Jerzy Jarowiecki
Powstanie i rozwój czasopism
pedagogicznych w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej na tle
tradycji : (zarys problematyki)
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 24/1, 91-110
PL ISSN 0137-2998
JERZY JAROWIECKI
PO W STAN IE I ROZWÓJ CZASO PISM PEDAG O G ICZNYCH W PO L SK IE J RZECZYPO SPO LITEJ LUDO W EJ N A TLE TR A D Y C JI
(Zarys problem atyki)
1. C zasopiśm iennictw o pedagogiczne, stanow iąc w ażne źródło in fo r m acji o różnorodnych problem ach ośw iatow o-p ed agogiczn ych , a tak że zajm ując znaczne m iejsce w rozw oju socjalistyczn ego sy stem u o św ia ty i w ych ow an ia, jak dotąd n ie stało się p rzedm iotem szerszych za in tereso w ań badaw czych. S tosunkow o m ało u w agi p ośw ięcali mu p ed agodzy oraz h istorycy o św iaty. Ukazało się zaled w ie kilka ok oliczn ościow ych a rty k u łó w p isan ych z okazji ju b ileu szu w yb ran ych ty tu łó w czasopism p ed ago giczn y ch 1, bądź też arty k u łó w -refera tó w będących p okłosiem k on feren c ji na tem at roli i zadań tych że czasopism p ed agogiczn ych 2, m ożna też
n atrafić na kilka an onsów in form u jących o ukazaniu się ok reślon ego t y tu łu lub też zachęcających do ich prenum eraty3. N atom iast problem cza
1 Por. m.in. W. W o j t y ń s k i: 1) „Ruch Pedagogiczny” od sw ego powstania w
roku 1912 do chwili obecnej, „Ruch Pedagogiczny”, 1965, nr 5/6, s. 19—35; 2) S ześć - dziesięciolecie „Ruchu Pedagogicznego”, tamże, 1972, nr 4, s. 391—400; C. M a j o
r e k , Wiadomości Historyczne” — przeszłość i teraźniejszość, „Kwartalnik H isto
ryczny”, 1976, nr 1.
2 Czasopiśmiennictwo pedagogiczne w Polsce Ludowej, pod red. F. Filipow icza, W arszawa 1981; książka ta stanowi pokłosie seminarium, które odbyło się 20 XI 1978 r. w W arszawie na tem at roli i zadań czasopism pedagogicznych w rozwoju socjalistycznego system u ośw iaty i w ychow ania. Publikują w niej sw e prace znani pedagodzy, m.in. Jerzy Kuberski, Czesław Kupisiewicz, M aksym ilian M aciaszek, Ryszard W ięckowski, Czesław Majorek, Stanisław Frycie. Rola czasopism prze d m io
tow o-m e tody czn yc h w d y d a k ty c e szkolnej, pod red. M. Inglota, W rocław 1978 (książ
ka zawiera m ateriały z sesji naukowej, która odbyła się w e W rocławiu 26 X 1977). 3 Por. m.in.: „Polonistyka”, „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy”, 1948, nr 61, s. 6; Czasopisma pedagogiczne Z NP, „Głos N auczycielski”, 1949, nr 8, s. 4; C z y
t a j m y czasopisma pedagogiczne, tamże, nr 11; Czasopisma p rze dm iotow e PZW S po mocą w samokształceniu, tamże, 1951, nr 5, s. 4; Nowe n um e ry „Szkoły Z a w o d o w e j ”, tamże, nr 26, s. 2; „Szkoła Z a w o d o w a ” będzie u kazyw ać się w n o w e j szacie ja k o dwutygodnik, tamże, nr 49, s. 2; T. B e r n a s, Czasopisma prze d m io to w e PZW S, „Szkoła Zawodowa”, 1954, nr 1, s. 32; R., Czasopisma p rze dm iotow e PZWS,
92 J E R Z Y J A R O W IE C K I
sop ism pedagogicznych PRL całkiem b ył pom ijan y przez h isto ry k ó w pra s y czy prasoznaw ców , którzy n iepom ni 130-letniej trad ycji tego p iśm ien n ictw a , liczącego ponad tysiąc ty tu łó w , zajm ując się d ziejam i prasy po 1945 r. n ajczęściej n a w et n ie zauw ażali ich istn ie n ia 4. P rzypom nijm y, że w w yd an ych w 1957 r. M ateriałach do bibliografii d z ie n n ik a r s tw a i p ra s y w Po sce w latach 1944— 1954 na od notow anych ponad 10 700 artyk u łó w i n otatek zaled w ie ok. 30 pozycji odnosi się do czasopism pedago g iczn ych 5. N atom iast au torzy haseł w E n c yk opedii w i e d z y o prasie opra cow anej w krakow skim Ośrodku Badań P rasoznaw czych pom inęli zu p eł n ie d efin icję czasopism a pedagogicznego®. W ynika to zap ew n e z braku zain teresow ań prasoznaw ców ty m rodzajem czasopism . B yć m oże n ie u- zm ysłow ion o sobie do niedaw na, z jaką ilością ty tu łó w tej prasy m am y do czynienia. Dzisiaj, dzięki opublikow anej w 1981 r. B ibliografii polskich c zasopism pedagogiczn ych (do 1979 r.), opracow anej przez S tefan a Moż dżenia i J u lię M usiał, w iadom o, że ilość ich przekracza znacznie ty siąc ty tu łó w . A u torzy bibliografii rejestrują ich 1139, ale liczba ta jest d ys k u syjn a, o czym d alej7.
A n aliza u jętego przez nich m ateriału dostarcza ogrom nej ilości w a ż n ych inform acji o początkach polskiej prasy pedagogicznej, o jej rozw o ju podczas zaborów i w latach po odzyskaniu n iep od ległości.
Na ziem iach polskich pod zaboram i do roku 1918 w yd an o 114 ty tu łó w o różnej częstotliw ości i czasookresie ukazyw an ia się8, a działo się to w trud n ych w arunkach p olityczn ych , przy dużych kłopotach fin a n so w y ch w yd aw ców , a także silnej konkurencji czasopism n iem ieckich i rosyjskich, popieranych przez w ład ze szkolne. S tosu nk ow o dużo t y tu łó w m iało krótki żyw ot: 21 czasopism u k azyw ało się przez jed en rok, 4 W podstawowych pracach o prasie PRL pióra A lin y Słom kow skiej nie odno tow ano ani jednego zdania na ten temat. Por. m in. A. S 1 o m k o w s k a: 1) Ze stu
dió w nad ro zw o jem prasy w trzydziestoleciu PRL, „Kultura i Społeczeństw o”, t. 19:
1975, nr 1; 2) Etapy ro zw oju prasy w trzydziestoleciu PRL, [w:] Społeczeństwo Pol
skiej Rzeczypospolitej L u dow ej, pod red. A. Czubińskiego, W arszawa 1977, s. 195—
230; 3) Prasa w PRL. Szkice historyczne, Warszawa 1980.
5 Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944— 1954. Wybór, oprać. M. Bzowska, J. Krawczyńska, H. Łaniewska, H. Poznańska, pod red. J. Halperna, Warszawa 1957.
6 Encyklopedia w ie d z y o prasie, pod red. J. M aślanki, W rocław 1976.
7 Szerzej na ten tem at pisałem w artykułach recenzyjnych na łam ach „Kwar talnika Historii Prasy Polskiej” (1983, nr 3, s. 85— 90), „Zeszytów Prasoznawczych” (1983, z. 3, s. 1, 3—115), „Oświata i W ychowanie” (1982, nr 17, s. 18—23).
8 A. K a r b o w i a k w art. Polskie czasopiśmiennictw o pedagogiczne, ogłoszo nym na łamach m iesięcznika „W ychowanie w Domu i S zkole” (1912), opisując po w stan ie i rozwój czasopism pedagogicznych na ziem iach polskich w okresie zabo rów, odnotował zaledwie 36 tytułów . W. G o r i s z o w s k i na łamach „Chowanny” (1959, z. 9/10) opublikował Przegląd n ajważnie jszych czasopism pedagogicznych w y
chodzących w Polsce do 1939 r. i od 1945 r., w ym ieniając tylko 24 tytu ły ukazujące
7 — przez dw a lata, 11 — trzy lata, 9 — cztery lata, ży w o t 37 ty tu łó w trw ał dłużej niż 10 lat. B y ły też czasopism a ukazujące się przez k ilk a dziesiąt lat, p ocząw szy od zaborów aż po rok 1939, a n a w et do lat P o l sk i L udow ej. Do nich m .in. należały: „Szkoła” (L w ów 1868— 1939), „P rze gląd P ed ag o g iczn y ” (W arszawa 1882— 1905, 1916— 1939), „M uzeum ” {L w ów 1885— 1939), „Przegląd O św iatow y” (Poznań 1910— 1939), „Ruch
Ped agogiczny” (K raków 1912— 1939); W arszawa od 1946). N a jw ięk sze oży w ien ie czasopiśm ien n ictw a pedagogicznego w y stęp o w ało w G alicji; w ostatnim d ziesięcioleciu przed I w ojną św iatow ą w ych od ziło tam po nad 30 ty tu łó w , z tego w 1914 r. — 25 tytu łów .
