Konsekwencje globalizacji współczesnych międzynarodowych rynków finansowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 805. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Jacek Pera Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Konsekwencje globalizacji współczesnych międzynarodowych rynków finansowych 1. Wprowadzenie Pojęcie i proces globalizacji międzynarodowych rynków finansowych są nierozerwalnie związane ze zjawiskiem globalizacji gospodarki światowej. Jednym z najczęściej analizowanych łączących się z tym zagadnień jest globalizacja rynków finansowych. Obserwuje się gwałtowny postęp ich integracji w ostatnim ćwierćwieczu. Stają się one najbardziej otwartymi systemami gospodarki światowej, czemu sprzyja potencjalnie wysoka mobilność pieniądza i kapitału pobudzana znoszeniem barier narodowych dotyczących ich przepływu oraz bardzo szybkim postępem technologicznym. Procesom tym towarzyszą transformacja i pogłębianie rynków finansowych związane głównie z niestabilnością kursów walut i stóp procentowych. Skala i charakter zmian w funkcjonowaniu tych rynków wskazują wręcz na jakościowo nowy etap ich rozwoju. Celem opracowania jest ukazanie konsekwencji, jakie niesie globalizacja dla współczesnych rynków finansowych. 2. Globalizacja a rynki finansowe Globalizacja rynków finansowych jest częścią szerszego zjawiska, którym jest globalizacja gospodarek narodowych. Intensywny wzrost międzynarodowej wymiany towarów i usług postępujący od początku lat 60. ubiegłego wieku pociągnął za sobą zwiększenie przepływów kapitałowych. Sam proces globalizacji na.

(2) Jacek Pera. 104. rynkach finansowych rozpoczął się natomiast po upadku systemu walutowego z Bretton Woods. Z ekonomicznego punktu widzenia globalizację można interpretować jako proces scalania gospodarek narodowych i wzrostu obrotów handlowych, międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych, w wyniku rosnącej tendencji do traktowania całego świata jako rynku zbytu przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw. Rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej powiązane i współzależne. Przejawem procesów globalizacji jest też „przestrzenna reorganizacja produkcji i przenikanie przemysłu przez granice, powiązania rynków finansowych, dyfuzja technologii i upodabnianie się norm, standardów wytwarzania oraz stylów konsumpcji na całym świecie”1. Według Komisji Europejskiej „globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii”2. Globalizacja jest następstwem wystąpienia w ostatnim ćwierćwieczu minionego stulecia kilku procesów, które zmieniły perspektywę postrzegania zasad i reguł postępowania, zdarzeń, zachowań, działań, uznawanych wartości – z narodowej na ogólnoświatową 3. Można badać i analizować te procesy pod różnym kątem oraz wskazywać na stopień globalizacji rynków towarowych i usług, rynków pracy, rynków finansowych, działalności gospodarczej, firm i instytucji, produkcji, przemysłu, technologii i wiedzy, a także wzorców konsumpcji i kultury masowej. Wszystkie te procesy występują jednocześnie (w skali makro i mikro) i są ze sobą powiązane, co prowadzi do rosnącej współzależności gospodarek narodowych. Globalizacja jest dynamicznym procesem, a nie pewnym stanem, dlatego przebieg i stopień globalizacji może się zmieniać w różnych dziedzinach w tym samym czasie. Międzynarodowy rynek finansowy jest miejscem, gdzie dokonywane są transakcje za pomocą środków pieniężnych, następują więc przepływy strumieni finansowych wszystkich podmiotów gospodarczych. Zawierane są różnego typu transakcje kupna i sprzedaży kapitału długoterminowego i krótkoterminowego. Dobrze rozwinięty system finansowy w danym kraju jest istotnym elementem szybko rozwijającej się gospodarki. Dzięki niemu wzrasta wydajność alokacji zasobów finansowych, mobilizowane są oszczędności w gospodarce, dokonuje J. Mittelman, Globalization: Critical Reflection, Lynne Rienner, Boulder 1996, s. 25.. 1. Annual Economic Report for 1997, „European Economy”, No. 63, European Commission, Brussels 2000, s. 45. 2. G. Gierszewska, B. Wawrzyniak, Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania strategicznego, Poltext, Warszawa 2001, s. 19. 3.

