA NOGALSKA*
Katedra Hodowli Byd³a i Oceny Mleka, *Katedra Chemii Rolnej i Ochrony rodowiska Wydzia³u Kszta³towania rodowiska i Rolnictwa UWM, ul. Oczapowskiego 2, 10-957 Olsztyn
Nogalski Z., Mordas W., Nogalska A.
Effect of the origin of service sires on calving ease in dairy cattle herds in North-Eastern Poland Summary
The aim of this study was to determine the effect of the origin of service sires on calving ease in dairy cattle herds. The experiment involved a total of 1257 Polish Holstein-Friesian Black-and-White cows. Variability of traits associated with calving ease was estimated on the basis of direct observation. Calving heifers and cows after the second and third pregnancy lasting at least 260 days were taken into consideration. Twin pregnancies were not taken into account, because by nature they are associated with a high proportion of difficult calvings. The experimental factors were as follows: calving ease (1 birth independently without human assistance; 2 birth requiring a little help from one person; 3 severe birth, requiring the use of much strength and the help of several people; 4 very heavy labor needing the assistance of a veterinarian, including a caesarean section), the age of the cows (1 first calving, 2 second calving, 3 third calving), the country of origin of 100 sires (France, USA, Poland, Germany) and calf birth weight. Overall, 15.67% of the calvings were considered hard pulls and required the assistance of a veterinarian (10.26% and 5.41% respectively). The number of difficult births decreased in successive calvings. Calving difficulty increased with calf birth weight. Calving ease was significantly affected by the sire. The highest percentage of hard pull and veterinary-assisted calvings (24.79%) was noted in the group of calves sired by a German bull, while the greatest calving ease was reported for American service sires. The high variation in the results of a phenotypic evaluation of bulls with respect to calving ease indicates that this trait should be considered in dairy herd improvement programs, and suggests that the country of origin of sires is less important than their actual test scores.
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 567 wek ni¿ u wieloródek (7). Wczeniejszy wiek
wycie-lenia ja³ówek i ni¿sza masa zwierz¹t przy zacieleniu, niezale¿nie od poziomu produkcji stada, wi¹¿¹ siê ze zwiêkszonym udzia³em trudnych porodów i istotnie ni¿sz¹ wydajnoci¹ mleczn¹ w I i II laktacji.
Doskonalenie genetyczne ³atwoci wycieleñ u byd-³a koncentruje siê na ocenie i selekcji buhajów na pod-stawie przebiegu porodów u ja³ówek. Ocenê ³atwoci wycieleñ w rasie polskiej holsztyñsko-fryzyjskiej do-konuje siê na podstawie przebiegu porodów ja³ó-wek inseminowanych nasieniem wycenianych buha-jów. Nasienie buhajów, których ocena bezporednia wskazuje na wysoki udzia³ trudnych porodów, nie po-winno byæ wykorzystywane w inseminacji ja³ówek.
Badaniami ³atwoci wycieleñ w Polsce zajmowa³o siê niewielu autorów (4, 15, 16). Wed³ug Treli i wsp. (15), wzrós³ udzia³ ciê¿kich porodów u mieszañców byd³a czarno-bia³ego (cb) z holsztynofryzami, w sto-sunku do zwierz¹t czysto rasowych cb. Nieliczne wy-niki oceny przebiegu porodów u krów mlecznych s¹ doæ ró¿ne. W jednych badaniach stwierdzono 7,1% ciê¿kich porodów u krów cb (4), natomiast kilka lat wczeniej w opublikowanych wynikach oceny 24-ty-siêcznej populacji byd³a czarno-bia³ego wykazano, ¿e u 84,2% ja³ówek potrzebna by³a pomoc przy porodzie (16). W trwaj¹cym od ponad trzydziestu lat procesie holsztynizacji byd³a czarno-bia³ego w Polsce wy-korzystuje siê nasienie buhajów pochodz¹cych z po-pulacji byd³a holsztyñsko-fryzyjskiego wielu krajów. Celem badañ by³o okrelenie wp³ywu pochodzenia buhajów na rodzaj porodu ciel¹t w stadach krów mlecz-nych.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w latach 2001-2004 w czte-rech oborach, zlokalizowanych w regionie pó³nocno--wschodniej Polski. Obserwacjami objêto 1257 krów rasy polskiej holsztyñsko-fryzyjskiej odmiany czarno-bia³ej. We wszystkich stadach stosowano ca³oroczne ¿ywienie pe³no-porcjowe TMR (total mixed ration). W miesi¹cach wio-senno-letnich zwierzêta w niewielkim stopniu korzysta³y z pastwiska. Przeciêtna roczna wydajnoæ poszczególnych stad w badanym okresie kszta³towa³a siê na poziomie 6500--7800 kg mleka. We wszystkich oborach stosowano sztucz-n¹ inseminacjê. Wycielenia odbywa³y siê
w kojcach porodowych, do których zwie-rzêta przeprowadzano na 7-10 dni przed planowanym porodem.