Po od zysk aniu n iep od ległości n astąpił p ow ażn y rozwój czasopism p e dagogicznych: od trzech ty tu łó w w roku 1918, 47 ty tu łó w w 1921, 116 ty tu łó w w 1928, do 143 ty tu łó w w 1938 (w tym 24 n ow e ty tu ły ). Ł ącz n ie w d w u d ziestoleciu m ięd zyw ojen n ym w ydano ok. 410 ty tu łó w czaso pism ped agogiczn ych 9. Jed n e z nich długo u trzym ały sw ą obecność na rynku w yd aw n iczym , w ie le jednak u kazyw ało się n ieregu larn ie i przez krótki okres, nie w nosząc w ięk szych w artości w rozwój teorii i praktyki pedagogicznej. T ylko 15 ty tu łó w u kazyw ało się przez całe d w u d ziesto lecie, ok. 60 istn ia ło dłużej niż 10 lat; b y ły w śród czasopism takie, k tóre początkam i sw y m i sięg a ły czasów zaborów. N ajczęściej czasopism a p e dagogiczne zakładane i w yd a w a n e b y ły przez zw iązki n au czy cielsk ie. Szeroką i n ie zw y k le ak tyw n ą działalność w yd aw n iczą rozw ijał Z w iązek N au czycielstw a P olskiego, k tóry w różnych okresach w y d a w a ł 80 cza sopism cen traln ych i teren o w y ch (lokalnych)10. G łów nym i ośrodkam i w y daw niczym i b y ły m iasta: K raków , W arszawa, L w ów , Poznań, ale obok nich p o ja w iły się np. A u gu stów , Będzin, B iała Podlaska, B ochnia, D ą browa Górnicza, Grudziądz, Ł uk ów itp. N astąpiło to zw łaszcza po u ch w a le Zjazdu D elegató w Z N P w 1934 r., zalecającej w szystk im okręgom w yd aw an ie w łasn ych pism organizacyjnych o charakterze region aln ym . Na przełom ie lat 1938/39 nakładem ZNP ukazyw ało się 38 ty tu łó w cza sopism . D ziałalność w yd aw n iczą prow adziły też inne zw iązki n a u czy cieli: T ow arzystw o N au czycieli Szkół Średnich i W yższych firm ow ało 20 ty tu łó w czasopism , S tow arzyszen ie C hrześcijańsko-N arodow e N au czy cielstw a Szkół P ow szech n ych w yd aw ało 9 ty tu łó w . K ilka ty tu łó w u k azy w ało się z inspiracji le w ic y n au czycielsk iej, sym p atyzu jącej z k om u ni stam i. Tak np. w 1921 r. Z w iązek Z aw odow y N au czycielstw a P o lsk iego
9 W. G o r i s z o w s k i w cytow anym artykule odnotował 87 tytułów , natom iast W. C z e r n i a w s k i (W y k a z polskich czasopism pedagogicznych i z w ią z k o w y c h
nauczycielskich ukazujących się w Polsce w latach 1918—1939, [w:] R o z w ó j d y da k ty k i polskiej 1918—1945, W arszawa 1963) w ym ienił 186 tytułów.
10 Por. J. M a r c i n i a k , Bibliografia terenowych czasopism zw ią z k o w y c h ZPNSP i ZNP 1918—1939, „Przegląd H istoryczno-O św iatow y”, 1968, nr 3, s. 395—408;
T. S z c z e c h u r a , Z w ią z ek Nauczycielstw a Polskiego. Zarys dzie jó w 1918— 1939, Warszawa 1957, s. 268—269.
94 J E R Z Y J A R O W IE C K I
S zk ół Średnich w y d a w a ł „N ow e T ory”, o tend en cjach radykalnych; w latach 1929— 1930 u k azyw ał się „B iu letyn K oła U czn iów prof. W łady sła w a S p asow sk iego” ; w latach 1929— 1934 pism o gru p y krakow skich k om u n istów „Zew N au czycielsk i” ; w latach 1935— 1937 „M iesięcznik N a u czy cielsk i”, a w 1939 r. „B iu letyn L ew icy N a u czy cielsk iej”.
Prasa pedagogiczna była zróżnicow ana, n astęp ow ała w yraźn a jej sp e cjalizacja: liczną grupę sta n o w iły pism a ogólnopedagogiczne pośw ięcone w sp ó łczesn ym prądom w pedagogice. Problem om pracy organizacyjno- -m etod yczn ej i w ych ow aw czej w szkole pow szechnej pośw ięcon ych było ok. 50 ty tu łó w , w szkole średniej — 25, w szkole zaw odow ej — 18; dla zak ładów kształcenia n au czycieli przeznaczonych b yło 7 ty tu łó w . D ział o św ia ty pozaszkolnej dysponow ał 47 tytu łam i, szk oły sp ecja ln e — sześ ciom a. P ow ażną grupę sta n o w iły pism a m etod yczn o-p rzedm iotow e: było ich 64 i zw iązane b y ły z 13 przedm iotam i ogólnok ształcącym i.
N o w y etap w rozw oju czasopiśm iennictw a pedagogicznego zapocząt k ow ał rok 1945. P rocesow i tw orzenia w ład zy lud ow ej, b u d ow y n ow ego u stroju społeczno-ekonom icznego i tw orzeniu odm iennego od przedw o jen n eg o sy stem u o św iaty i w ychow an ia to w arzyszy ło pow staw an ie n o w y c h czy też w znaw ian ie czasopism p edagogicznych ukazujących się przed 1939 r. We w spom nianej w cześniej bibliografii odnotow ano blisko 600 ty tu łó w czasopism pedagogicznych ukazujących się w latach 1945— 1979. Ilość ow ych tytu łów , jak i w cześniej w y m ien ion y ch , jest d ysku syjn a, co łączy się z próbam i skonstruow ania defin icji, za pom ocą której m ożna w yod rębn ić interesującą nas grupę czasopism spośród w ielu in n y ch oraz przeprow adzić ich k lasyfik ację.
2. R ozgraniczenie czasopism pedagogicznych od czasopism , które m .in. p oru szały czy też podejm ują nieraz w ęzłow e p rob lem y w ychow an ia m ło d zieży czy w p ły w u pedagogicznego szk oły na środow isko w zg lęd n ie k w e stie ośw iatow e, nastręczało p ew n e trudności. Stąd też w różnych prze glądach czasopism i bibliografiach w ystęp u ją obok sieb ie czasopism a ści śle pedagogiczne, podejm ujące teoretyczn e i p raktyczne p rob lem y pro cesu k ształcenia i w ychow an ia oraz n astaw ion e na u pow szech n ianie do św iad czeń w zakresie określonych d yscyp lin n auk ow ych w y stęp u ją cy ch w planach nauczania szkół różnych poziom ów i odpow iadających im k w e stio m d yd ak tyczn o-m etodyczn ym , a także czasopism a w y d aw an e przez organ izacje i in stytu cje, których działalność i w yn ikająca z niej tem a ty ka m ogą łączyć się z poczynaniam i pedagogicznym i w określon ym śro dow isku.
P ozw alała na to n iew ą tp liw ie definicja czasopism a pedagogicznego sform u łow an a przez W incentego Okonia w S ło w n ik u p e d a g o g ic zn y m (W arszaw a 1960). Przez czasopism o pedagogiczne W. Okoń rozum ie „uka zu jące się regularnie w yd aw n ictw o ciągłe, które zajm u je się spraw am i o św ia ty i w ychow an ia, sp ełniając w ażną rolę w rozw ijan iu nauk peda gogiczn ych i upow szechnianiu k u ltu ry p ed agogiczn ej” (s. 60). D efinicja
ta w yod rębn iała zapew ne istotn e cech y czasopism a pedagogicznego, ale ich n ie w yczerpała, przez co przybrała zbyt ogólny charakter.
Próby dalszej k onk retyzacji d efin icji podjął się w 1978 r. F ranciszek F ilip ow icz na k onferencji pośw ięconej om ów ieniu roli i zadań czasopism p edagogicznych w rozw oju socjalistyczn ego system u o św ia ty i w y ch o w a nia. W ychodząc od d efin icji W. Okonia, pisał: „Przez czasopism o peda gogiczne rozum ieć będę w yd aw n ictw o periodyczne pośw ięcone w cało ści p rob lem atyce k ształcenia i w ychow an ia, z regu ły będące organem in stytu cji, zrzeszeń lub organizacji pracujących program ow o w d zied zi n ie teorii i praktyki pedagogicznej, adresow ane do osób zaw odow o za j m u jących się działalnością dydak tyczn o-w ych ow aw czą i opiekuńczą lub też z tym i osobam i w sp ółp racu jących ”11. F. F ilip ow icz u w zględ n ił zatem , czego nie zrobił W. Okoń, kategorie n adaw cy i odbiorcy, poszerzając też zakres treści czasopism a pedagogicznego. Ta definicja n iew ątp liw ie u ła tw ia w yod ręb n ien ie gru p y czasopism pedagogicznych spośród kilku t y sięcy ty tu łó w prasy polskiej.