(3) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 105. się postęp technologiczny wskutek racjonalnej alokacji inwestycji. Wszystko to prowadzi do wzrostu konkurencyjności danej gospodarki, a co za tym idzie, wzmaga się zainteresowanie ze strony potencjalnych inwestorów. O szczególnej podatności rynków finansowych na globalizację decyduje zarówno przedmiot obrotów na tych rynkach – pieniądz i kapitał, reprezentowane przez instrumenty tych rynków – jak i systemy ich funkcjonowania. Pojęcie międzynarodowych rynków finansowych obejmuje rynki pieniężne i kapitałowe oraz walutowe. Wszystkie one integrują się w szybkim tempie, zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu. Cechy najbardziej zbliżone do rynków globalnych wykazują jednak rynki płynnych aktywów, w znacznym stopniu pokrywające się z eurorynkami, które obejmują rynki eurowalutowe, eurokredytów, euroobligacji i euroakcji. Ich funkcjonowanie opiera się na akceptacji obcych walut jako przedmiotu transakcji na rynkach finansowych poszczególnych krajów. Na rosnącą mobilność kapitału w ostatnim ćwierćwieczu, w tym zwłaszcza płynnych środków finansowych, oddziałują zmiany zachodzące na rynkach finansowych głównie krajów wysoko uprzemysłowionych4. Do najważniejszych czynników, po części strukturalnych, odpowiedzialnych za te zmiany i powiązanych ze sobą zalicza się: ––postępującą deregulację rynków finansowych, zarówno w sferze krajowej, jak i powiązań z zagranicą, ––rosnącą rolę nowych uczestników rynków finansowych – inwestorów instytucjonalnych, ––sekurytyzację, czyli wzrost udziału papierów wartościowych w obrotach finansowych, ––niezwykle szybki rozwój rynków instrumentów pochodnych, pozwalających m.in. na zwiększenie skali bardziej ryzykownych inwestycji finansowych5.. 4 Kapitał portfelowy w odróżnieniu od inwestycji greenfield jest bardzo mobilny i w zależności od sytuacji (makroekonomicznej lub politycznej) może szybko przemieszczać się między rynkami lokalnymi. Może to prowadzić do dużej niestabilności na rynku walutowym, powodując znaczne wahania kursów walutowych. Jednym ze sposobów zabezpieczenia się przed ryzykiem aprecjacji lub deprecjacji waluty jest zajęcie pozycji w instrumentach pochodnych. Wynikiem wzrostu obrotów transgranicznych na rynkach finansowych jest dynamiczny rozwój rynku derywatów. Na podstawie: K. Rybiński, Globalizacja a rynki finansowe, Cykl seminariów Koła Naukowego Rynku Kapitałowego Index i Katedry Rynku Kapitałowego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 20 kwietnia 2006, s. 1.. B. Liberska, Polska w procesie globalizacji gospodarki światowej [w:] Wzrost gospodarczy w Polsce, red. J. Lipiński, W. Orłowski, Bellona, Warszawa 2001, s. 157. 5.

(4) 106. Jacek Pera. 3. Efekty globalizacji a międzynarodowe rynki finansowe Efekty globalizacji rynków finansowych są różne. Otwartość gospodarek i swoboda przepływów kapitałowych sprawiają, że inwestorzy lokują środki tam, gdzie mogą one wygenerować najwyższą stopę zwrotu, co skłania instytucje finansowe do zawierania transakcji na nowych, słabo rozwiniętych i niepłynnych rynkach. Sprzyja to wzrostowi płynności rynków finansowych i zmniejszeniu kosztów transakcyjnych. Globalizacja wywiera istotny wpływ na obniżenie kosztu pozyskania kapitału przez przedsiębiorstwa. Korzystają one coraz częściej z innych form pozyskania kapitału niż kredyt bankowy, szczególnie z emisji papierów wartościowych na rynkach finansowych. Globalizacja pobudza zatem rozwój rynku finansowego, co z kolei zwiększa dostęp przedsiębiorstw do kapitału. Natomiast większa dostępność środków finansowych może oddziaływać na inwestycje, a tym samym pobudzać wzrost gospodarczy. Wprowadzenie euro wyeliminowało ryzyko walutowe oraz przyczyniło się do likwidacji limitów inwestycyjnych dotyczących pozycji portfela papierów wartościowych nominowanych w walutach obcych. Doprowadziło to do obniżenia kosztów pozyskania kapitału od 0,5 do 3 pkt proc. Jednocześnie nastąpiła konwergencja tych kosztów pomiędzy krajami Unii Europejskiej w ramach tego samego sektora. Globalny rynek finansowy umożliwia podmiotom gospodarczym, w tym bankom, pozyskiwanie środków na rozwój działalności od znacznie szerszego grona inwestorów, niż byłoby to możliwe na rynkach krajowych. Na przykład w wielu mniejszych krajach UE znaczna część operacji bankowych jest przeprowadzana z partnerami z innych krajów. Dostęp do międzynarodowego rynku kapitałowego oznacza dla banków i innych instytucji finansowych nie tylko możliwości rozwoju, ale również presję na zwiększanie efektywności działania. Rosnąca efektywność i lepsze zarządzanie ryzykiem działają również na korzyść bezpieczeństwa depozytów złożonych w bankach. Integracja światowych rynków finansowych pozwala na lepszą dywersyfikację ryzyka. Rezydenci nie muszą inwestować oszczędności w swoim kraju i przez to nie są narażeni na ryzyko cyklu koniunkturalnego, lecz mogą inwestować w wielu krajach, uzyskując w ten sposób korzystniejszy stosunek oczekiwanego zwrotu do podejmowanego ryzyka. Globalizacja rynków finansowych niesie także nowe wyzwania i zagrożenia. Brak przejrzystości wynikający z asymetrii rodzi ryzyko powstania grup spekulacyjnych oraz stadnych zachowań inwestorów. Nierówny dostęp do informacji, w warunkach rynków globalnych, może prowadzić do występowania negatywnej.

