A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOGIC A 4, 1982
Franciszek Krzykala *
KSZTAŁTOW ANIE SIĘ ŚW IADOMOŚCI SPO ŁEC ZN EJ PRACOW NIKÓW W PROCESIE PRACY W PRZEDSIĘBIO RSTW IE
Wokół problem u świadomości społecznej narosło sporo nieporozum ień i n ieja sn o śc i1. N iew ątpliw ie jest ona jedną z podstaw ow ych kategorii m aterializm u historycznego i obejm uje całokształt treści życia duchow e-go, w ytw arzania idei, w yobrażeń, poglądów w spólnych dla danych zbio-rowości, zbiorów, klas czy społeczeństw , u w arunkow anych przez określo-ny rozw ój sił w ytw órczych i odpow iadających tym siłom stosunków spo-łecznych w ogóle, a stosunkom produkcji w szczególności. J a k stw ierdza M arks „świadomość nie może być nigdy niczym innym jak św iadom ym b y tem ” 2.
Można wskazać na funkcjonow anie tego term in u w dwóch znacze-niach: 1) szerszym , obejm ującym wyżej w ym ieniony całokształt treści ży-cia duchowego w danej epoce historycznej z instytucjonalizow anym i fo r-m ar-m i życia zbiorowego; 2) w węzszyr-m, obejr-m ującyr-m te zadania, poglą-dy, idee, w yobrażenia i treści oraz form y życia duchowego czy k u ltu ry duchow ej, które w ytw orzyły się i fu n k cjo n u ją w danym społeczeństw ie w określonych w arunkach b y tu m aterialnego.
Od W ymienionych znaczeń świadomości społecznej należy odróżnić świadomość indyw idualną jednostki, któ ra jest wyznaczona zarów no przez obiektyw ne w a ru n k i b y tu społecznego, jak i przez subiektyw ne u w a ru n -kowania, poglądy, idee, zachow ania i cechy psychofizyczne. Świadomość indyw idualna jednostki jest zdolnością do odzw ierciedlenia obiektyw nej rzeczywistości w danych w arunkach k u ltu ro w y ch oraz zdolnością do
od-* Doc. dr habil., kierownik Zakładu Filozofii i Socjologii, Instytutu Polityki Społecznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu.
1 Por. Filozofia marksisto w ska, Warszawa 1975, s. 222—233 oraz precyzyjna w ykładnia S. K o z y r - K o w a ł s k i , J. Ł a d o s z , D iale ktyka a społeczeństwo, Warszawa 1972, zwłaszcza rozdz. X.
* K. M a r k s , F. E n g e l s , Ideologia niemiecka, [w:] Dzieła, t. 3, Warszawa 1961, s. 27. Dosłowne brzmienie cytatu „Das Bew usstsein kann nie etw as Andres sein als das, bew usste Sein”.
zw ierciedlania swojego indyw idualnego bytu, m iejsca w społeczeństwie oraz sw ojej jaźni subiektyw nej. Świadom ość indyw idualna jednostki ja -ko jedność doświadczenia, przeżyw ania i wiedzy jednostki pozwala czło-wiekowi: a) uśw iadam iać sobie otaczającą rzeczyw istość i w arunki istnie-nia, b) kierow ać sw ą prak ty czn ą działalnością i regulow ać swe zachow a-nie, c) przew idyw ać w aru n k i i sk u tk i działań p raktycznych oraz nadaw ać im c h a ra k te r celowy, d) integrow ać te działania i zachow ania w jedną uporządkow aną oraz sensow ną całość, e) odczuwać ciągłość i tożsamość własnego „ ja ”, dokonyw ać ocen i w yborów m oralno-ideow ych, być odpo-w iedzialnym , za odpo-w łasne c z y n y 3.
Świadom ość społeczna nie jest b y n ajm niej sum ą świadom ości poszcze-gólnych jednostek, lecz posiada swój względnie tran sin d y w id u aln y byt, w yznaczony przez całokształt stosunków społecznych i zrelatyw izow any do danych zbiorowości, zbiorów, klas czy społeczeństw a. Świadomość spo-łeczna w yw iera jednakże doniosły w pływ na życie każdej jednostki. Na uw agę zasługuje fakt, że mimo iż świadomość społeczna jest odbiciem m aterialnego b y tu społecznego oddziałuje na b y t zw rotnie w sposób ak -tyw ny, m odyfikujący. Pozostaw iając na uboczu rozw ażania w zakresie różnych form świadomości należy wskazać na inne jeszcze u w arunkow a-nia społeczne.