N ie do końca z tej m ożliw ości sk orzystali autorzy Bibliografii pol skich czasopism p edagogiczn ych S tefa n M ożdżeń i Ju lia M usiał, stąd ta w ażna skądinąd praca budzi w iele dyskusji. W e w stęp ie do sw ej p racy zło ży li deklarację, że „przez czasopism o pedagogiczne au torzy opracow a nia rozum ieją w y d a w n ictw o periodyczne p ośw ięcone tem atyce k ształce nia i w ychow an ia, szk olnictw a i zaw odow ym spraw om n auczycieli, adre sow an e do osób zajm u jących się działalnością d yd a k tyczn o-w ych o w a w czą (nauczycieli, w ych ow aw ców , rodziców i działaczy ośw ia to w ych )”12. W yelim in ow ali zatem kategorię nadaw cy i w efek cie w Bibliografii zna la zły się ty tu ły czasopism organizacji m łod zieżow ych , np. „B iuletyn In struktorski Z[wiązku] H [arcerstwa] P [olsk ieg o]” (pozycja 86), „D ruży n o w y ” (poz. 257), „Drużyna. D w u tygod n ik instru ktorów h arcerskich” (poz. 256), „Harcerska K uźnia. B iu lety n In form a cy jn o-S zk olen io w y ” (poz. 380), „Gromada. M iesięcznik In stru kcyjn y O rganizacji M łodzieżow ej To w arzystw a U n iw ersy tetó w R obotniczych” (poz. 379), „M otyw y. T ygodnik S p ołeczn o-W ych ow aw czy Instruktorów ZHP i Ruchu P rzyjaciół H arcer stw a ” (poz. 536), „Poradnik O św iatow y”. B yć m oże au torzy k ierow ali się założeniem , że skoro istn ieje pojęcie „pedagogika harcerska”, to instru k torskie pism o n ależy zaliczyć do pedagogicznych. N ie sądzę, b y b ył to zabieg uzasadniony. A dlaczego do spisu pism pedagogicznych w łączono
11 F. F i l i p o w i c z : 1) Pojęcie i klasyfikacja czasopism pedagogicznych, [w:]
Czasopiśmiennictwo pedagogiczne w Polsce Ludowej, s. 14— 19; 2) Etapy rozw oju czasopism pedagogicznych w Polsce Ludowej, „Kalendarz N auczycielski 1979/1980”,
W arszawa 1979, s. 300—312; 3) Pojęcia, klasy fikacja i etapy rozw oju czasopism p e
dagogicznych w Polsce Ludow ej, „W ychowanie w Przedszkolu”, 1979, nr 10, s.
476—481.
12 S. M o ż d ż e ń , J. M u s i a ł , Bibliografia polskich czasopism pedagogicz
96 J E R Z Y J A R O W IE C K I
„Poradnik O św iatow y”, organ Z w iązku W alki M łodych w y d a w an y pod czas okupacji, to trudno zrozum ieć (poz. 715). A u torzy w łą cz y li do bi b liografii czasopism a stu d en ck ie (np. „R zeczpospolita A k ad em ick a”, w y d aw ana przez Z w iązek B ratnich P om ocy M łodzieży A k adem ickiej, poz. 873), sp ortow o-tu ry styczn e (np. „C entralny K atalog W ychow ania F izycz n eg o i Sportu ”, w yd . G KKFiT, poz. 234; „B iu lety n Inform acyjn y. W y ch ow an ie F izyczne. Sport. W ypoczynek. T u rystyk a” — w yd . CRZZ, poz. 71), naukow o-przyrodnicze (np. „Czasopismo Przyrodnicze. Organ Tow a rzystw a Przyrodniczego im. S tan isław a Staszica w Ł odzi”, poz. 242; „Cza sopism o Przyrodnicze Ilu strow an e” — organ tegoż sam ego T ow arzystw a, poz. 243; por. też poz. 888), n au k ow o-m atem atyczn e (np. „M athesis P o l ska. M iesięcznik P ośw ięcon y Naukom Ś cisłym i ich M etod ologii”, poz. 515).
W św ie tle p ow yższych uw ag nasuw a się k onieczn ość podjęcia próby sform u łow an ia pełnej d efin icji czasopism a pedagogicznego. A zatem cza sopism o pedagogiczne jest w y d aw n ictw em period yczn ym o ograniczonej częściow o aktualności i u niw ersalności, pośw ięcon e w całości problem a ty c e ośw ia ty i w ychow an ia, sp ełniające w ażną rolę w rozw ijaniu nauk p ed agogiczn ych i dydak tyk szczeg ółow y ch oraz w u pow szech n ianiu k u l tu r y pedagogicznej. Z regu ły czasopism o pedagogiczne je st organem in sty tu c ji zrzeszeń i zw iązków n auczycielsk ich , grup lud zi lub organizacji p racu jących program ow o w dziedzinie teorii i p rak tyk i pedagogicznej oraz ośw iatow ej, podejm u jących problem atykę zaw odu n au czycielsk iego. P rzezn aczone jest przede w szy stk im dla osób i in sty tu cji zaw odow o zaj m u jących się działalnością d y d ak tyczn o-w ych ow aw czą i opiekuńczą lub też z ty m i osobam i w spółpracujących.
Czasopism a pedagogiczne p o w sta w a ły i p o w o ływ an e b y ły zatem dla zaspokojenia różnych potrzeb i zain teresow ań czy teln iczy ch określonych grup czy osób, stąd też charakteryzują się zn acznym zróżnicow aniem treści, odm iennością problem ów p odejm ow an ych przez zesp oły redakcyj n e. W codziennej praktyce u żyw a się w iele różnych term in ów na ozna czen ie ty ch różnic, n azw określonych grup czasopism pedagogicznych. N ajczęściej u żyw an e określenia to: czasopism a ogólnopedagogiczne, przed m iotow o-m eto d yczn e, n au k ow o-d yd aktyczn e, p rzedm iotow e, ośw iatow e, sp ołeczn o -o św iato w e, sp ecjalistyczn o-p ed agogiczn e. W tej sytu acji istn ie je potrzeba uporządkow ania sp raw y k lasy fik acji czasopism przy w y k o rzystan iu d otych czasow ych p om ysłów w ty m w zg lęd zie różnych autorów (np. W. G oriszow skiego, F. Filipow icza, T. T om aszew skiego, S. M ożdże n ia, E. A d am czyk)13.
i* F. F i l i p o w i c z , Pojęcia, klasyfikacja...] T. T o m a s z e w s k i , O brakach
naszych czasopism pedagogicznych, „Nowa Szkoła”, 1950, nr 1/2, s. 74—85; S. M o ż
d ż e ń , J. M u s i a ł , op. cit.; E. A d a m c z y k , Czasopisma p rze d m iotow o-m eto
d yc zn e w latach 1927—1939, „W ychowanie Techniczne w S zkole”, 1980, nr 4, s.
P od staw ą k lasy fik acji czasopism pedagogicznych, ich typ ologii, stać się m ogą różnorodne kryteria n ajczęściej stosow an e dla całej prasy. R oz począć by zap ew ne m ożna od k ryteriu m zasięgu przestrzennego, co po zw ala w yod ręb n ić spośród in teresu jących nas czasopism o zasięgu ogól nokrajow ym (np. „Głos N au czy cielsk i”, „O świata i W ych ow an ie”, „Ruch P ed agogiczn y ”, „P olon istyk a”, „Szkoła Z aw odow a”) oraz o zasięgu regio n alnym (np. „Z D ośw iadczeń N au czy cieli Szkół L ubuskich” — Z ielona Góra, „Z D ośw iadczeń N au czy cieli W ielkopolskich” — Poznań, „Prze gląd O św iatow o-W y ch ow a w czy” — K raków , „Przegląd O św iatow o-K u l- tu ra ln y ” — B iałystok), a n aw et o zasiągu lokaln ym (np. „B iu letyn Z akła dow ej O rganizacji Z w iązkow ej Z w iązku N au czycielstw a P olskiego W yż szej S zk o ły E konom icznej w Ł odzi”, „B iu lety n P edagogiczny. Pałac M ło d zieży w W arszaw ie”).
Mając na uw adze k ryterium często tliw ości ukazyw ania się czasopism pedagogicznych, m ożna stw ierd zić, że w latach 1945— 1980 u k a zy w a ły się, szczególn ie w okresie p oczątkow ym , liczn e ty tu ły n ieregu larn ie. W śród czasopism ped agogiczn ych w y stęp u ją tygod n ik i (np. „G łos N a u czycielsk i”), d w u tygod n ik (np. „O świata i W ych ow an ie”), m iesięczn ik i (np. „O św iata D orosłych ”, „N ow a S zk oła”, „Szkoła Z aw odow a” , „W y ch ow an ie w P rzed szk olu ”, „Rodzina i S zk oła”), d w u m iesięcznik i (np. „B io logia w S zk o le”, „G eografia w S zk ole”, „N au czyciel i W ych ow an ie” , „Zbiorcza Szkoła G m inna”), k w artaln ik i (np. „C howanna” , „D yd ak tyka S zk oły W yższej” ,„K w artalnik P ed ag ogiczn y”, „Przegląd H istoryczno- -O św ia to w y ”, „Szkoła S p ecjaln a”).
Można dokonać k la syfik acji in teresu ją cych nas czasopism stosu jąc k ryterium prom otorsko-spraw cze. G łów n ym i w yd aw cam i czasopism p e dagogicznych są: M inisterstw o O św iaty (M inisterstw o O św iaty i S zk ol n ictw a W yższego, M inisterstw o O św ia ty i W ychow ania) i kuratoria okrę gów szk olnych, Z w iązek N au czycielstw a P olsk iego (zarówno Zarząd G łów n y, jak i zarządy okręgów ), in sty tu cje n auk ow e i u czelnie, in sty tu cje i organizacje sp ołeczn e (np. L u d ow y In sty tu t O św iaty i K ultury, R obot nicze T ow arzystw o P rzyjaciół D zieci, T ow arzystw o S zk oły Ś w ieck iej), ośrodki m etod yczn e zw iązane z działalnością M inisterstw a O św iaty, do m am i k ultu ry, dom am i m łod zieży.