(5) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 107. selekcji w finansowaniu sektora przedsiębiorstw i pokusy nadużycia, jeśli upadek danej instytucji zagrażałby sektorowi bankowemu6. W ostatnich latach zdecydowanie pogłębiła się globalizacja rynków usług finansowych (bankowych, ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych i innych). Banki wychodzą poza sfery swej tradycyjnej działalności i łączą się z innymi instytucjami. Ten sam proces dotyczy firm ubezpieczeniowych i funduszy inwestycyjnych. Zmienia się charakter i organizacja pośrednictwa w przepływie kapitału. Rosną możliwości poszerzenia udziałów w rynkach w związku z deregulacją prawa antymonopolowego oraz wzmożonym procesem megafuzji i przejęć. Rynki finansowe charakteryzują się największym zaawansowaniem procesów globalizacyjnych. Głównym przejawem tego procesu jest ich deregulacja oraz liberalizacja w zakresie przepływu kapitału. Prywatne kapitały przemieszczają się bardzo szybko po całym świecie. Znaczne przepływy kapitałowe i różnorodność transakcji (wraz z wykorzystaniem nowych instrumentów finansowych) oraz mnogość pośredników (tysiące funduszy inwestycyjnych, emerytalnych i innych inwestorów instytucjonalnych) przyczyniły się do powstania globalnych rynków finansowych7. Rynki te działają dzisiaj w znacznym stopniu autonomicznie, w oderwaniu od strefy realnej. Jednak czynnikiem o największym znaczeniu dla globalizacji rynków finansowych była liberalizacja przepływów kapitałowych. Obejmowała przede wszystkim likwidowanie ograniczeń uniemożliwiających swobodny przepływ kapitału pomiędzy krajami, a w szczególności: ––zniesienie ograniczeń dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz wymiany towarów i usług z nierezydentami, ––przejście krajów rozwiniętych do reżimów z płynnym kursem walutowym, utworzenie strefy euro oraz inne ponadnarodowe inicjatywy integracyjne, ––zmniejszenie opodatkowania transakcji transgranicznych8. Trzeba pamiętać, że funkcjonowanie współczesnych rynków finansowych charakteryzuje duża niestabilność, spowodowana gwałtownymi zmianami w kierunkach przepływu kapitału. Wzajemne powiązania rynków walutowych powodują, że kryzys finansowy w jednym kraju szybko przenosi się na inne kraje (jest to tzw. efekt domina). W kontekście tego efektu warto zwrócić uwagę na dwie grupy wyzwań związanych z funkcjonowaniem globalnych rynków finansowych. Kraje z grupy rynków wschodzących, do której należy Polska, są szczególnie narażone na kryzys spowodowany gwałtownymi zmianami w kierunkach przepływu kapitału. 6. K. Rybiński, op. cit., s. 4.. Dzienne obroty na światowych rynkach walutowych są obecnie kilkakrotnie wyższe niż wielkość rocznego eksportu światowego – zob. The Globalization of Markets, ed. by J.L. Stein, Physica Verlag, Heidelberg 1997, s. 21. 7. 8. K. Rybiński, op. cit., s. 2..

(6) Jacek Pera. 108. Wrażliwość rynków finansowych i ich niestabilność może narazić kraj na kryzys finansowy. Globalizacja tych rynków stwarza duże ryzyko dla banków i instytucji finansowych w związku z szybkością przenoszenia się skutków kryzysów z kraju do kraju (efekt domina, zarażania się). Sposób funkcjonowania globalnych rynków finansowych stanowi wyzwanie dla kraju i wymaga dużej dyscypliny w polityce makroekonomicznej, aby uniknąć kryzysu finansowego. Istotną siłą sprawczą tych procesów jest liberalizacja obrotów kapitałowych, która uruchamia obiektywnie uwarunkowaną zasadę równania w dół9. Zasada ta i konkurowanie o jakość walorów lokalizacyjnych dla kapitału to jeden ze skutków globalizacji. W większości krajów ujawnia się tendencja do zmniejszania podatków i wydatków, rezygnacji z socjalnych programów wyrównawczych. Żaden kraj nie jest na tyle silny, aby móc pozwolić sobie na odpychanie kapitału zewnętrznego i wypychanie kapitału rodzimego. W wyniku tych procesów dochodzi do gwałtownego wzrostu znaczenia międzynarodowych rynków finansowych i osłabienia roli rządów10. Głównym problemem związanym z procesem globalizacji – który zasygnalizowano już powyżej – staje się wpływ niestabilności rynków finansowych, w warunkach ich powiązania, na kryzysy finansowe w poszczególnych krajach i możliwość ich przekształcenia w globalny kryzys finansowy. Na tle niebezpieczeństwa wystąpienia kryzysów finansowych powstaje nowy problem związany ze swobodą przepływów finansowych. Obecnie wolumen międzynarodowych transakcji finansowych znacznie przekroczył wielkość wymiany dóbr i usług. Odwróciło to naturalną kolejność rozwoju gospodarczego. Globalny kryzys gospodarczy może obecnie przejawiać się w sektorze finansowym i dopiero potem objąć właściwą gospodarkę. Co więcej, kryzysy finansowe okazały się zaraźliwe. Stały się więc mniej przewidywalne, ponieważ mogą być przyspieszone przez błędne zachowania międzynarodowego kapitału spekulacyjnego, charakteryzującego się gwałtownością reakcji na sygnały ekonomiczne. Dotychczasowy stan wiedzy na temat funkcjonowania międzynarodowego systemu finansowego pozwala zrozumieć zaburzenia powstałe na międzynarodowych rynkach finansowych, a wynikające z nich prawidłowości poddać instytucjonalizacji i parametryzacji. Zgodnie z teorią ekonomii – z punktu widzenia makroekonomicznego – bezpośrednie zagrożenie dla zewnętrznej i wewnętrznej równowagi w danym kraju wywołane zaburzeniami na międzynarodowych rynkach finansowych stanowi uruchomienie trzech mechanizmów:. Por. L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1998, s. 22.. 9. W. Szymański, Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001, s. 67.. 10.