Mimo iż świadomość społeczna k ształtu je się na drodze em pirycznej i jest dana człowiekowi a priori, jest ona rów nocześnie zróżnicow ana i pozostaje pod w pływ em działania: osobowości społecznej, ukształtow a-nej w procesie socjalizacji i ak tu aln ie kształtow aa-nej w procesie pracy, tra d y cji i k u ltu ry środow iska społecznego, ukształtow anego św iatopoglą-du i w pływ u ideologii i m oralności, wzorów społecznych, norm organiza-cyjnych zm iennych ze względu na uczestnictw o w różnych grupach spo-łecznych, a wreszcie i przede w szystkim pod w pływ em uczestnictw a w kręgach społecznych i grupach w procesie pracy, k ształtujących am bi-cje zawodowe, stosunek do pracy i zawodu, pow odujących zm iany w ska-li w artościow ania zawodów, k ształtujących m orale pracy itd. Świadomość społeczna nie jest wielkością stałą, niezm ienną, lecz zróżnicow aną i uzleżnioną od rodzaju gospodarki i sposobu produkcji, od k onkretnych w a-runków środow iskow ych, społeczno-politycznych oraz — jak już podkre-ślono — jest uw arunkow ana historycznie. Je st rów nież uw arunkow ana i uzależniona od czynników czasow oprzestrzennych, np. procesów ru c h -liwości, czy od pełnienia roli i fu n k cji społecznej oraz pozycji społecznej, od posiadanego w ykształcenia, aw ansu zawodowego, społecznego itd.
Bogactwo czynników i procesów k ształtujących świadomość społeczną
w skazuje ponadto na następujące praw idłow ości i rozróżnienia, sp raw -dzalne em pirycznie w badaniach socjologicznych:
a) stopień aktyw ności społecznozawodow ej robotników , ich staż p ra cy w przedsiębiorstw ie, dążenie do podnoszenia i w ykorzystyw ania k w a -lifikacji zawodowych oraz dążenie do popraw y w arunków pracy, do nw atorstnw a i postępu technicznekonom icznego jest m iarą ich śnw iadom o-ści robotniczej, jako siły w ytw órczej rozw iniętego społeczeństw a socjali-stycznego;
b) stopień u p a rty jn ie n ia robotników , ich aktyw ność w PZ PR zgodnie ze statu tem , zaangażow anie ideowe, o p arte na m otyw acjach — p a trio ty -cznej, internacjonalistycznej i bezinteresow nej, uczestnictw o w różnego rodzaju organizacjach społecznych, w kom isjach zawodowych i specjali-stycznych przedsiębiorstw , zachow ania oraz in icjatyw y zgodne z w a r-tościam i i norm am i realizow anym i w partii, p artycypacja w działaniach wyznaczonych zasadam i centralizm u dem okratycznego jest m iarą ich św
ia-domości politycznej;
c) stopień uczestnictw a w działalności sam orządu robotniczego, uczest-nictw a we władzach przedsiębiorstw a, pełnienie odpow iedzialnych funkcji w organizacjach społeczno-zawodow ych i gospodarczych przy rów nocze-snym wysokim m orale pracy, w ydajności pracy i kierow ania zespołami ludzkim i w sposób dem okratyczny jest m iarą świadomości społecznej członka społeczeństw a socjalistycznego, czynnie zaangażowanego w prze-kształceniu rzeczyw istości społecznej i zintegrow anego z klasą robotniczą; d) stopień uczestnictw a i aktyw nego działania w in sty tu cjach k u ltu -ralnych, rozryw kow ych, socjalno-bytow ych, rek reacy jn y ch i w ypoczyn-kow ych zgodnie z obow iązującym i w przedsiębiorstw ie norm am i społecz-no-obyczajow ym i, dążenie do zdobycia w ykształcenia, podniesienia k u l-tu r y osobistej jednostki i kull-turow ego ideału osobowości, podniesienia k u ltu ry m ieszkaniow ej, jakości życia, stosunków m iędzyludzkich, lepszego współżycia z ludźm i w m iejscu pracy i poza nim jest m iarą świadomości społeczno-kulturalnej klasy robotniczej i jej oddziałów.