P rzede w szystk im jednak k la sy fik ację czasopism pedagogicznych p rze prowadzić m ożna w oparciu o kryterium zaw artości treściow ej i porusza nej problem atyki oraz przeznaczenia dla określonej kategorii cz y te ln i- ków -odbiorców . Czasopism a pedagogiczne — zaw ierające ogólne elem en ty w ied zy pedagogicznej w poszczególnych jej zakresach, publikujące w y n ik i k onk retn ych dośw iadczeń dydak tyczn ych i w ych ow aw czych , u zu pełniające i pogłębiające w ied zę zaw artą w podręcznikach i książkach p edagogicznych, inform u jące o p odejm ow an ych ak tu aln ie p raktycznych rozw iązaniach w sferze działaln ości d yd ak tyczn o-w ych ow aw czej i p o lity ki ośw iatow ej — m ożna podzielić na n astęp u jące grupy:
98 J E R Z Y J A R O W I E C K I
a) Czasopisma ogólnopedagogiczne14 — o szerokim zakresie treści do tyczących ogólnych i podstaw ow ych zarazem p rob lem ów dotyczących p edagogiki i ośw iaty, takich jak: polityka ośw iatow a, sp ra w y ustroju szk olnego, działalność in sty tu cji ośw iatow ych i nadzoru pedagogicznego, p rob lem y teoretyczn e i p raktyczne zw iązane z procesem d ydak tyczn ym i w ych ow aw czym , sp raw y kształcenia n au czycieli i zaw odu n a u czy ciel skiego, działalność zw iązkow a organizacji nauczycielsk ich . Takim i czaso pism am i są np. „Głos N a u czycielsk i”, „O świata i W ych ow an ie”, „Na u czy ciel i W ych ow aw ca”, „Nowa Szk oła”, „Ruch P ed ag og iczn y”, „Cho- w an n a”, „K w artalnik P ed agogiczn y” ;
b) Czasopisma sp ecjalistyczn o-p ed agogiczn e15 — o zaw ężon ym zakre sie treści przeznaczonych dla n iektórych tylk o grup odbiorców, podej m u jące p roblem y teorii i praktyki nauczania i w y ch ow yw a n ia sp ecy ficzn e dla poszczególnych ty p ów szkół i środow isk o św ia to w o -w y ch o - w aw czy ch czy też p laców ek opieki nad dziećm i i m łodzieżą, w y stęp u ją cych w obrębie określonych działów system u o św ia ty i w ychow an ia. N a leżą tu czasopism a p ośw ięcone problem om w y ch ow an ia przedszkolnego (np. „W ychow anie P rzed szk oln e”), procesow i d ydak tyczn em u i w y ch o w an iu w szkołach zaw odow ych (np. „Szkoła Z aw odow a”), szkołach sp e cjaln ych (np. „Szkoła S p ecjaln a”), ośw iacie dorosłych („O świata D oro s ły c h ”), czasopism a p ośw ięcon e pedagogice szk oły w yższej („Szkoła W yż sza ”, „Ż ycie S zk oły W yższej”, „Problem y S zk oln ictw a i N auk M edycz n y ch ”), przeznaczone dla k om itetów rodzicielskich i rodziców („T w oje D zieck o”, „Rodzina i Szk oła”, „Problem y R od zin y”), w y ch o w a w có w w dom ach dziecka i placów kach o św ia ty pozaszkolnej („Dom D zieck a”, „P rob lem y O pieku ń czo-W ych ow aw cze”) ;
c) Czasopisma przedm iotow o-m etod yczn e16 — p ośw ięcon e problem om dydak tyczn o-m etod yczn ym określonej d y scy p lin y naukow ej w y stę p u ją cej w planach nauczania szkoły, a także będące m iejscem w y m ia n y do
14 Termin ten najczęściej pojawia się w pracach pedagogicznych. Przyjęli go w sw ej klasyfikacji F. K o r n i s z e w s k i (Czasopisma pedagogiczne, „W ychowa n ie”, 1970/1971, s. 237—242), Mała encyklopedia pedagogiczna oraz F. F i l i p o w i c z i S. M o ż d ż e ń , natom iast T. T o m a s z e w s k i tę grupę pism nazywa „pismami ogólnym i”, zaś W. Goriszowski — „ogólnymi czasopismami pedagogicznym i”.
15 Autorzy innych prac dla tej grupy czasopism stosują określenia: „pisma specjalne” (T. Tomaszewski), „czasopisma pedagogiczne specjalne” (W. Goriszow ski), „czasopisma z zakresu pedagogiki szczegółow ej” (F. Korniszewski). Przyjął ten term in F. Filipowicz.
16 Autorzy innych prac używają następujących term inów: T. T o m a s z e w s k i i S. M o ż d ż e ń piszą o „czasopismach przedm iotowych”, F. K o r n i s z e w s k i nazywa tę grupę pism „czasopismami z zakresu dydaktyki szczegółow ej”, S. D o b o s i e w i c z (O zadaniach i osiągnięciach czasopism dyd a k tyc zn o -n a u k o
wych, „Nowa Szkoła”, 1950, nr 3/4, s. 205—219) — „czasopismami dydaktyczno-na
ukow ym i”, K. W o j c i e c h o w s k i (A by czasopisma pedagogiczne lepiej spe ł
św iad czeń z praktyki nauczania i w ychow an ia. Na łam ach tej gru p y cza sopism pub likow an e są także m ateria ły n auk ow e zw iązane ściśle z ok re ślonym przedm iotem nauczania. C zasopism am i p rzed m iotow o-m etod ycz n ym i są m .in. „Chem ia w S zk ole”, „G eografia w S zk o le”, „W iadom ości H istoryczn e”, „W ychow anie M uzyczne w S zk ole”, „M atem atyka” , „Język R osyjsk i”, „Języki Obce w S zk ole” ;
d) Czasopism a z zakresu nauk w sp ółdziałających z pedagogiką. Cho dzi tu o tak ie czasopism a, jak k w artaln ik „Przegląd H istoryczn o-O św ia- to w y ”, w y d a w a n y przez ZNP, p ośw ięcon y dziejom w ychow an ia i o św ia ty , historia szk olnictw a i ruchu n auczycielsk iego w P olsce, oraz „P sych o logia W ych ow aw cza”, czasopism o w y d aw an e rów nież przez ZNP, n a w ią zujące do tradycji podobnego pism a ukazującego się w d w u d ziesto leciu m ięd zy w ojen n ym („Polskie A rchiw um P sych o log ii”);
e) Czasopism a ośw iato w e o charakterze urzędow ym . W tej gru p ie znajdują się w szy stk ie dzienniki urzędow e w yd a w n e przez M in isterstw o O św iaty, M in isterstw o S zk oln ictw a W yższego, N auki i T echniki, M ini sterstw o O św iaty i W ychow ania, kuratoria okręgów szkolnych, np. „D zien n ik U rzęd ow y R esortu O św iaty” (1944), „D ziennik U rzęd ow y M in isterstw a O św ia ty” (1945— 1966), „D ziennik U rzęd ow y K uratorium O kręgu S zk o l nego G dańskiego” (1945— 1946), „D ziennik U rzęd ow y K uratorium O kręgu Szkolnego Ś ląsk ieg o” (1945— 1949), „D ziennik U rzęd ow y K uratorium O kręgu Szkolnego W rocław skiego” (1945— 1948), „B iu letyn P ełn o m o cn i ka Rządu do W alki z A n alfab etyzm em ” (1949— 1952);
f) Czasopisma organ izacyjno-in form acyjne Z w iązku N au czycielstw a P olskiego, które obok problem atyki ściśle zw iązkow ej p od ejm o w a ły k w e stie ośw iaty, w ych ow an ia, pedagogiki (np. „B iu lety n P ed agogiczny. W y dział P edagogiczny O kręgu Pom orskiego Z N P ”, „B iu letyn O rgan izacyjny Zarządu G łów nego Z N P ”, „B iu letyn O rganizacyjny W ydziału Szkół W yż szych Zarządu G łów nego Z N P ”).
K ierując się jeszcze odm iennym i podstaw am i k lasyfik acji, np. z ra cji sp ełnian ych przez n ie funkcji, m ożem y w śród czasopism p ed agogicz n ych w yodrębnić inn e grupy:
— pedagogiczne czasopism a nauk ow e — p ośw ięcon e u p ow szech n ia n iu i u trw alaniu orygin aln ych w yn ik ó w badań z dziedziny nauk peda gogicznych, p sych ologiczn ych , historii ośw ia ty i w ychow an ia, p ed eu to - logii, służące też rozw ojow i ty ch nauk. W ydaw ane są w zasadzie przez uczelnie, in sty tu cje naukow e, adresow ane głów n ie do środow isk nauk o m iotow ym i”. N atom iast proponowany termin „czasopisma przedm iotow o-m etodycz n e” użyty został przez F. F i l i p o w i c z a , E. A d a m c z y k (Czasopisma p r z e d
m io tow o-m etodyc zn e w latach 1927—1939, „W ychowanie Techniczne w Szkole”, 1980,
nr 4, s. 182—186) oraz M. I n g 1 o t a (Sytuacja czasopism p r z e d m io to w o -m e to d y c z
nych przedm io tó w humanistycznych w św ietle d y le m a tó w dyscyplin m acierzystych i stanu m eto dyki, [w:] Rola czasopism p rze d m iotow o-m etodyczn ych w dydaktyc e szkolnej, Wrocław 1979, s. 5—14).