(7) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 109. 1. Wzrost kursu waluty narodowej prowadzi do spadku konkurencyjności, co może przyczynić się do pogorszenia bilansu obrotów bieżących. 2. Państwo rozpoczyna prowadzenie polityki sterylizacji, aby zapobiec zwiększeniu podaży pieniądza, a co za tym idzie – inflacji, dlatego też zwiększa podaż obligacji, co wywołuje dodatkową presję na stopę procentową, stając się czynnikiem zakłócającym równowagę wewnętrzną, 3. Wysoka stopa procentowa zniechęca krajowe podmioty gospodarcze do zaciągania kredytów na rynku krajowym, i dlatego zaczynają one zaciągać kredyty na rynkach zagranicznych, co zwiększa zadłużenie zagraniczne. W wyniku tych trzech procesów sytuacja gospodarcza danego kraju zaczyna być oceniana negatywnie przez podmioty działające na międzynarodowym rynku finansowym, co powoduje odpływ krótkoterminowego kapitału zagranicznego. Negatywna ocena oraz wzrastający popyt na walutę obcą wywierają presję na państwo i jego system monetarny, by odejść od systemu gwarantującego utrzymanie stałego kursu waluty. Co prawda państwo przez jakiś czas może go podtrzymywać, sprzedając rezerwy walutowe, jednak nie zwiększa to zaufania do waluty, a jedynie oddala w czasie jej deprecjację. Konsekwencją deprecjacji waluty jest spadek aktywności gospodarczej w danym kraju, powodujący znaczne koszty społeczne. Obniżenie aktywności gospodarczej jest bezpośrednią przyczyną upadku wielu firm krajowych w wyniku niemożności wywiązania się z podjętych zobowiązań zagranicznych, jak również strat związanych z utratą wiarygodności gospodarki danego kraju. Istotną grupą czynników, które obecnie powodują liczne zaburzenia na międzynarodowych rynkach finansowych, są zarówno czynniki o charakterze globalnym, np. spadek koniunktury w świecie, jak i dotyczące konkretnego kraju, np. nagły spadek kursów akcji na giełdzie może powodować zmianę nastawienia inwestorów instytucjonalnych do lokowania swych środków na danym rynku. Zjawiska te prowokują do szybkiego wycofywania przez inwestorów instytucjonalnych środków ulokowanych w danym kraju. Aby temu zapobiec, inwestorzy instytucjonalni zainteresowani lokatami dającymi możliwość uzyskania wysokiego dochodu zawierają m.in. walutowe transakcje kasowe, terminowe, transakcje futures, dzięki czemu są w stanie zaakceptować duże pozycje otwarte w walutach słabych. W tej sytuacji kraje znajdujące się w polu ich oddziaływania muszą dysponować odpowiednio dużymi rezerwami w celu przeprowadzenia ewentualnych interwencji walutowych oraz mieć kompleksową strategię takich interwencji. Władze monetarne tych krajów powinny też wykazywać się nieustanną czujnością wobec możliwych zmian nastrojów inwestorów11. Capital Flow Sustainability and Speculative Currency Attacks, „Finance & Development” 1997, December, IMF Research Department Staff, s. 34. 11.

(8) 110. Jacek Pera. Kolejną grupę czynników wywołujących zaburzenia na międzynarodowych rynkach finansowych stanowią ataki spekulacyjne – głównie na waluty krajów Trzeciego Świata. Z badań przeprowadzonych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) wynika, że najbardziej prawdopodobne są ataki spekulacyjne (zarówno bezpośrednio na daną walutę, jak i będące skutkiem „infekcji” w związku z kryzysem innej waluty) na waluty krajów charakteryzujących się pewnymi cechami, a mianowicie zbyt długim utrzymywaniem kursu walutowego na określonym poziomie (systemu sztywnych kursów walutowych – pegged exchange rate regime), słabym sektorem finansowym, dużym deficytem budżetowym oraz wysokim deficytem bilansu obrotów bieżących, finansowanym w dużym stopniu zobowiązaniami krótkoterminowymi12. Istotną grupą zaburzeń na międzynarodowych rynkach finansowych są konsekwencje wywołane procesem liberalizacji rynków finansowych na świecie (o czym wspomniano już wcześniej). Liberalizacja finansowa, dokonująca się w ciągu ostatnich dwóch dekad, miała zasięg ogólnoświatowy. Sześć jej głównych obszarów to: eliminacja kontroli udzielania kredytów, prywatyzacja banków, autonomia banków, swoboda podejmowania działalności w sektorze usług finansowych, porzucenie systemów regulujących kurs walutowy i liberalizacja międzynarodowych przepływów kapitałowych. Kolejną grupą zakłóceń i konsekwencji stąd płynących dla rynków krajów – głównie Trzeciego Świata – wiąże się z rozróżnieniem między finansowaniem poprzez zadłużanie się i o charakterze udziałowym. Jest to przydatne w analizowaniu kwestii, w jaki sposób płatności krajów rozwijających się na rzecz obcokrajowców reagują na nieprzewidziane zakłócenia gospodarcze, takie jak recesja światowa i zmiany terms of trade. Kiedy jakiś kraj jest obciążony dużym zadłużeniem, jego płatności na rzecz kredytodawców nie zmniejszają się, gdy spada jego dochód realny; wtedy bardzo trudna jest kontynuacja wypełniania zobowiązań wobec zagranicy. Problem ten nie występuje w finansowaniu o charakterze udziałowym. W tym przypadku spadek dochodu w danym kraju zmniejsza po prostu dochody udziałowców zagranicznych. Ważną grupą zaburzeń na międzynarodowych rynkach finansowych, w kontekście ich globalizacji, są zakłócenia spowodowane złym zarządzaniem instytucjami finansowymi. Powody, dla których banki upadały i upadają, od lat są w zasadzie niezmienne – są to braki w zarządzaniu ryzykiem zewnętrznym lub wewnętrznym. Wielki kryzys, który był następstwem kryzysu systemu bankowego w Stanach Zjednoczonych w latach 1929–1933, jest najlepszym przykładem na to, że złe zarządzanie bankami centralnymi jest ważnym źródłem zaburzeń funkcjonowania międzynarodowych rynków finansowych. Zaburzenia w funkcjonowaniu banków Fischer Presents IMF Perspective on Origins, Implications of Asian Crisis, „IMF Survey” 1998, January, s. 98. 12.