Zmiennoæ cech zwi¹zanych z ³atwo-ci¹ wycieleñ oszacowano na podstawie wyników bezporednich obserwacji. Uwz-glêdniono wycielenia ja³ówek i krów po drugiej i trzeciej ci¹¿y trwaj¹cej przy-najmniej 260 dni. Ci¹¿ bliniaczych nie uwzglêdniano, gdy¿ z natury wi¹¿¹ siê one z wysokim udzia³em trudnych wy-cieleñ. Rodzaj porodu oceniano stosuj¹c 4-stopniow¹ klasyfikacjê: 1) poród samo-dzielny, bez pomocy cz³owieka, 2)
ród wymagaj¹cy niewielkiej pomocy jednej osoby, 3) po-ród ciê¿ki, wymagaj¹cy u¿ycia du¿ej si³y (pomoc kilku osób), 4) poród bardzo ciê¿ki, konieczna pomoc lekarza weterynarii, w tym cesarskie ciêcie. Cielêta bezporednio po urodzeniu wa¿ono. Na podstawie dokumentacji hodow-lanej okrelono nazwê, numer i pochodzenie ojca p³odu. Oceniaj¹c bezporedni wp³yw buhaja na rodzaj porodu uwzglêdniono 100 buhajów, ojców 1257 ciel¹t (tab. 1).
W analizie statystycznej uwzglêdniono ³atwoæ wycie-leñ (1-4), wiek krów (1-3), kraj pochodzenia buhaja ojca p³odu (Francja, USA, Polska, Niemcy). Oceny istotnoci wp³ywu badanych czynników dokonano wykorzystuj¹c nie-parametryczny test ÷2. Zmiennoæ masy cia³a rodz¹cych siê
ciel¹t oszacowano metod¹ najmniejszych kwadratów, we-d³ug modelu:
Yij = µ + Ai + Bj + eij gdzie: Yij = wartoci analizowanych cech, µ = rednia populacji,
Ai = wp³yw rodzaju porodu,
Bj = wp³yw pochodzenia ojca p³odu, eij = b³¹d losowy.
Ró¿nice miêdzy rednimi oszacowano wykorzystuj¹c test Tukeya dla nierównych liczebnoci w podgrupach.
Wyniki i omówienie
Porody ciê¿kie, wymagaj¹ce u¿ycia du¿ej si³y i bar-dzo ciê¿kie, przy których konieczna by³a pomoc leka-rza weterynarii, stanowi³y 15,67% (10,26% + 5,41%) wszystkich 1257 obserwowanych wycieleñ (tab. 2). Dymnicki i wsp. (4), testuj¹c nasienie szwedzkich buhajów, stwierdzili 14,1% ciê¿kich porodów u ja³ó-wek i 7,1% u krów. Na wysok¹ frekwencjê trudnych porodów, w badaniach w³asnych, móg³ mieæ wp³yw du¿y udzia³ ja³ówek w ocenianej populacji, wynosz¹-cy rednio 45,3%. W grupie krów ciel¹wynosz¹-cych siê po raz
t ¹ z r e i w z a b z c i L ñ e l e i c y w ³ a iz d u i a i c ê l e i c a c j o e i n e z d o h c o P e i n z c ¹ £ a j c n a r F USA Polska Niemcy t ¹ l e i c a b z c i L 314 311 394 238 1257 w ó c j o a b z c i L 10 13 42 35 100 h c y z s w r e i p ³ a iz d U % ,) k e w ó ³ a j( ñ e l e i c y w 43 40 47 49 45,3
Tab. 1. Pochodzenie buhajów ojców ciel¹t