100 J E R Z Y J A R O W IE C K I
w y ch (np. „K w artalnik P ed agogiczn y” — czasopism o In stytu tu P edago giki U n iw ersy tetu W arszaw skiego; „D ydaktyka S zk o ły W yższej” — organ In sty tu tu P olity k i N au k ow ej, P ostępu T echnicznego i Szkolnictw a W yż szego; „Przegląd H istoryczn o-O św iatow y” — k w artaln ik ZNP; „Ruch P ed agogiczn y” — d w u m iesięcznik ZNP; „P sychologia W ychow aw cza — d w u m iesięczn ik ZNP);
— pedagogiczne czasopism a fach ow e — pośw ięcon e popularyzow aniu i w drażaniu osiągnięć nauk ow ych do praktyki p ed agogiczn o-ośw iatow ej, m ające w yraźn ie zaw odow y charakter. Z aw ierają najczęściej artyku ły, w ty m także z dośw iadczeń zaw odow ych, przeznaczone dla określonej gru p y n au czycieli i w ych ow aw ców , szkół i p laców ek ośw iatow ych, czy też pracy pozaszkolnej. Czasopism a tego rodzaju m ają pom agać w sam okształ ceniu i podnoszeniu k w alifik acji zaw odow ych, unikają rozważań teore ty czn y ch (np. „M atem atyka”, „P olon istyk a”, „W iadom ości H istoryczne”, „Ż ycie S zk oły W yższej”, „Zbiorcza Szkoła G m inna”);
— czasopism a urzędow e, których w yd aw cą je st organ w ład zy pań stw o w ej w zakresie ośw iaty. Z aw ierają przede w szy stk im przepisy i roz porządzenia o charakterze norm atyw nym , w y ty c zn e i program y naucza nia i w ych ow an ia, p lan y kształcenia, w yb o ry lektur, podręczników , po m ocy nauk ow ych itp.
3. W badaniach nad rozw ojem prasy i d ziennikarstw a w Polsce^L u dow ej w yodrębniono do n iedaw na cztery p od staw ow e okresy, chociaż granice tych okresów w y w o ły w a ły i m ogą w y w o ły w a ć p ew ne dyskusje. S k ło n n y jestem do przyjęcia cezur określonych przez A lin ę Słom ko w - sk ą17, dodając jeszcze piątą, tj. rok 1980. Na ogół etap y tego rozw oju zgodne są z cezuram i p rzyjętym i przez badaczy d ziejów najnow szych. N atom iast m ożna by nieco inaczej w y ty c zy ć eta p y rozw oju czasopism p edagogicznych, których rozwój i pow staw an ie w y zn acza ły zazw yczaj przeprow adzone reform y szkolne, ok resy n ow ych sy stem ó w ośw iaty i w y chow ania.
a) P ierw szy okres rozw oju czasopism ped agogiczn ych przypada na lata 1944— 1948 i zw iązany jest z odbudową sy stem u ośw iaty w oparciu o dośw iadczenia d w u dziestolecia m ięd zyw ojen n ego, ale ze zm ianam i p rzed ysk u tow an ym i na O gólnopolskim Z jeździe O św iatow ym w Łodzi w dniach 18— 22 czerw ca 1945 r. R ozpoczęła się w ielk a kam pania o de m ok ratyzację szkolnictw a, w której ścierały się koncepcje reprezento w an e przez Z w iązek N au czycielstw a P olsk iego i w ła d ze ośw iatow e. K am panii tej tow arzyszyło pow staw an ie n ow ych i urucham ianie p rzedw ojen n ych ty tu łó w czasopism pedagogicznych, znanych dobrze nauczycielom . Z w iązek N au czycielstw a P olsk iego i działająca pod jego opieką „Nasza
17 Por. A. S ł o m k o w s k a : 1) Etapy rozw oju prasy w trzydziestoleciu PRL, s. 195—230); 2) Ze studió w nad ro zw o je m prasy w trzydziestoleciu PRL; 3) E tapy
r o zw o ju dziennikarstwa w Polsce L udow ej (1944— 1975), [w:] Prasa w PRL. Szkice historyczne, s. 49—104.
K sięgarn ia” w zn o w ili w latach 1945— 1946 blisko 30 ty tu łó w czasopism p edagogicznych, takich jak: „Głos N au czy cielsk i” — organ Zarządu G łów nego Z N P (k olejn i redaktorzy: Tom asz Szczechura, F elik s P op ław sk i, W ojciech Pokora), „Praca S zk oln a” — m iesięczn ik ZNP p o św ięcon y prak ty ce w y ch o w a n ia i nauczania w szkołach ogólnokształcących i zakładach k ształcenia n a u czy cieli (red. W ładysław a H oszowska, W acław W o jty ń - ski), „Ruch P ed ag o g iczn y ” — k w artaln ik W ydziału P ed agogicznego Z N P r pośw ięco n y teorii w ych ow an ia (red. M aria G rzegorzew ska, Z ygm u nt M y - słakow ski), „S zk oły W yższe” — k w artaln ik S ek cji Szkół W yższych Z N P (red. M aria O ssow ska), „Szkoła S p ecjaln a” — k w artaln ik S ek cji S zk o l nictw a S p ecjaln ego ZN P, p ośw ięcon y w ych ow an iu i nauczaniu d zieci u pośledzonych i k alekich, „Szkoła Z aw odow a” — organ Sek cji S zk o ln ic tw a Z aw odow ego Z N P (red. S tan isła w K w iatk ow sk i, W. C zerw iński)18. Z aczęły się też u k azyw ać czasopism a regionalne ZNP, np. W ydział P e dagogiczny O kręgu Pom orskiego ZNP zaczął w yd aw ać w 1946 r. „Ż ycie S zk o ły ”, m iesięczn ik p ośw ięcon y organizacji w ych ow an ia (kolejni* redak torzy: L ud w ik Bandura, S ta n isław N ow aczyk, Jan Rychcik), „O gnisko N a u czycielsk ie” — organ Zarządu O kręgu ZNP w L ublinie, p ośw ięco n y spraw om sp ołeczn ym , zaw odow ym , ośw iacie pozaszkolnej, teorii i prak ty c e pedagogicznej (red. H. Dąbrowicz), „M iesięcznik P ed agogiczn y” — w y d aw n ictw o O ddziału G rodzkiego Z N P w Łodzi (red. K om itet: Z. B a - torow icz, P. Bąk, R. O żógow ski, E. S zym czyk iew icz, J. Żaczek). K o m en tu jąc ukazanie się d w u ostatnich p eriod yków pedagogicznych „na pro w in cji”, „R zeczpospolita” w e w rześn iu 1945 r. dow odziła, iż ruch p ed a gogiczn y na p row in cji jest n iezw y k le ożyw ion y, a n au czyciele — pozba w ien i prasy i fa ch ow ych książek — odczuw ają głód w ied zy, k tórego n ie są w stan ie zaspokoić w y d aw n ictw a cen traln e19.
W p ierw szym ok resie u k azyw ały się też czasopism a pedagogiczne w y daw ane przez M in isterstw o O św iaty. B y ły w śród nich przede w szy stk im dzienniki u rzędow e M inisterstw a O św iaty i kuratoriów okręgów szk o l nych: białostockiego (p ierw szy num er ukazał się w sty czn iu 1945), po m orskiego (od czerw ca 1945), poznańskiego (od października 1945), ślą skiego (od k w ietn ia 1945), w rocław sk iego (od listopada 1945), gd ań sk ie go (od grudnia 1945). W 1946 r. M in isterstw o O św iaty zaczęło w yd a w a ć m iesięczn ik „D zieci i W ych ow aw ca”, p o św ięco n y zagadnieniom m e to d y k i w ychow an ia zbiorow ego (red. Irena C hm ieleńska), przeznaczony dla w y ch ow aw có w w placów kach w y ch ow an ia pozaszkolnego, k olon iach i półkoloniach, oraz m iesięczn ik „Poradnik dla N a u czycieli Z dob yw ają cych K w alifik acje Z aw odow e Drogą S am ok ształcenia” (red. Zofia Ja n i 18 Pism o to zalecane było szkołom specjalnym kom unikatem M inisterstw a Oświaty. Por. Kom unikat w spraw ie czasopism nadających się do użytku w szko łach zawodowych, Dziennik Urzędowy M inisterstwa Oświaty, 1948, nr 12, poz. 409, s. 569—574.