(9) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 111. i rynków finansowych powodują u osób fizycznych i prawnych ograniczenie dostępu do kredytu oraz zatory płatnicze wywołane brakiem pieniądza transakcyjnego. Nowe środki finansowe dopływają wówczas do sektora bankowego od podatników, którzy nie mogą potraktować upadłości banku tak jak każdej innej upadłości podmiotu gospodarczego. Wypadnięcie jednego ogniwa w rozliczeniach międzybankowych pociąga za sobą utratę płynności innych. Łączny efekt zaburzeń funkcjonowania sektora bankowego jest wtedy znaczny. Bezpośrednią konsekwencją takich zaburzeń na rynkach finansowych jest wstrzymanie rozliczeń międzybankowych i tym samym międzynarodowych. To w konsekwencji prowadzi do paraliżu handlu zagranicznego i załamania sfery gospodarki realnej. Bardzo istotną grupą zakłóceń na międzynarodowych rynkach finansowych, od dłuższego czasu negatywnie wpływającą na płynność tych rynków, są kryzysy zadłużeniowe wywołane nadmiernym zadłużeniem. Kryzys zadłużeniowy w krajach rozwijających się miał swoje źródło tak w czynnikach wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Czynniki zewnętrzne to głównie: łatwość zaciągania kredytów, ale również zaakceptowanie przez rządy krajów rozwijających się europocentrycznego punktu widzenia rozwoju gospodarczego własnych państw, a także: niekorzystny ruch cen na rynku światowym towarów eksportowanych i importowanych przez dany kraj dłużniczy, wpływ zmian poziomu stopy procentowej na międzynarodowym rynku finansowym. Czynniki wewnętrzne to przede wszystkim: wydłużanie się czasu budowy różnych obiektów przemysłowych finansowanych z kredytów zagranicznych, niska rentowność inwestycji finansowanych z kredytów zagranicznych, wykorzystanie większości zaciągniętych kredytów na zakup uzbrojenia dla armii, ucieczka kapitałów prywatnych za granicę. Chcąc zatem realizować założenia teorii modernizacji, kraje te dążyły za wszelką cenę do uprzemysłowienia, do przyciągnięcia kapitału zagranicznego poprzez rozbudowę infrastruktury gospodarczej. Jednym z przejawów globalizacji w ostatnich latach jest powstanie globalnych zaburzeń równowagi. W 2005 r. deficyt obrotów bieżących Stanów Zjednoczonych przekroczył 6% PKB, a wiele prognoz banków inwestycyjnych wskazywało, że miał się dalej pogłębiać w 2006 i 2007 r. Ujemna pozycja inwestycyjna netto największej gospodarki świata prawdopodobnie sięgnęła 30% PKB w 2005 r., i według wszystkich dostępnych prognoz będzie się dalej szybko pogarszała. Duży deficyt obrotów bieżących Stanów Zjednoczonych wiąże się z ujemnymi oszczędnościami gospodarstw domowych i silnym wzrostem cen nieruchomości. Te zjawiska wystąpiły w ostatnich latach nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale we wszystkich krajach anglosaskich. Ponadto deficyt obrotów bieżących w Stanach Zjednoczonych w znacznej części jest finansowany zakupami amerykańskich papierów dłużnych przez banki centralne krajów azjatyckich. Wiąże się to ze znacznym wzrostem rezerw dewizowych tych banków. Na przykład rezerwy.

(10) Jacek Pera. 112. Ludowego Banku Chin wzrosły ze 166 mld dolarów w grudniu 2000 r. do 819 mld dolarów w grudniu 2005 r. i ponad 850 mld dolarów w marcu 2006 r. Oznacza to, że Chiny wyprzedziły do tej pory najzasobniejszą pod tym względem Japonię, której rezerwy w grudniu 2005 r. wynosiły 847 mld dolarów. Oczekiwano, że chińskie rezerwy walutowe przekroczą 1 bilion dolarów w 2006 r. W latach 2004–2005 deficyt obrotów bieżących w Stanach Zjednoczonych w coraz większym stopniu był finansowany zakupami amerykańskich obligacji dokonywanymi przez instytucje publiczne zarządzające rezerwami walutowymi w krajach eksportujących ropę naftową. Sytuacja, w której największa gospodarka świata, będąca jednocześnie emitentem globalnego pieniądza rezerwowego, ma tak duży i tak nietypowo finansowany deficyt oszczędności, sprawiła, że rozpoczęła się debata ekonomiczna dotycząca dwóch kwestii. Po pierwsze, podejmuje się próby wyjaśnienia, w jaki sposób globalna nierównowaga się pojawiła. Po drugie, zarówno akademiccy ekonomiści, jak i stratedzy w bankach inwestycyjnych starają się ocenić, jakie są możliwe scenariusze dalszego rozwoju wydarzeń13. Niewątpliwie ważnym elementem globalizacji międzynarodowych rynków finansowych są działania zmierzające do wprowadzenia na całym świecie norm i reguł ostrożnościowych, które mają za zadanie częściową eliminację niekorzystnych konsekwencji procesu globalizacji tych rynków. Dodatkowo unifikacja zasad regulujących sposoby funkcjonowania poszczególnych obszarów rynku finansowego jest warunkiem koniecznym rozwoju skutecznej konkurencji na międzynarodowym rynku finansowym, jednolite i powszechnie stosowane standardy zmniejszają bowiem koszt uzyskania i analizowania informacji, a także wzmacniają stabilność systemu finansowego. Wśród najistotniejszych standardów należy wymienić: ––zasady efektywnego nadzoru bankowego sporządzone przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego, ––międzynarodowe standardy rachunkowości. Ponad 100 krajów przyjęło Międzynarodowe Standardy Rachunkowości i (lub) Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej bądź oparło na nich własne standardy w dziedzinie rachunkowości, ––umowy ramowe dotyczące zawierania transakcji na rynku międzybankowym – ISDA, ISMA, ––metodyki statystyczne opracowane m.in. przez IMF, BIS, WB zapewniające zgodność zbieranych danych z wzorcami i ich międzynarodową porównywalność, ––zasady dobrych praktyk tworzone przez stowarzyszenia zawodowe finansistów14. 13 14. K. Rybiński, op. cit., s. 10.. Ibidem, s. 3..