u d o r o p j a z d o R e i n e l e i c y W e z s w r e i p drugie rtzecie £¹cznie n % n % n % n % y n l e iz d o m a S 257 45,25 301 68,88 212 84,13 770 61,25 ¹ c o m o p ¹ k l e i w e i n Z 172 30,28 191 20,82 127 10,71 290 23,07 i k ¿ ê i C 190 15,85 131 17,09 128 13,17 129 10,26 i k ¿ ê i c o z d r a B 149 18,63 114 13,20 125 11,98 168 15,41 m e ³ ó g O 568 100,00 437 100,00 252 100,00 1257 100,00 c i n ¿ ó r æ o n t o t s I χ2=133,9** Objanienie: p £ 0,01
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 568
pierwszy, porody wymagaj¹ce bez-wzglêdnej pomocy cz³owieka stano-wi³y 24,48% (15,85% + 8,63%), natomiast w kolejnych wycieleniach udzia³ ciê¿kich porodów zmniejsza³ siê, co potwierdzono statystycznie (p £ 0,01). Sieber i wsp. (13) u ja³ó-wek holsztyñsko-fryzyjskich stwier-dzili 52% porodów wymagaj¹cych pomocy. Podobnie Lombard i wsp. (10) wykazali koniecznoæ pomocy przy porodzie u 53% ja³ówek, a w póniejszych badaniach (9) u 18,9% ja³ówek ciê¿ki poród. Szwedzcy ba-dacze (7), wykorzystuj¹c analizê lo-gistyczn¹, oszacowali, ¿e ryzyko wy-st¹pienia ciê¿kiego porodu u ja³ówki jest 4,7 razy wiêksze ni¿ u wieloród-ki. Obni¿anie wieku wycielenia po-przez szybkie tempo wzrostu zwierz¹t powoduje zachwianie homeostazy genetycznej, nastêpstwem czego s¹, miêdzy innymi, zaburzenia w rozro-dzie krów (8). Aby unikn¹æ wzrostu udzia³u ciê¿kich i martwych porodów, zaleca siê umiarkowany wiek pierw-szego wycielenia (14). W badaniach
w³asnych udzia³ ciê¿kich i bardzo ciê¿kich porodów u krów ciel¹cych siê po raz drugi wynosi³ 10,29%, co by³o zbli¿one do wynosz¹cego 7,75% udzia³u trudnych i bardzo trudnych porodów w holenderskiej populacji byd³a holsztyñsko-fryzyjskiego (5).
Wzrostowi stopnia trudnoci porodowych towarzy-szy³a wy¿sza masa ciel¹t (tab. 3). Stwierdzono wyso-ko istotne ró¿nice (p £ 0,01) w redniej masie cia³a pomiêdzy poszczególnymi rodzajami porodów. Uzys-kane wyniki potwierdzaj¹ opiniê innych autorów, ¿e masa cielêcia jest podstawow¹ cech¹ wp³ywaj¹c¹ bez-porednio na jakoæ porodu (1, 3). Johanson i Berger (7) precyzyjnie okrelili wzrost
praw-dopodobieñstwa wyst¹pienia trudne-go porodu o 13% wraz ze wzrostem masy cielêcia o 1 kg. Zalecaj¹ oni powszechne wa¿enie ciel¹t po uro-dzeniu, a nastêpnie wykorzystanie tych informacji w doskonaleniu ³at-woci wycieleñ. Niska masa cia³a mo¿e byæ równie¿ przyczyn¹ zwiêk-szonej liczby komplikacji porodo-wych (12). W badaniach w³asnych nie wykazano istotnego, bezporedniego wp³ywu pochodzenia buhajów na masê ciel¹t, rednie ró¿nice nie prze-kracza³y 0,9 kg.