102 J E R Z Y J A H O W IE C K I
szew ska), ad resow an y do osób, które m ając p rzygotow anie ogólne za m ierzają podjąć się pracy n au czycielsk iej. Czasopisma pedagogiczne w ty m okresie w y d a w a ły też inne resorty i in stytu cje. Tak np. D eparta m en t O św iaty R olniczej M in isterstw a R olnictw a i R eform R olnych w
1946 r. zaczął w yd aw ać „O św iatę R olniczą”, m iesięczn ik p ośw ięcony za gad nien iom szk olnictw a rolniczego; C entralny Z w iązek Spółdzielczy R.P. w 1947 r. — „P rzew odnik W ychow ania S półd zielczego w S zk ole” (red. W itold K asperski); Zarząd G łów ny R TPD b ył w yd aw cą m iesięcznika ped agogiczn ego „ Ś w ietlice D ziecięce”, zaw ierającego m ateriały do pracy w ych o w a w czej w placów kach ośw ia ty pozaszkolnej, św ietlicach, dom ach dziecka (red. Janina L ubieniecka).
Z p ierw szym okresem rozw oju czasopism pedagogicznych zw iązane są liczn e in n e ty tu ły : „C how anna” — pośw ięcona n auk ow ym zagadnieniom w ych ow a n ia, w znow ion a w 1945 r. w K atow icach jako „czasopismo po św ięc o n e w sp ółczesn ym zagadnieniom w ychow an ia i h um an istyk i” In sty tu tu Pedagogiki; „P sych ologia W ych ow aw cza” — organ In stytu tu P e d agogiczn ego ZN P w W arszaw ie (red. S tefan B aley); „P olon ista” — d w u m iesięczn ik p ośw ięcon y spraw om nauczania język a polskiego, w yd a w a n y przez Łódzki O ddział T ow arzystw a L iterackiego im. A. M ickiewicza (red. Jan Z ygm unt Jakubow ski).
Na łam ach w ym ien ion ych czasopism pedagogicznych ukazały się licz n e p ub likacje d otyczące p roblem ów odbudow y szkolnictw a, jego dem o k ratyzacji, n ow ych rozw iązań program ow o-organizacyjnych w szkole i w ca ły m sy stem ie ośw iatow ym , program ów nauczania, a przede w szystkim zasad i m etod nauczania. W ty ch p ierw szych latach pow ojen n ych dom i n ow ała problem atyka ogólnopedagogiczna, w yw odząca się w znacznym stop n iu z tradycji lat m ięd zyw ojen n ych . J ed yn ie „N ow e Tory. B iu lety n T ow arzystw a Pedagogicznego im. W ładysław a Spasow sk iego” , redagow a n y przez M ichała Szulkina (1947— 1948), od razu opow iedział się za p e dagogiką socjalistyczn ą. N iek tóre czasopism a pedagogiczne dopiero w 1948 r. p od ejm ow ały zagadnienia przebudow y polskiej szk oły w n ow ym duchu, podporządkow ując się u stalen iom Zjazdu ZNP (7— 10 paździer n ika 1948), op ublikow anym na łam ach „Głosu N au czycielsk iego”: „Z N P je st organizacją jednoczącą pracow ników ośw iaty i w ychow ania, podej m u je zadania w ypracow ania zrębów now oczesnej teorii pedagogicznej, op artych o m ark sistow sk o-len in ow sk ą naukę, w spółpracując na ty m gru n cie z czynnikam i p olityczn ym i, M in isterstw em O św iaty oraz postępo w y m i organizacjam i nauk ow ym i i sp ołeczn ym i”20.
N a k onferencji w sp raw ie czasopism pedagogicznych, zorganizow anej z in ic ja ty w y Z N P w M in isterstw ie O św iaty w dniach 24 i 25 marca 1950 r., prof. Tadeusz T om aszew ski, dyrektor P ań stw ow ego Ośrodka P rac P rogram ow ych i Badań P ed agogicznych, zaw arł w sw oim referacie
k rytyczn ą ocenę czasopism tego okresu, dowodząc braku koncep cji ogól nej tego typ u w y d a w n ictw zarów no w poczynaniach ZG ZNP, jak i M i n isterstw a O św iaty. W iele ukazujących się w nich arty k u łó w rów n ie do brze m ogłob y się u kazyw ać w każdym z in n ych ty tu łów , b ow iem n ie m ia ły one zd ecydow anego profilu. P rzyczyn tego stanu rzeczy dopatryw an o się w tradycji, „która każe k ontynuow ać pism a przedw ojenne d latego t y l ko, że istn ia ły one p rzedtem ”21.
b) K o lejn y etap rozw oju czasopiśm ien n ictw a otw iera koniec roku 1948, co w iąże się z początkam i realizacji drugiej reform y szk olnej, w w y n ik u której n astąp iły pow ażne zm ian y w ustroju szk olnictw a polskiego. Zm ia nom stru k tu raln ym tow arzyszyło w p row ad zenie n ow ych treści progra- m o w o -w ych ow a w czych w pracy szkolnej, opartych na zasadach m oral ności socjalistyczn ej, lu d ow ego p atriotyzm u i intern acjonalizm u, na za sadach zaw artych w deklaracji PZ PR u ch w alonej na K ongresie Z jedno czen iow ym PP R i P P S . K ształtow anie socjalistyczn ego oblicza szk o ły p ol sk iej, realizacja n ow ych treści program ow ych i zasad w ych o w a n ia w y m agały odpow iednio p rzygotow anych n au czycieli. P ow ołan ie n o w y ch cza sop ism ped agogiczn ych m iało im pom óc w zorientow aniu się w tej dość złożonej sytu acji. O kreślając zadania ty c h czasopism , stw ierdzono: „Cza sopism a pedagogiczne p ow in n y przede w szy stk im pom agać n au czy cielow i i w y ch o w a w cy w p racy pedagogicznej. P ism o pedagogiczne p ow inn o pod w yższać poziom id eow o -p o lity czn y n au czyciela w y ch ow aw cy , w zbogacać jego w ied zę i u m iejętn o ści fachow e, inform u jąc go o tym , co się dzieje w zakresie ośw iaty, nauk pedagogicznych i organizacji szk olnych, w y ch ow aw czych i ośw iatow ych , n aśw ietlać odpow iednio i u ła tw ia ć w ła śc i wą orientację w ty ch zagadnieniach [...]. P o w in n y n ie ty lk o chronić jej zdobycze [pedagogiki], aby p ełnić w niej rów nież rolę tw órczą [...] sta w iać zagadnienia, w y ty k a ć dotychczasow e b łęd y w teorii i praktyce i szu kać n ow ych rozw iązań”22.
W k on sek w en cji tak w zm ożonych zadań podjęto cały szereg in icja ty w zm ierzających do tw orzenia sy stem u socjalistyczn y ch czasopism p e dagogicznych. Lata 1949— 1956/57 sta ły się okresem lik w id acji n iek tó rych ty tu łó w czasopism pedagogicznych, kom asacji czasopism o zb liżo nej tem atyce oraz szeroko p rzem yślanej n ow eliza cji czy też m od ernizacji istn iejących pism pod w zględ em doboru tem a tyk i, układu, częstotliw ości ukazyw ania się. N astąp ił też proces centralizacji prasy pedagogicznej, w w yn ik u czego znacznie spadła liczba ty tu łó w (z 74 do 42). ZN P przestaje być sam o d zieln y Łn w yd aw cą prasy, zaś czasopism a ZNP albo p rzestają w ychodzić, albo w y d aw an e są w sp ólnie z resortem ośw iaty, albo też fir m ują je tylk o M in isterstw o O św iaty lub M in isterstw o O św iaty i S zk ol nictw a W yższego w zględ n ie C entralny U rząd S zk oln ictw a Z aw odow ego.
21 T o m a s z e w s k i, op. cit. 28 Tamże, s. 74.
104 J E R Z Y J A R O W IE C K I
W 1948 r. M inisterstw o O św iaty w y d a je kilka czasopism przedm ioto w o-m etod yczn y ch , w sp ecjaln ym k om unikacie urzędow o zalecając szko łom i nauczycielom k orzystanie z nich. C zytam y w nim: „PZW S w yd a je z in ic ja ty w y i pod kontrolą M inisterstw a szereg czasopism p rzedm ioto w y c h przeznaczonych dla n au czycieli szkół w szelk ich typ ów . Do czaso pism tych („Biologia w S zk ole”, „W iadom ości H istoryczn e” , „P olon isty k a ”, „Polska i Ś w iat W sp ółczesn y”, „G eografia w S zk o le”, „Fizyka i Che m ia ”, „Z P olsk i i ze św ia ta”, w p rzygotow aniu „Język R osy jsk i”, „Język F ran cu sk i”), których zadaniem jest pom agać n a u czycielom danych przed m io tó w w szkołach w szy stk ich ty p ó w i poziom ów w ich p racy zaw odo w ej i sam ok ształcen iow ej, M in isterstw o p rzy w ią zu je w ielk ą w a gę ze w zg lęd u na ich znaczenie w sp ełn ian iu jedn ego z p ierw szoplan ow ych po stu la tó w ośw iatow ych — realizacji jedn ości program ów n auczania”23.