W yszczególnione czynniki świadomości społecznej nie w yczerpują ilo-ściowego składu, jak i jakościow ych w yznaczników kształtow ania się pe- wrnych praw idłow ości. Istnieje bowiem duże bogactw o tych czynników , możliwości ich różnorodnych kom binacji, w zależności od kon k retn y ch w arunków środow iska społecznego, środow iska m iejsca pracy i czynnego oddziaływ ania m a k ro stru k tu ry na te środow iska.
U jaw nienie czynników i m om entów kształtu jący ch świadomość spo-łeczną spełnia jeszcze inną pożyteczną rolę m etodologiczną — pozwala na bardziej precyzyjne odróżnienie s tru k tu r i w arstw społecznych, a zw ła-szcza podstw ow ej kategorii klasy robotniczej, jaką jest kategoria ro b o
t-nika. Słusznie też ak cen tu je J. Szczepański w definicji pojęcia „robotnik” m om ent świadomości. „W naszych rozw ażaniach definiujem y robotnika jako fizycznego pracow nika najem nego, nie posiadającego narzędzi pro-dukcji na swój p ry w a tn y użytek, utrzym ującego się z płacy roboczej, po-siadającego świadomość swej pozycji i ro li w społeczeństw ie” (socjalisty-cznym — przyp. F. K .) 4.
Nie oznacza to, że każdy ak tualnie p racu jący robotnik, zatrudniony w charakterze fizycznego pracow nika najem nego, m a już pełną św iado-mość swej roli i pozycji społecznej, poniew aż zależy ona — jak już uprze-dnio podkreślano — od szeregu czynników , w arunków i okoliczności to-w arzyszących to-w procesie kształtoto-w ania się tej śto-wiadomości. Z tego to- wzglę-du nie w ydaje się słuszny zarzut, iż proponow ana definicja nie uw zglę- nia dynam iki kształtow ania się świadomości. N aw et wówczas, gdy robot-nik w przedsiębiorstw ie aw ansuje np. na stanow isko kierow nicze, jego świadomość nie zm ienia się gw ałtow nie z robotniczej na inteligencką, m im o iż form alnie nie należy on do klasy robotniczej. Podobnie, gdy chłoprobotnik, na sk u tek różnych okoliczności podejm ie pracę stałą w fa -bryce i będzie stale dojeżdżał do niej ze wsi, nie zmieni w skutek tego całkowicie świadom ości przynależności do k lasy chłopskiej, m im o iż sta tystycznie biorąc wszedł w skład klasy robotniczej i sam uważa się r a -czej za robotnika. Problem ten jest złożony, zwłaszcza w w arunkach gw ał-tow nej industrializacji i urbanizacji wsi oraz powszechnego społecznego aw ansu. Z tego w zględu odm aw ianie klasie robotniczej świadomości swo-jej pozycji i roli w społeczeństw ie jest znacznym uproszczeniem rzeczy-wistości, sprzecznym z kierow niczą rolą p a rtii w życiu społeczno-gospo-darczym .
Na przykładzie przedsiębiorstw a socjalistycznego można rów nież w y-kazać sam proces kształtow ania się k lasy robotniczej, jej świadomości społecznej, jej roli i pozycji społecznej, jej w rastania w nową stru k tu rę społeczną, w nową s tru k tu rę organizacyjną przedsiębiorstw a itp., ale m o-żna w ykazać także nieodpow iednią term inologię stosow aną w statystyce. Takie pojęcia jak np. robotnik, pracow nik fizyczny, pracow nik g rupy przem ysłow ej czy nieprzem ysłow ej są wielce nieprecyzyjne i w prow adza-ją sztuczne przedziały w ram ach klasy robotniczej.
Przedsiębiorstw o socjalistyczne nie stanow i ponadto samodzielnego 4 Por. rozważania o trudności w formułowaniu pojęcia „robotnik” prowadzone przez wym. autora w założeniach i koncepcji badań: Studia nad ro zw ojem klasy robotniczej, cz. I, red. J. S z c z e p a ń s k i , Łódź 1961, s. 7 i n. Por. również A. O w i e c z k o , Recenzja pracy „Studia nad rozw ojem klasy robotniczej’’, „Stu-dia Socjologiczne” 1962, nr 1, s. 233—239, który neguje możliwość zastosowania tej definicji w konkretnych badaniach empirycznych nad strukturą klasy robotniczej w przedsiębiorstwie.