Bezporedni wp³yw buhajów na ³atwoæ wycieleñ by³ istotny (tab. 4). Najwiêcej ciê¿kich (16,39%) i bardzo ciê¿kich (8,40%) porodów
stwierdzo-no, gdy ojcem p³odu by³ niemiecki rozp³odnik. Mog³o to byæ spowodowane najwy¿szym udzia³em ciel¹cych siê ja³ówek, zainseminowanych nasieniem niemieckich buhajów (49%) oraz najwy¿sz¹ mas¹ rodz¹cych siê ciel¹t (39,5 kg) po buhajach niemieckich. Wy¿szy udzia³ ciê¿kich porodów u ciel¹cych siê ja³ówek wy-nika, miêdzy innymi, z dysproporcji miêdzy wielko-ci¹ p³odu a powierzchni¹ kana³u miednicy ja³ówki (fetopelvic-complex) (6). Trela i wsp. (15) stwierdzili negatywny wp³yw u¿ycia nasienia niemieckich bu-hajów holsztyñsko-fryzyjskich na przebieg porodu i miertelnoæ oko³oporodow¹ ciel¹t u polskiego
byd-u d o r o p j a z d o R Pochodzenieojcap³odu Razem a j c n a r F USA Polska Niemcy y n l e iz d o m a S 38,3 3,92 38,5a 3,99 37,9A 3,89 38,0A 3,75 38,2A 3,90 ¹ c o m o p ¹ k l e i w e i n Z 38,7 3,79 38,9a 4,16 39,3A 4,16 40,1A 4,75 39,2B 4,20 i k ¿ ê i C 39,3 3,28 41,0a 4,69 40,8B 4,33 42,1B 4,71 C40,9CD 4,37 i k ¿ ê i c o z d r a B 41,2 5,13 42,4b 4,61 40,0B 5,24 42,7B 4,13 41,5D 4,82 e i n z c ¹ £ 38,6 3,92 39,0a 4,79 38,6B 4,18 39,5B 4,53 38,9B 4,21
Objanienie: rednie oznaczone ró¿nymi literami w kolumnach ró¿ni¹ siê istotnie: du¿e litery p £ 0,01; ma³e litery p £ 0,05
Tab. 3. Pochodzenie ojca p³odu i rodzaj porodu a masa cielêcia, kg (x ± sd)
u d o r o p j a z d o R u d o ³ p a c j o e i n e z d o h c o P a j c n a r F USA Polska Niemcy n % n % n % n % y n l e iz d o m a S 200 63,69 205 65,92 239 60,66 126 52,94 ¹ c o m o p ¹ k l e i w e i n Z 171 22,61 169 22,19 197 24,62 153 22,27 i k ¿ ê i C 130 19,55 123 17,40 137 19,39 139 16,39 i k ¿ ê i c o z d r a B 113 14,14 114 14,50 121 15,33 120 18,40 c i n ¿ ó r æ o n t o t s I c2=21,7** Objanienie: p £ 0,01
Tab. 4. Wp³yw pochodzenia ojca p³odu na rodzaj porodu
Ryc. 1. Fenotypowa charakterystyka buhajów ojców przynajmniej 10 ciel¹t pod wzglêdem rodzaju porodu
19,61 23,07 27,90 29,29 0 5 10 15 20 25 30
Francja USA Polska Niemcy
Kraj pochodzenia ojca p³odu
Ciê¿kie
ibardzo
ciê¿kie
porody
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 569 ³a czarno-bia³ego. W badaniach w³asnych najmniej
porodów trudnych uzyskano po amerykañskich buha-jach. Jest to efekt prowadzonej w USA ju¿ od kilku-dziesiêciu lat oceny ³atwoci wycieleñ, informuj¹cej, czy potomstwo danego buhaja rodzi siê ³atwo czy trud-no (13).
Uwzglêdniaj¹c buhaje ojców co najmniej 10 cie-l¹t, w przeprowadzonych badaniach stwierdzono wy-rane ró¿nice w udziale poszczególnych rodzajów porodów (ryc. 1). W zale¿noci od buhaja udzia³ ciê¿-kich i bardzo ciê¿ciê¿-kich porodów mieci³ siê w zakresie od 0,00% do 29,29%. Najczêciej trudny poród cielê-cia zwi¹zany by³ z jednym z niemieckich buhajów holsztyñskich, po którym co trzecie cielê rodzi³o siê ciê¿ko. Wród 11 polskich buhajów, ojców przynaj-mniej 10 ciel¹t, u 4 nie stwierdzono trudnych poro-dów, tylko po jednym buhaju rodzi³o siê ciê¿ko 27,90% ciel¹t. Wysoka zmiennoæ bezporedniego wp³ywu buhaja na jakoæ porodu zachêca do uwzglêdniania tej cechy w selekcji i korzystania z wyników wyceny buhajów przy sporz¹dzaniu planu kojarzeñ.
Wzrostowi stopnia trudnoci porodowych towarzy-szy³a wy¿sza masa ciel¹t. Stwierdzono istotny wp³yw buhaja na rodzaj porodu ciel¹t. Najwiêcej ciê¿kich i bardzo ciê¿kich porodów (24,79%) zaobserwowano, gdy ojcem p³odu by³ jeden z niemieckich rozp³odni-ków, natomiast najmniej porodów trudnych uzyskano po amerykañskich buhajach. Du¿a zmiennoæ wyni-ków fenotypowej wyceny buhajów pod wzglêdem ro-dzaju porodu ciel¹t potwierdza koniecznoæ uwzglêd-nienia tej cechy w doskonaleniu populacji oraz wska-zuje, ¿e przy wyborze buhaja nale¿y kierowaæ siê przede wszystkim wynikiem jego wyceny, a w mniej-szym stopniu krajem pochodzenia.