O głaszając ten kom unikat, M in isterstw o w z y w a ło szk oły oraz kurato ria ok ręgów szk olnych do prenum eraty, propagow ania, a także zachęcało do w sp ólnej pracy przy redagow aniu „przez n ad syłan ie m ateriałów re d ak cyjn ych i uw ag o sam ych czasopism ach”. Zachęcając do propagow a nia n o w ych czasopism pedagogicznych, stw ierd zon o, że „om aw iają ostat n ie zdobycze nauki, rozw ażają prob lem y nauczania p oszczególnych przed m iotów , poddają ocenie p rojekty program u, zaw ierają recenzje książek i czasopism , podają przegląd bibliografii przedm iotów , prowadzą dział z p rak tyk i szk o ln ej”24. P on iew aż n ie ograniczono się do teg o jednorazo w eg o kom unikatu, n a leży sądzić, że n ow e czasopism a z trud em u zysk i w a ły czy teln ik ó w 25. Z pomocą w propagow aniu n ow y ch czasopism pospie szy ła prasa codzienna. Tak np. w „R zeczypospolitej i D zienniku Gospo d arczym ” czytam y: „U kazał się p ierw szy n um er czasopism a dla n au czy cieli język a polskiego, za ty tu ło w a n y »P olon istyka«. Czasopism o ch ce b yć p ełną, rzeteln ą inform acją i sk uteczną pom ocą dla w szy stk ich n au czycieli język a ojczystego w szkołach różnych ty p ó w ”26.
Na początku lat pięćd ziesiątych — jak już w sp om n iano — zlik w id ow a no w ie le czasopism pedagogicznych. W 1949 r. lik w id a cji u le g ły przede w szy stk im dzienniki u rzędow e kuratoriów . W k om unikacie w tej spra w ie znalazła się następująca argum entacja: „Ze w zg lęd ó w oszczędnościo w y c h oraz celem zracjonalizow ania p ub likacji ak tów praw n ych i zarzą dzeń n orm atyw nych z zakresu o św ia ty M in isterstw o O św iaty zarządziło pism em z 9 II 1949 N IA -1225/49 z n atych m iastow ą mocą w strzym an ie dru
23 Komunikat w spraw ie czasopism pedagogicznych, Dziennik U rzędowy M ini sterstw a Oświaty, 1948, nr 5, poz. 96, s. 194—195.
*4 N ow e czasopisma dla nauczycieli, tamże, s. 208.
25 Por. np. Komunikat w sprawie m iesięcznika „W ychowanie Fizyczne”, tamże, nr 12, poz. 238, s. 545; Komunikat w spraw ie czasopism przedm iotowych, tamże, nr 13, poz. 278, s. 597; Komunikat w sprawie prenum eraty czasopism przedm ioto w ych, tamże, 1949, nr 5, poz. 100, s. 102.
kow ania i rozsyłania d zienników urzędow ych w yd aw a n ych przez kura toria okręgów szk o ln ych ”27.
L ikw id acji u le g ły liczn e czasopism a, k tórych w y d a w a n ie w zn o w io n o lub rozpoczęto po 1945 r. P rzesta ły np. u kazyw ać się „ R u c h P ed agogicz
n y ”, obie m u tacje „Pracy S zk oln ej”, „Szkoła S pecjaln a” , „D zieci i W y ch ow aw ca”, „Szkoła E konom iczna”, „P sych ologia W ych ow aw cza” , „P rze gląd H isto ryczn o-O św iatow y”. P rzestały się też ukazyw ać czasopism a o zasięgu region aln ym . Surow o oceniano poziom zam ieszczanych w n ich artyku łów , dowodząc, że redakcje i au torzy zb yt rzadko i w stop n iu n ie w ystarczającym prow adzili k ryty k ę „w steczn ych teorii pedagogicznych, ciągle ży w y ch w um ysłach naszego n au czycielstw a, w ych o w an eg o na ta kich teoriach, jak personalizm , adleryzm , b ehavioryzm , p ragm atyzm , na takich m etodach, jak sy stem daltoński czy szkoła pracy”28. S tw ierdzono, że słabą stroną było n asycan ie pism treściam i id eo w o -p o lityczn y m i, po słu giw an ie się frazeologią m arksistow ską, która z jednej stro n y „m ogła słu ży ć jako narzędzie d y w ersji id eo log iczn ej”, a z drugiej — „m ogła b yć używ ana przez lu d zi dobrej w oli, którzy szczerze w stąp ili na drogę m ark sizm u, zaczęli się sam od zieln ie posłu giw ać jego m etodą u jm ow an ia zja w isk , ale jeszcze n ie w p ełni um ieją się nią p osłu g iw a ć”29.
Chęć przyspieszonego w yposażenia n a u czycieli i pracow ników o św ia ty w rozległą, aktualną w ied zę społeczno-ekonom iczną i p olityczn ą zap ew n e w y w o ły w a ła zn iecierp liw ien ie decyd en tów , k tórzy m odelując now o k reo w an e czasopism a przedm iotow o-pedagogiczne i n ieliczn e ogólnop ed ago- giczne, pisali: „N ie w idać w naszych pism ach pedagogicznych w ielk iej w alk i o pokój i socjalizm , która na św iecie coraz bardziej przybiera na sile, n ie w idać naszego planu sześcioletn iego [...]. R ozbudow ujący się kraj w oła o ciągle n ow e kadry w yszk olon ych pracow ników ; p o tężn y ruch w sp ółzaw od nictw a pracy, p oryw ający rozm ach racjonalizatorski u ja w niają u ludzi n ie znane dotąd źródła en ergii u m y słow ej, k ształtu ją oso bowość ludzką w skali, o jakiej n ie śniło się tradycyjn ej tech n ice peda gogicznej, a nasze pism a pedagogiczne drukują a rty k u ły o trem ie n a u czy ciela na lekcji, o życiu w okresie feu d alizm u itd .”30 N ow e ten d en cje w tw orzeniu m od elow ych rozw iązań czasopism ogólnopedagogicznych zna la zły w yraz w pow ołaniu do życia w 1950 r. now ego dw u m iesięcznik a „N ow a S zk oła”, w m iejsce zlik w id ow an ego zw iązkow ego „Ruchu P ed a gogiczn ego” i m inisterialn ego czasopism a „N ow a S zk oła”, u kazujących się od 1945 r. W ydaw cą now ego czasopism a sta ł się P a ń stw o w y O środek Prac Program ow ych i B adań P ed agogicznych oraz W ydział S p o łeczn o
-27 Komunikat w sprawie likw idacji dzienników urzędowych kuratoriów i pre numeraty..., Dziennik U rzędowy M inisterstwa Oświaty, 1949, nr 5, poz. 88, s. 98.
28 T o m a s z e w s k i , op. cit., s. 80. 19 Tamże, s. 81.
106 J E R Z Y J A R O W I E C K I
-P ed ago giczn y ZNP. Od 1953 r. organ Z N P „Głos N au czycielsk i” sta ł się organem M inisterstw a O św iaty.
Tworząc n o w y sy stem czasopism pedagogicznych, M inisterstw o O św ia ty dbało o w ysok i ich poziom , w łączając do ich w yd aw an ia tow arzystw a i in sty tu cje naukow e, co b yło próbą stw orzen ia w ięzi m ięd zy nauką a szkołą. Spośród 10 p ierw szych czasopism m etod yczn o-p rzedm iotow ych cztery w yd aw an o przy w sp ółpracy In stytu tu Badań L iterackich („Poloni sty k a ”), P olskiego T ow arzystw a H istorycznego („W iadom ości H istorycz n e ”), P olsk iego T ow arzystw a G eograficznego („G eografia w S zk ole”), P olsk iego T ow arzystw a M atem atycznego („M atem atyka”). Po dwu la tach próba ta została oceniona p ozyty w n ie przez S tan isław a D obosie- w icza, ów czesn ego w iced yrek tora P ań stw o w eg o Ośrodka Prac Program o w y c h i Badań P ed agogiczn ych 31. N ajw yższe słow a uznania znalazł on dla „ P o lo n isty k i”, pisząc: „N ajw iększym osiągnięciem »P olonistyki« jest pod ję c ie rew izji n aszego u stalonego kanonu h istorycznoliterack iego [...]. P o d ejm u je n ow e próby in terp retacji epoki i dzieł lub tw órczości n aszych p i sarzy w oparciu o naukow ą, m oże jeszcze n ie zaw sze k on sek w en tn ie sto sow an ą m etod ę m arksistow ską. I tak m am y już próby rew izji oceny tra d ycy jn ej w iek u X V II przez Budzyka, rom antyzm u przez K ubackiego, Ż e rom skiego — przez M arkiew icza, S łow ack iego — przez W ykę...”32
c) Trzeci etap rozw oju czasopism p edagogicznych przypada na okres po 1956 r., k ied y w w y n ik u przem ian p olityczn ych nastąpiła ak tyw izacja sp ołeczeń stw a oraz o żyw ien ie w e w szystk ich dziedzinach życia, w tym tak że na rynku prasow ym . W znow iono w yd aw an ie w ielu czasopism p e dagogicznych, n aw iązując do tradycji w yd aw n iczej, p o w stały n ow e ty tu ły p ism n iezb ęd nych w pracy pedagogicznej szkoły. W poprzednim bo w iem okresie np. p rob lem atyce w ych ow aw czej pośw ięcon e b y ły tylk o trzy ty tu ły : „W ychow anie w P rzed szk olu ”, „Szkoła i D om ”, „D zieci i W y ch o w a n ie”. W łasnych pism pozbaw ione b y ły także dziedziny o św ia ty ta k ie, jak ośw iata dorosłych, szk oły sp ecjaln e, zakłady k ształcenia n au czy c ie li oraz niektóre m etod yki nauczania.