i oderw anego od m a k ro stru k tu ry przedm iotu gospodarow ania, lecz stano-wi pow iązaną część pew nej określonej całości, jaką jest w spólnota socja-listyczna. F a k t ten w pływ a rów nież na przekształcanie świadomości spo- 'pcznej robotników . ,,W społeczeństw ach kapitalistycznych robotnik uw„ ża, że stosunek jego do kierow nictw a opiera się w yłącznie lub praw ie w y-łącznie na um ow ie o pracę i pow inien się ograniczać do pozostaw ienia robotnikow i całkow itej swobody w w ykorzystaniu czasu wolnego w go-dzinach po pracy. Pod tym względem postaw a robotnika w społeczeń-stw ach socjalistycznych jest inna. Poniew aż zakład przem ysłow y jest własnością społeczną, a nie p ry w atn ą, poniew aż robotnik nie jest siłą n a-jem ną, a w spółgospodarzem zakładu, uważa on inżyniera i kierow nictw o nie za funkcjonariusza pryw atnego k apitału, ale za kierow nika socjali-stycznej w spólnoty pracy, jakim dla niego jest obecnie zakład przem y-słowy, stąd też oczekuje on z jego stro n y większego zainteresow ania jego spraw am i bytow ym i, ułatw ienia m u korzystania z tych w szystkich udo-godnień i urządzeń socjalnych, a naw et k u ltu ra ln y c h czy sportow ych i rekreacyjnych, jakie program ow o zapew nia pracow nikom fizycznym socjalistyczne państw o ludow e” 5.
Podjęcie pracy przez pracow nika w przedsiębiorstw ie oraz prześw iad-czenie, że człowiek i jego praca przyczyniają się do osiągnięcia w yni-ków przedsiębiorstw a i dają podstaw ę do uzyskania odpowiedniego w y-nagrodzenia za pracę, w zależności od w kładu pracy, um iejętności i kw a-lifikacji zawodowych, pociągają za sobą innego ro dzaju jeszcze przem ia-ny w świadomości. Pow odują m. in. w zrost zainteresow ania pracą kole-gów, ich um iejętnościam i, ich zarobkam i i możliwością w spółdziałania i w spółpracy. W sferze tych zainteresow ań pracow nicy przedsiębiorstw a uśw iadam iają sobie, jakie jest ich m iejsce w społeczności zakładow ej i w środow isku zawodowym , jakie pełnią role, jakie m ają praw a i obo-wiązki, kim są, do czego zm ierzają, a naw et, co potw ierdza poprzednio sform ułow ane spostrzeżenia, jakie jest ich m iejsce w grupie pracy czy w społeczeństwie.
Na przykładzie przedsiębiorstw a m ożna przede w szystkim wykazać w zajem ne związki, jakie zachodzą m iędzy m ikro- i m a k ro stru k tu rą spo-łeczną. O bserw ujem y bowiem pow staw anie klasy robotniczej, na sk u tek powołania do życia przedsiębiorstw a, podjęcia zadań produkcyjnych, stałego rozw oju i m odernizacji procesów technologicznych, w prow adzania now ych technologii, w ynalazków , pom ysłów racjonalizatorskich czy postępu technicznego, a jednocześnie obserw ujem y zacieranie się różnic k la -sowych poprzez zacieranie różnic pom iędzy pracą fizyczną (robotnika) a um ysłow ą (technika, inżyniera), w łaśnie na skutek postępu
go i procesów innow acji. W przedsiębiorstw ie zachodzi rów nież proces łagodzenia różnic m iędzy robotnikam i a inteligencją w zakresie zarzą-dzania i kierow ania społeczną własnością, co jest rów nież w yrazem prze-kształceń zachodzących w sferze świadomości społecznej.
Również tra d y c y jn y podział na kierow ników i wykonaw ców poleceń, czyli podział na zarządzających i zarządzanych, stracił swój sens na sku-tek powszechnego rozw oju dem okracji socjalistycznej w form ie sam orzą-du robotniczego przedsiębiorstw a na skutek fak tu , iż kierow nik, zarządza-jący posiada jedynie m an d at w ładzy ty ch którym i zarządza. P raktycznie każdy pracow nik przedsiębiorstw a uśw iadam ia sobie fakt, iż może ten m andat w ładzy otrzym ać i znaleźć się w roli zarządzającego, co oczywiścip nie oznacza, iż rzeczyw istość społeczna jest już zgodna z ideałem te o re -tycznym . Proces zacierania różnic klasow ych w ynika jeszcze z faktu zdo-byw ania w ykształcenia przez znaczną część naszego społeczeństwa.