Pimiennictwo
1.Bellows R. A., Genho P. C., Moore A., Chase C. C.: Factors afecting dystocia in Brahman-cross heifers in subtropical Southeastern United States. J. Anim. Sci. 1996, 74, 1451-1456.
2.Bicalho R. C., Galvao K. N., Warnick L. D., Guard C. L.: Stillbirth parturition reduces milk production in Holstein cows. Prev. Vet. Med. 2008, 4, 84, 112-120. 3.Brzozowski P.: Hodowlane aspekty przebiegu ocielenia i stanu zdrowia w okre-sie poporodowym krów rasy czarno-bia³ej. Rozpr. Nauk. i Monogr., SGGW, Warszawa 1990.
4.Dymnicki E., Philipsson J., Grochowska R., Reklewski Z., Rogers G. W., Kaczmarek A., Rosochowicz L., Dorynek Z.: Comparison of dystocia, stillbirths and related traits between progeny of swedish friesian bulls in swedish and polish dairy herds. Anim. Sci. Pap. Rep. 1996, 14, 223-233.
5.Eaglen S. A. E., Bijma P.: Genetic parameters of direct and maternal effects for calving ease in Dutch Holstein-Friesian cattle. J. Dairy Sci. 2009, 92, 2229--2237.
6.Hansen M., Misztal I., Lund M. S., Pedersen J., Christensen L. G.: Undesired phenotypic and genetic trend for stillbirth in Danish Holsteins. J. Dairy Sci. 2004, 87, 1477-1486.
7.Johanson J. M., Berger P. J.: Birth weight as a predictor of calving ease and perinatal mortality in Holstein cattle. J. Dairy Sci. 2003, 86, 3745-3755. 8.Kownacki M.: Wp³yw selekcji na skorelowane cechy produkcyjnoci i
d³ugo-wiecznoci zwierz¹t. Post. Nauk Rol. 1983, 30, 73-78.
9.Lombard J. E., Garry F., Tomlinson S. M., Garber L. P.: Impacts of dystocia on health and survival of dairy calves. J. Dairy Sci. 2007, 90, 1751-1760. 10.Lombard J. E., Tomlinson S., Garry F. B., Garber L. P.: Effects of dystocia on
dam health and productivity. American Association of Bovine Practitioners. Conference ProQuest Agriculture Columbus 2003, Journals 171.
11.Nogalski Z., Mordas W.: Oko³oporodowa miertelnoæ ciel¹t w stadach krów mlecznych pó³nocno-wschodniej Polski. Medycyna Wet. 2009, 85, 8, 571-574. 12.Sakowski T., Dymnicki E., Sobczyñska M.: Effect of selected factors on the course of parturition in cows and relationship between the course of parturition and milk productivity. Pr. Mater. Zootech. 1989, 40, 43-50.
13.Sieber M., Freeman A. E., Kelly D. H.: Effects of body measurements and weight on calf size and calving difficulty of Holsteins. J. Dairy Sci. 1989, 72, 2402-2410.
14.Steinbock L., Näsholm A., Berglund B., Johansson K., Philipsson J.: Genetic effects on stilibirth and calving difficulty in Swedish Holsteins at first and second calving. J. Dairy Sci. 2003, 86, 2228-2235.
15.Trela J., Kasiñska K., Soukup T., Grzegorzewski S., Wójcik P., Adamik A.: U¿ycie buhajów odmiany niemieckiej do doskonalenia byd³a czarno-bia³ego w rejonie gdañskim. Mat. Symp. Nauk. Hodowla byd³a w Polsce historia i przysz³oæ. Olsztyn 1996, s. 149-157.
16.¯arnecki A., Mrowiec S., Dworak D., Jamrozik J.: Trudne porody i miertelnoæ ciel¹t u byd³a czarno-bia³ego i czerwono-bia³ego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 1988, 333, 179-184.
Adres autora: dr hab. Zenon Nogalski, prof. nadzw., ul. Oczapowskiego 5, 10-740 Olsztyn-Kortowo; e-mail: zena@uwm.edu.pl