W w y n ik u u ch w ał p odjętych 17 listopada 1956 r. przez P len u m ZG Z N P n astąp iło w iele zm ian w działalności w yd aw n iczej na in teresu jący m nas polu. Z N P podjął na now o w spółpracę z „Naszą K sięgarn ią” i in n ym i in sty tu cja m i w yd a w n iczy m i i doprow adził do w zn ow ien ia takich czaso pism , jak: „Ruch P ed agogiczn y”, „Przegląd H istory czn o-O św iato w y”, „B iu lety n R ejonow ych K onferencji P ed agogicznych Z N P ”, przekształco n y później w czasopism o „N au czyciel i W ych ow an ie”. Z aczęły się u kazy w ać „Szkoła S p ecjaln a”, „O świata D orosłych ”, p o ja w iły się n ow e czaso pism a p rzedm iotow o-m etod yczn e. W edług cytow anej już bibliografii cza sop ism S. M ożdżenia i J. M usiał w roku 1959 w ych od ziło w kraju blisko 120 ty tu łó w pism pedagogicznych.
81 S. D o b o s i e w i c z , O zadaniach i osiągnięciach czasopism d y d a k ty c zn o
- n a u k o w y c h , „Nowa Szkoła”, 1950, nr 3/4, s. 205—219.
d) C zw arty etap rozw oju czasopism p edagogicznych przypada na lata po 1961 r., tzn. na okres kolejn ej reform y szkolnej szk o ln ictw a podsta w ow ego i średniego. K ierunki tej reform y zostały nakreślone w u ch w a le VII P len u m KC P Z P R w 1961 r. i u sankcjonow ane ustaw ą o rozw oju ośw ia ty i w ych o w an ia, podjętą przez S ejm PRL w dniu 15 lipca teg oż roku. W spom niana reform a w prow adziła ośm ioletnią jedn olitą szk ołę pod staw ow ą i czteroletn ie liceu m ogólnokształcące, zalecała w p row ad zen ie n ow ych p rogram ów w nauczaniu. G łów ne kierunki rozw oju czasopism ped agogiczn ych doprow adziły do stw orzen ia szerokiego sy stem u czaso pism M in isterstw a O św iaty, w spom aganego czy też dopełnianego p ism a m i Z w iązku N a u czycielstw a P olsk iego oraz w yd aw an y m i przez in sty tu cje ośw iatow e w teren ie. U k a zy w a ły się liczne u czeln ian e roczniki i ze sz y ty naukow e.
S y stem ten od 1961 r. tw orzyły: 1) czasopism a ogólnopedagogiczne (np. „Nowa S zk oła”, „Ruch P ed agogiczn y”, „N au czyciel i W y ch ow an ie”), 2) czasopism a sp ecjalistyczn o-p ed agogiczn e (np. „Oświata D o rosłych ” , „P rob lem y O pieku ń czo-W ych ow aw cze”, „Szkoła S p ecjaln a”, „K lasy Ł ą czon e”, „Ż ycie S zk o ły ”), 3) czasopism a p rzedm iotow o-m etod yczn e (np. „Języki Obce w S zk o le”, „W ychow anie F izyczn e i H igiena S zk oln a ”, „Śpiew w S zk o le”, „M atem atyka”), 4) czasopism a z zakresu n auk w sp ó ł działających z pedagogiką (np. „Przegląd H istory czn o -O św iatow y”).
Oprócz pism cen traln ych M inisterstw a O św iaty od 1961 r. za częły ukazyw ać się pism a regionalne w yd aw a n e przez kuratoria okręgów szk o l nych: „ B iu letyn In form acyjn y” KOS w B yd goszczy — m iesięczn ik po św ięco n y zagadnieniom zaw odow ym i organ izacyjnym szk olnictw a, „B iu le ty n ” KO S w K atow icach — m iesięczn ik p ub liku jący m a teriały z do św iad czeń n au czycieli w oj. katow ickiego, „C how anna” — d w u m iesięczn ik KOS w K atow icach p ośw ięcon y problem om w ychow an ia, cz y teln ictw a itp. R egionalne czasopism a pedagogiczne firm ow an e też b y ły przez za rządy ok ręgow e ZNP, np.: „B iu letyn N au czyciela O polskiego” — k w ar taln ik ZO Z N P w Opolu, „B iu letyn Zarządu O kręgu ZNP w K ielcach — J ęzy k P o lsk i”, „M ateriały Pom ocnicze dla R ejonow ych K on feren cji P e dagogicznych” — b iu letn ZO ZNP w O lsztynie. W ydaw cam i czasopism p edagogicznych sta ły się rów nież tow arzystw a, np. „W iedza P ra k tyczn a” , pośw ięcona spraw om k ształcenia zaw odow ego, postępu technicznego, b yła kw artaln ikiem ZG T ow arzystw a K rzew ien ia W iedzy P rak tyczn ej, „W y ch ow an ie” — d w u tygod n ik iem T ow arzystw a S zk oły Ś w ieck iej.
Z m iany w sy stem ie ośw iaty i w ychow an ia, w prow adzanie n ow y ch przedm iotów sp ow od ow ały zm iany w treściach i ty tu ła ch n iektórych cza sopism p rzedm iotow o-m etod yczn ych , np. w m iejsce d w um iesięcznika „R y su nek i Prace R ęczn e” pow ołano m iesięczn ik „W ychow anie T ech n iczn e w S zk ole” z w kładką „P lastyka w S zk ole”, ty tu ł dw u m iesięcznik a „ Ś p iew w S zk ole” zm ieniono na „W ychow anie M uzyczne w S zk o le” , p ow ołano n o w y m iesięczn ik „W ychow anie O b yw atelsk ie” (1969), p oczątkow o w y
108 J E R Z Y J A R O W I E C K I
d aw an y jako w kładka do dw u m iesięcznik a „W iadom ości H istoryczne” (od 1967 r.)33.
Ł am y czasopism p ed agogiczn ych zapełniane b y ły cenn ym i m ateria łam i m etod yczn ym i, zap ew niającym i n auczycielom pom oc w e w łaściw ej in terp retacji n ow ych program ów nauczania. P u blik ując przykładow e k oncep cje cyk li jedn ostek lek cy jn y ch , typ ó w lekcji, propozycje różnych rozw iązań m etod yczn ych w realizacji w yb ran ych problem ów , czasopism a sk u teczn ie w p ły w a ły na m odernizację procesu d ydak ty czn o-w y ch ow a w czego. W w ielu artyku łach eksponow ano potrzebę pogłębiania socjali sty c zn eg o charakteru procesu k ształcenia, dostosow ania treści d ydak tycz n y ch i poczynań w y c h ow a w czych szk o ły do bieżących i przyszłościow ych potrzeb kraju, form u łow ano potrzebę stw orzenia jed n olitego frontu w y ch ow an ia dzieci i m łod zieży przez dom, szkołę, zakład pracy. Sporo m iejsca zajm ow ała dyskusja nad n o w ym i założeniam i program ow ym i i p lan am i nauczania, zam ieszczano też w czasopism ach pedagogicznych m a teria ły służące sam okształceniu.
e) Na przełom ie lat 1970/71 k ończy się czw arty etap rozw oju czaso p iśm ien n ictw a pedagogicznego, k tóry w yraził się jego rozw ojem i stab i lizacją. K olejn y, p iąty już okres rozw oju prasy pedagogicznej zw iązany je st z rokiem 1971, z pracam i in sp irow an ym i u ch w ałam i VII i VIII P le n um KC PZ PR oraz VI Zjazdu Partii. Ł ączyło się to rów nież z u tw o rzen iem M inisterstw a O św iaty i W ychow ania, z u ch w alen iem K arty P ra w i O bow iązków N au czyciela, podjęciem w k w ietn iu 1973 r. przez S ejm PRL u ch w a ły „O zadaniach narodu i państw a w w ych ow an iu m ło d zieży i jej udziale w b udow ie socjalistyczn ej P o lsk i”, podjęciem w paź d ziern ik u tego roku u ch w a ły sejm ow ej w spraw ie n ow ego sy stem u edu kacji narodow ej.
T ym w szystk im w yd arzen iom tow a rzy szy ły zm ian y treściow o-p ro- gram ow e czasopism pedagogicznych, które p rzed sta w iły kierunki reali zacji p olityk i ośw iatow ej, przybliżając jej cele i treści środow isku nau czy cielsk iem u i sp ołeczeń stw u . U p ow szech niały inn ow acje pedagogicz n e, sta n o w iące efek t pracy w yróżn iających się nauczycieli, a także w y n ik i badań prow adzonych przez rozbudow ane zaplecze nauk ow o-b ad aw cze resortu o św iaty oraz pracow ników różnych uczelni. Czasopism a po p u la ry zo w a ły w ie le ciek aw ych i w artościow ych opracow ań pom ocni czych , literaturę nauków ą i popularnonaukow ą, zam ieszczały działy re cen zji i inform acji b ibliograficznych. Na łam ach czasopism d yskutow ano nad n ow ym sy stem em w ych ow an ia w szkole, w prow adzaniem K odeksu U cznia, u pow szech n ianiem id ei szk oły środ ow isk ow ej, n ow ym system em k ształcen ia i dokształcania n auczycieli.
C elem zw iększen ia od działyw an ia czasopism pedagogicznych na pracę
*3 S. D o b o s i e w i c z, W ychowanie obyw atelskie w n o w e j szkole, „Wycho w anie O byw atelskie” (wkładka), 1967, nr 1, s. 2.