Oczywiście nie pozostaje to bez w pływ u na kształtow anie się nowej świadomości społecznej, na uelastycznienie wzorów i norm społecznych, na zm ianę skali społecznych w artości itd. W raz z kształtow aniem się świadomości pracow ników w k ieru n k u społecznie pożądanym następuje rów nież widoczny proces przekształcania stosunków społecznych, a w szczególności stosunków m iędzyludzkich. W ynika to z faktu, iż stosunki w jakie wchodzą pracow nicy przedsiębiorstw a w procesie pracy są prze-de w szystkim stosunkam i uregulow anym i i zabezpieczonym i sankcjam i. Można to wykazać na następującym przykładzie: „Inżynier czy technik wie, jakie sankcje może zastosować w tedy, kiedy podlegający mu p ra -cownik nie w ypełnia obowiązków określonych dla niego przez stru k tu rę organizacyjną zakładu przem ysłow ego, rozporządzenia i ustaw y praw ne. Ale i robotnik wie, że przełożony m a w stosunku do niego określone obo-w iązki i poobo-winności, k tó re poobo-w inien realizoobo-w ać obo-w stosunku ureguloobo-w a-nym. Wie rów nież, że może się w razie niew ypełnienia tych obowiązków przez przełożonego odwołać do określonych instancji. Te stosunki stano-w ią stano-wzorzec dla stano-w szystkich innych stosunkóstano-w społecznych, a stano-więc i dla tych, które nie są wyznaczone organizacyjnie” 6.
U kazanie konkretnego w ycinka rzeczyw istości w ystępującej w stosun-ku uregulow anym w socjalistycznym przedsiębiorstw ie m a ważne znacze-nie dla sprecyzow ania m odelu stosunków społecznych i m iędzyludzkich. Je st ono ważne rów nież dla kształtow ania stosunków najbardziej indy-w idualnych indy-w procesie pracy. Na przykład p rzy jaźń m iędzy dindy-wom a łub więcej członkam i g rupy społecznej w przedsiębiorstw ie, jest w rzeczyw istości zdeterm inow ana przez norm y g rupy społecznej, do k tórej p rzy ja -ciele należą.
Procesy przem ian, widoczne we w szystkich dziedzinach życia społecz- no-gospodarczo-politycznego najżyw iej p rzejaw iają się w socjalisty cz-nych przedsiębiorstw ach przem ysłow ych i kształtow acz-nych przez nich stosunkach środow iskow ych. Szeroki napływ m łodzieży różnych w arstw i kategorii społecznych do szkolnictw a różnego typu, wejście m łodej k a -d ry -do prze-dsiębiorstw , bu-dow a now ych zakła-dów pracy w rejonach - do-tąd rolniczych lub gospodarczo zacofanych, przebudow a i m odernizacja zakładów już istniejących pow oduje tw orzenie się nowego społeczeństw a, nowej jakości życia oraz stopniow e przenikanie m odelu stosunków społe-cznych zachodzących m iędzy ludźm i w przedsiębiorstw ie przem ysłow ym i ich sposobu m yślenia czy ogólnie świadomości społecznej.
Na przykładzie przedsiębiorstw a pracow nicy k o n fro n tu ją rzeczyw istość z ideami, hasłam i i inform acjam i usłyszanym i na zebraniach, w r a -dio, telew izji lub z inform acjam i przeczytanym i w prasie. Co więcej, osiągnięcia i sukcesy zakładu pracy w większości przypadków tra k tu ją jako własne. „Stosunek obyw atela do Polski k ształtu je się niew ątpliw ie rów nież przez te uczucia i w yobrażenia, jakie budzi w nim widok rozbu-dow yw anych zakładów przem ysłow ych, ich zew nętrzny w ygląd i we-w nętrzne u rządzenia” 7.
P rzyjm ow anie przez przedsiębiorstw a in sty tu cji społecznych z m a- k ro stru k tu ry nie m ieszczących się dotąd w tra d y c y jn ej organizacji pro-cesu produkcyjnego przedsiębiorstw a, jak żłobki, przedszkola, stołów ki przyzakładow e, ośrodki w ypoczynku i rek reacji, ponadto świadczenie usług pracow niczych, pow oływ anie in sty tu cji pozaprodukcyjnych mogą utw ierdzać pracow ników w przekonaniu, iż socjalistyczne przedsiębior-stw o nie tylko w ym aga od nich dyscypliny pracy, zaangażow anej i w ydaj-nej pracy, podporządkow ania się norm om organizacyjnym i zasadom współżycia społecznego, lecz rów nież roztacza nad nim i opiekę zdrow otną, stw arza w arunki dla ochrony i bezpieczeństw a pracy, ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. Zabiega też o regenerację sil i zaspokojenie potrzeb k u ltu raln y ch , troszczy się o socjalno-bytow ą stro n ę życia robot-ników, organizuje działalność społeczno-kulturalno-polityczną, stw arza podstaw y do powszechnego rozw oju osobowości pracow ników , całej w spólnoty pracy, a przez to w pływ a na kształtow anie i przekształcanie świadomości społecznej.