(11) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 113. Najbardziej odpowiednie byłoby ograniczenie się do ogólnego stwierdzenia, że liberalizacja obrotów kapitałowych jest związana z mniejszym ryzykiem destabilizacji makroekonomicznej, jeśli inflacja jest niska (najlepiej zbliżona do poziomu inflacji w krajach wysoko rozwiniętych), pojemność krajowego rynku finansowego odpowiednio wysoka, kurs walutowy nieprzewartościowany, sektor finansowy wykazuje odpowiednią konkurencyjność i poddany jest ostrym regulacjom ostrożnościowym, a większość przedsiębiorstw pozostaje w rękach prywatnych. W związku z procesami dostosowywania się do standardów Unii Europejskiej nowi członkowie będą przez wiele lat importerem kapitału, dlatego muszą się liczyć z funkcjonowaniem globalnych rynków finansowych. W świecie swobody przepływu kapitału państwo ma ograniczoną autonomię w prowadzeniu polityki makroekonomicznej. Przenikanie się rynków finansowych wiodące ku ich globalizacji sprawia, że tracą one swoją odrębność wynikającą z usytuowania w granicach poszczególnych państw i formalnego, bezpośredniego podporządkowania władzom krajowym. Jednym z podstawowych zadań polityki makroekonomicznej w erze globalizacji w krajach importujących kapitał stało się eliminowanie zagrożeń wystąpienia kryzysu walutowego. Za popełnione błędy lub brak odpowiednich zabezpieczeń wiele krajów przeżywających ostatnio kryzysy zapłaciło bardzo wysoką cenę. Postępująca w przyspieszonym tempie globalizacja rynków finansowych we współczesnym świecie obejmująca swym zasięgiem również rynki finansowe krajów rozwijających się i transformowanych staje się jednym z ważniejszych wyzwań wynikających z funkcjonowania ich gospodarki. Doświadczenia ostatnich lat, obfitujących w kryzysy finansowe w różnych regionach świata, wskazują m.in. na silną wzajemną zależność niestabilności finansowej oraz makro- i mikroekonomicznej. Z globalnego punktu widzenia – aby zwiększyć odporność systemu finansowego na szoki, konieczne jest stworzenie właściwych zabezpieczeń prawnych w postaci systemu regulacji ostrożnościowych i nadzoru, odpowiadających najlepszym standardom i praktykom międzynarodowym, dzięki czemu możliwe będzie osiągnięcie stabilności międzynarodowego systemu finansowego15. Jednym z podstawowych warunków stabilności i bezpieczeństwa systemu finansowego jest stabilne otoczenie makroekonomiczne. Zazwyczaj oznacza ono zrównoważoną stopę wzrostu gospodarczego, niską inflację, bezpieczny poziom deficytu budżetowego i deficytu obrotów bieżących. Są to istotne elementy zabezpieczające sektor finansowy przed problemami. Sytuacja makroekonomiczna oddziałuje bowiem na kondycję kredytobiorców, a tym samym na udział w portfelach banków kredytów o obniżonej jakości. To z kolei wpływa na postrzeganie gospodarki przez inwe Ibidem, s. 104.. 15.

(12) Jacek Pera. 114. storów zagranicznych. Jak pokazały ostatnie kryzysy finansowe, które dotknęły m.in. kraje azjatyckie, Rosję, Brazylię, Argentynę i Turcję, brak równowagi makroekonomicznej może spowodować paniczną reakcję inwestorów, prowadzącą do gwałtownej deprecjacji waluty, wzrostu inflacji, fali bankructw i załamania wzrostu. Szczególnie istotna wydaje się w tym kontekście rola polityki pieniężnej i fiskalnej. Ostrożna polityka makroekonomiczna zwiększa zaufanie inwestorów zagranicznych do gospodarki. Polityka wewnętrznie niespójna (np. restrykcyjna polityka pieniężna i luźna polityka fiskalna) bądź za mało restrykcyjna może stać się przyczyną gwałtownych reakcji na rynku walutowym, ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska. Oznaki zaburzeń makroekonomicznych stosunkowo łatwo można zmierzyć16. Niestabilność systemu finansowego może być wywołana, obok przyczyn makroekonomicznych, niewłaściwym zarządzaniem na szczeblu mikro, brakiem odpowiednich regulacji ostrożnościowych, niską jakością nadzoru, a także brakiem odpowiedniej infrastruktury i dyscypliny rynkowej17. Czynniki te sprawiają, że podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i instytucje finansowe) są skłonne do podejmowania nadmiernego ryzyka, zwłaszcza jeśli mają rzeczywiste lub choćby domniemane gwarancje ze strony rządów dotyczące pokrycia ewentualnych strat (moral hazard). Podobnie jak w przypadku źródeł makro, istnieje szereg wskaźników pozwalających ocenić stabilność finansową na poziomie mikro18. Najważniejsze z nich wraz z wartościami progowymi zestawiono w tabeli 1. Jeśli dana gospodarka spełnia większość kryteriów w niej przedstawionych, można przyjąć, że jest stabilna finansowo. Stabilność krajowego systemu finansowego w znacznym stopniu zależy od wdrożenia i stosowania powszechnie uznanych standardów i praktyk zarówno w zakresie prowadzenia polityki makroekonomicznej, jak i funkcjonowania rynków i instytucji finansowych. Proces tworzenia i upowszechniania międzynarodowych standardów finansowych rozpoczął się w 1996 r., kiedy została podjęta sformalizowana współpraca w zakresie stabilności systemów finansowych. Wówczas to w Lyonie spotkali się przedstawiciele najbardziej uprzemysłowionych krajów świata, gospodarek wschodzących i międzynarodowych organizacji gospodarczych w celu ustalenia zasad regulacji działalności w sektorze finansowym, mających służyć stabilizacji krajowych systemów finansowych, a w konsekwencji między Ibidem, s. 106.. 16. Szerzej na ten temat zob. M. Kiedrowska, P. Marszałek, Stabilność finansowa – pojęcie, cechy i sposoby jej zapewnienia, „Bank i Kredyt” 2002, nr 3, s. 31–34. 17. 18 Wskaźniki takie można znaleźć np. w Macroprudential Indicators [w:] C.J. Lindgren et al., Financial Sector Crisis and Restructuring. Lessons from Asia, Occasional Paper no 188, IMF, Washington, DC 1999..