Oczywiście, ten postulow any ideał nie wszędzie jest realizow any, a za-chodzące dysproporcje m iędzy nim a rzeczyw istością w yw ołują nieraz ostre k o n flikty społeczne.
Poniew aż przedsiębiorstw o przem ysłow e stanow iąc własność społeczną realizu je w społecznym procesie w ytw arzania nie tylko zadania i funkcje
produkcyjne, lecz i niem niej w ażne fu nkcje usługow e i pozaprodukcyjne, w świadomości załogi w ytw arzać się może przekonanie o nieuchronnej konieczności wzajem nego zainteresow ania: przedsiębiorstw a i jego kierow -nictw a — pracow nikam i, pracow ników zaś — przedsiębiorstw em i jego w ynikam i, tw orząc już tym sam ym pew ną platform ę w spółuczestnictw a i w spółdziałania w procesie pracy.
Jak ie znaczenie dla przebudow y społeczeństw a i jego świadom ości ma w ym ieniony m odel stosunków społecznych w skazuje następująca wypo-wiedź: „Jeśli uw zględni się fakt, że upaństw ow ienie środków produkcji w ytw orzyło u robotników poczucie godności i dum y jako w spółgospoda-rzy, któ ry ch w yniki p rac y służą całem u społeczeństw u i jego gospodarce, m odel ty ch stosunków i profil psychospołeczny robotnika w Polsce Ludo-wej prom ieniujący w sfery różnych dziedzin życia społecznego, wnoszą do nich m om enty niezw ykle cenne” 8. W arto by zbadać, czy i w jakim stopniu świadomość tych przem ian przeniknęła do załogi zwłaszcza w iel-kich zakładów przem ysłow ych, do jaiel-kich kategorii społecznych, w jakim natężeniu i stopniu te przem iany w płynęły na kształtow anie się ideologii i k u ltu ry politycznej tych załóg.
Nie ulega w ątpliw ości, że świadomość w spółzaw odnictw a w procesie pracy oraz świadomość w spółgospodarzenia przedsiębiorstw em zarówno w sferze społeczno-gospodarczej, jak i socjalno-bytow ej pow oduje, że łoga oczekując zainteresow ania swoim losem bierze czynny udział (w za-leżności od stopnia świadomości) w tych w szystkich spraw ach i działa-niach socjalno-bytow ych i społeczno-kulturow ych, jakie program ow o za-pew nia pracow nikom partia i socjalistyczne państw o ludowe.
Franciszek K rzykała
SHAPING OF SOCIAL COUSCIOUSNESS OF WORKERS IN THE PROCESS OF WORK IN ENTERPRISE
The article represents a theoretical attempt at definition of links between social awareness and w idely understood conditions of life. Thus in the general methodological part the analysis referred to main theses of marxism. Apart from the thesis about a relationship between existence and awareness there was also briefly discussed a conviction about the relationship between social transformation on macro scale (including awareness) and changes in social relations on micro scale.
The analysis is focussed on the socialist enterprise. The postulate of exam i-8 T. S z c z u r k i e w i c z , Zmiany w świadomości społecznej społeczeństwa w ie l-kopolskiego, „Rocznik WSE” (Poznań) 1962, s. 28—>29.
ning the contents and changes in awareness at this level results from the accepted thesis that against the exam ple of the enterprise rather than of other objects it is easier to observe relationships between micro — and macro elem ents. The exam ples quoted here illustrate extensively the existence of this relationship in conditions of the socialist society.
Social awareness can be em pirically determined in sociological researches. Observations identifying the awareness and oriented at determination of regula-rity in the field of processes and factors shaping the awareness are possible in the following areas: 1) of the working class awareness, as a productive force; 2) of the political awareness; 3) of the awareness ensuing from the role of a joint owner; 4) of the socio-political awareness.