(13) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 115. narodowego systemu finansowego. Efektem tej współpracy było m.in. powołanie w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. Forum Stabilności Finansowej (FSF)19. Tabela 1. Wybrane wskaźniki stabilności finansowej Wskaźniki i ich wartości progowe i tendencje Inflacja < 5%. Skala makro. Deficyt budżetowy < 2% PKB Dług publiczny < 50% PKB. Deficyt rachunku obrotów bieżących < 5% PKB. Przepływy krótkoterminowe < 50% deficytu na rachunku obrotów bieżących Napływ kapitału < 5% PKB. Zadłużenie zagraniczne krótkoterminowe < 100% rezerw walutowych Skala mikro. Kredyty dla sektora prywatnego < 100% PKB. Realny przyrost kredytów dla sektora prywatnego < 20% Udział kredytów na zakup nieruchomości < 20%. Przeciętne pokrycie złych długów tworzonymi na nie rezerwami – rosnące Kredyty zagrożone < 10% ogółu kredytów. Przeciętny wskaźnik adekwatności kapitałowej banków > 8%. Przeciętny wskaźnik zwrotu z aktywów instytucji finansowych – wysoki i rosnący Źródło: M. Kiedrowska, P. Marszałek, Bank centralny i stabilność finansowa, „Bank i Kredyt” 2003, nr 6, s. 5.. Sformułowane zasady obejmują zarówno standardy zarządzania na szczeblu mikro, jak i kodeksy dobrego postępowania w polityce makroekonomicznej. Ich wdrożenie przez poszczególne kraje powinno przyczynić się do wzmocnienia bezpieczeństwa i stabilności narodowych systemów finansowych20. Ostatnie kryzysy finansowe pokazały, że we współczesnej gospodarce światowej nie wystarczy zagwarantować stabilnych warunków makroekonomicznych. Przyczyną wielu kryzysów walutowych, obok nierozważnej polityki gospodarczej, było złe zarządzanie na szczeblu mikro, czemu sprzyjał na przykład brak odpowiednich zabezpieczeń prawnych w formie regulacji ostrożnościowych i nadzoru. Dlatego tak ważne jest wdrożenie i przestrzeganie międzynarodowych standardów L. Mesjasz, Ocena stabilności systemu finansowego w Polsce w świetle standardów międzynarodowych [w:] Strukturalne dostosowania krajów Europy Środkowo-Wschodniej do integracji w ramach Unii Europejskiej, red. S. Miklaszewski, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2003, s. 128. 19. 20. Ibidem, s. 128..

(14) Jacek Pera. 116. i dobrych praktyk w dziedzinie regulacji i nadzoru nad rynkami i instytucjami finansowymi. Stosowane standardy i praktyki zostały opracowane m.in. przez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, Międzynarodową Organizację Komisji Papierów Wartościowych oraz Międzynarodowe Stowarzyszenie Nadzoru nad Instytucjami Ubezpieczeniowymi21. Najważniejsze znaczenie mają standardy dotyczące regulacji i nadzoru bankowego. Ich promowaniem zajmuje się Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego działający od 1974 r. przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. Zalecenia Komitetu Bazylejskiego nie mają charakteru obligatoryjnego, ale jak pokazuje praktyka, są zazwyczaj wdrażane przez instytucje nadzoru bankowego w poszczególnych krajach, ich zaakceptowanie powoduje bowiem, że dany kraj jest lepiej oceniany w zakresie regulacji nadzorczych, co z kolei wpływa na jego wiarygodność. Aby instytucje nadzoru bankowego oraz inwestorzy mogli właściwie oceniać sytuację finansową banków, a banki mogły monitorować kondycję instytucji, którym udzielają kredytów, konieczne jest zbliżanie zasad rachunkowości i sporządzania sprawozdań finansowych do najlepszych praktyk międzynarodowych, które opracowała Komisja Międzynarodowych Standardów Rachunkowości22. 4. Podsumowanie Globalizacja rynków finansowych, handlu, produkcji, usług i wiedzy jest wielką szansą dla światowej gospodarki. Kraje rozwijające się dzięki temu procesowi mogą się modernizować. Z kolei w krajach rozwiniętych zarówno producenci, jak i konsumenci korzystają z dostępu do globalnego rynku pracy, co pozwala na obniżenie kosztów produkcji, zwiększenie wydajności i w efekcie na obniżenie cen wielu towarów i usług. Konsumenci i producenci są również beneficjentami globalizacji rynków finansowych, które oferują duży wybór produktów i pozwalają lepiej dopasować profil ryzyka i oczekiwanego zysku czy kosztu do preferencji inwestorów i kredytobiorców. Globalizacja ma również swoje negatywne strony. Tworzy nowe rodzaje ryzyka, które stanowią wyzwanie dla banków centralnych i urzędów nadzoru nad rynkami finansowymi. Globalizacja rynków finansowych i związany z nią silny wzrost obrotu kredytowymi instrumentami pochodnymi takimi jak CDO czy swapy kredytowe (ang. default swaps) wymuszają położenie dużego nacisku na zrozumienie, jakie rodzaje ryzyka i w jakich segmentach rynku są generowane. Ryzyko to powinno być nieustannie analizowane przez banki centralne 21. Ibidem, s. 129.. Ibidem, s. 130.. 22.

(15) Konsekwencje globalizacji współczesnych…. 117. i instytucje nadzorcze. W przyszłości może się zdarzyć, że grupy społeczne, które tracą na procesie globalizacji, zmuszą decydentów do podjęcia działań protekcjonistycznych, przyczyniających się do znacznego obniżenia przyszłego wzrostu gospodarczego poprzez ograniczenie korzyści z wymiany międzynarodowej. Dlatego polityka gospodarcza – szczególnie w krajach o dużym udziale w globalnym produkcie – powinna być prowadzona w taki sposób, aby uniknąć scenariusza wzrostu protekcjonizmu. W końcu jednym z większych zagrożeń, które trudno ocenić, jest ryzyko wyrównania globalnej nierównowagi, szczególnie jeśli nastąpi to siłami rynkowymi przy braku właściwych reform. Na razie globalizacja dobrze służy ludzkości. Należy mieć nadzieję, że coraz większa wiedza o rodzajach ryzyka, które wiążą się z globalizacją, pozwoli na prowadzenie takiej polityki gospodarczej, która umożliwi czerpanie korzyści z globalizacji kolejnym pokoleniom homo sapiens globalis23. Literatura Annual Economic Report for 1997, „European Economy” No. 63, European Commission, Brussels 2000. Capital Flow Sustainability and Speculative Currency Attacks, „Finance & Development” 1997, December, IMF Research Department Staff. Fischer presents IMF Perspective on Origins, Implications of Asian Crisis, „IMF Survey” 1998, January. Gierszewska G., Wawrzyniak B., Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania strategicznego, Poltext, Warszawa 2001. The Globalization of Markets, ed. by J.L. Stein, Physica Verlag, Heidelberg 1997. Kiedrowska M., Marszałek P., Bank centralny i stabilność finansowa, „Bank i Kredyt” 2003, nr 6. Kiedrowska M., Marszałek P., Stabilność finansowa – pojęcie, cechy i sposoby jej zapewnienia, „Bank i Kredyt” 2002, nr 3. Liberska B., Polska w procesie globalizacji gospodarki światowej [w:] Wzrost gospodarczy w Polsce, red. J. Lipiński, W. Orłowski, Bellona, Warszawa 2001. Macroprudential Indicators [w:] C.J. Lindgren et al., Financial Sector Crisis and Restructuring. Lessons from Asia, Occasional Paper no 188, IMF, Washington, D.C. 1999. Mesjasz L., Ocena stabilności systemu finansowego w Polsce w świetle standardów międzynarodowych [w:] Strukturalne dostosowania krajów Europy Środkowo-Wschodniej do integracji w ramach Unii Europejskiej, red. S. Miklaszewski, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2003. Mittelman J., Globalization: Critical Reflection, Lynne Rienner, Boulder 1996. Rybiński K., Globalizacja a rynki finansowe, Cykl seminariów Koła Naukowego Rynku Kapitałowego Index i Katedry Rynku Kapitałowego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 20 kwietnia 2006. K. Rybiński, op. cit., s. 27.. 23.

(16) 118. Jacek Pera. Szymański W., Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001. Thurow L., Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1998. The Consequences of the Globalisation of Modern International Financial Markets The globalisation of financial markets is a great opportunity for the world economy. Thanks to this process, the financial systems of developing countries can modernise and grow much quicker than before. In turn, in developed countries, both producers and consumers can benefit from access to a huge global labour market, which will allow them to lower production costs, increase efficiency, and, as a result, reduce the prices of many goods and services. Both consumers and producers also stand to gain from financial market globalisation. These markets offer a wide range of products and enable risk and expected profit or cost to be better tailored to investors’ and borrowers’ preferences. The globalisation of financial markets also has a dark side. It generates new types of risk, which present a challenge for central banks and financial regulatory authorities. The globalisation of financial markets and the associated strong growth in derivatives such as collateralised debt obligations or credit default swaps forces greater emphasis to be placed on understanding what types of risk are generated and in which segments of the market. Such risks should be continually analysed by central banks and regulatory authorities. One of the bigger dangers, which is hard to assess, is the risk of equalising global imbalances, especially if this is done through market forces without corresponding reform. For the moment, globalisation, and in particular the globalisation of financial markets, is beneficial to humanity. One hopes that ever-increasing knowledge about the types of risk associated with globalisation will allow for the pursuit of an economic policy that enables future generations to benefit from globalisation..

(17)