Klaster jako forma organizacyjna współpracy gospodarczej opartej na wiedzy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Zarządzanie. 871. Kraków 2011. Paweł Łukasik. Katedra Zachowań Organizacyjnych. Arkadiusz Potocki. Katedra Zachowań Organizacyjnych. Klaster jako forma organizacyjna współpracy gospodarczej opartej na wiedzy 1. Wprowadzenie Konkurencja zmusza organizacje do poszukiwania różnych proefektywnościowych rozwiązań organizacyjnych, w tym nastawionych na współdziałanie. Powszechnie w praktyce stosowane są alianse strategiczne. Specyficzną metodą jest funkcjonowanie w klastrze. Terminem klaster w naukach ekonomicznych A. Marshall w 1920 r. określił przedsiębiorstwo funkcjonujące w silnej współzależności z innymi organizacjami. Etymologicznie klaster (cluster) oznacza kiście, grona, wiązkę, „grupę podobnych rzeczy, wzrastających bądź trzymających się razem, grupę ludzi lub rzeczy znajdujących się blisko siebie” [ Brodzicki, Szultka 2002, s. 55]. M. Porter klaster określa jako „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących” [Porter 2001, s. 71]. To geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm legło u podstaw koncepcji kompleksów przemysłowych sformułowanej przez ekonomistów współpracujących z Komitetem Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk. Powstała ona jako metoda.

(2) 46. Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. obniżania kosztów funkcji pomocniczych w łącznych kosztach produkcji. B. Byrski wymienia wiele kryteriów cząstkowych przy tworzeniu kompleksów przemysłowych, jednak za najważniejsze podaje potencjalne powiązania produkcyjne, przy czym preferuje takie rozwiązania przy których odpady produkcyjne jednego przedsiębiorstwa powinny być surowcem dla innego znajdującego się w kompleksie. Dalej wymienia wspólne użytkowanie niektórych budynków, dróg transportowych, unikalnych maszyn i urządzeń, wyspecjalizowanych kadr itp. [Byrski 1978, s. 175 i nast.]. Koncepcja ta była szczególnie lansowana w planowaniu przestrzenno-gospodarczym wielkich aglomeracji miejskich. Zarówno w koncepcji kompleksów przemysłowych, jak i klastrów celem organizacji je tworzących jest poprawa efektywności funkcjonowania, a w przypadku organizacji biznesowych wzrost konkurencyjności i umiędzynarodowienie działalności (zwłaszcza firm lokalnych). M. Gorynia i B. Jankowska [2008, s. 103] za przesłanki funkcjonowania w klastrze przyjmują: ––dostęp do wyspecjalizowanych i zaawansowanych zasobów, takich jak kluczowe kompetencje i kapitał; ––dostęp do wyspecjalizowanych dostawców, usług, infrastruktury; ––dostęp do znaczących i wymagających klientów na rynkach ponadnarodowych. Poprzez współpracę można łatwiej i szybciej te potrzeby określać i zaspakajać poprzez innowacje; ––korzystanie z wiedzy rywali rynkowych; ale i firm z branż pokrewnych (podobieństwa w zakresie technologii, infrastruktury, klientów itp.). Konkurenci rywalizują ze sobą, ale jednocześnie podejmują współpracę w tych obszarach, gdzie możliwe jest uzyskanie efektów synergicznych (np. poprzez wspólne prace badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie wyklucza wzajemnych, korzystnych interakcji z innymi przedsiębiorstwami, a to może stać się motorem ich rozwoju; ––bliskość innych organizacji powiązanych z klastrem, co może ułatwić kooperację i ograniczyć ryzyko związane z wdrażaniem innowacji. Efekt synergiczny klastra przemysłowego wynika głównie z: ––dyfuzji know-how oraz wymiany kadr w ramach klastra, ––zwiększenia produktywności poprzez koncentrację zasobów, ––otwartości na innowacje, a także przez zwiększenie zdolności ich absorpcji, ––przyciągania nowych przedsiębiorstw i ich zasobów. W praktyce mamy do czynienia z trzema mechanizmami tworzenia klastrów: ––powstają z inicjatywy przedsiębiorstw lub innych organizacji, takich jak np. uczelnie, instytucje finansowe. Zdarza się także, że organizacje tworzące klaster powołują nową firmę, której zadaniem jest pobudzanie przedsiębiorczości. Takie przedsięwzięcie sprzyja tworzeniu się sieci organizacji; ––jako wynik polityki gospodarczej państwa;.

(3) Klaster jako forma organizacyjna…. 47. ––jako efekt pewnych uwarunkowań historycznych lub pewnych zdarzeń, np. politycznych, sprzyjających nawiązywaniu współpracy i koncentracji działalności firm. W tym wymiarze nie bez znaczenia są czynniki kulturowe i społeczne.. 2. Wybrane typologie klastrów Wyróżnia się dwa podstawowe typy klastrów: wertykalny i horyzontalny. W klastrze wertykalnym przedsiębiorstwa są powiązane poprzez zależności kupujący-sprzedawca [Parto 2008, s. 1009]. Przykładem takiego klastra jest Plastikowa Dolina usytuowana w basenie Oyonnax, we wschodniej Francji. Zajmuje powierzchnię około 490 kilometrów kwadratowych. W okolicach dzisiejszej Plastikowej Doliny już około 1500 lat temu produkowano na dużą skalę grzebienie do włosów. Ważnym wydarzeniem dla rozwoju klastra było zastosowanie pod koniec XIX w. do przetwórstwa pierwszego tworzywa syntetycznego, czyli celuloidu. Najważniejszym etapem w rozwoju klastra było zastosowanie polimerów w pierwszej połowie XX w., które umożliwiło dynamiczny jego rozwój po drugiej wojnie światowej, stymulowany przez specyficzną atmosferę grupowej przedsiębiorczości i innowacyjności. Plastikowa Dolina jest obecnie największym ośrodkiem przetwórstwa tworzyw sztucznych we Francji. Jej udział w wartości produkcji krajowej stanowi około 12%. W Plastikowej Dolinie działa łącznie około 1500 firm, których oferta produktowo-usługowa jest wzajemnie komplementarna. Firmy te zatrudniają ponad 26 tys. osób. Przychód klastra w 2001 r. oszacowano na poziomie 2,1 mld euro. Firmy należące do niego są w stanie zrealizować wszystkie fazy procesu przetwarzania polimerów oraz procesów przygotowawczych, takich jak: projektowanie produktów i form do ich uzyskiwania, wytwarzanie maszyn do przetwórstwa polimerów, realizacja procesów przetwórczych, wykańczanie i zdobienie gotowych produktów. Prowadzone są tam także takie działania, jak recykling materiałów plastycznych oraz logistyka przemysłowa i handlowa (Klastry.pl, www.klastry.pl z 20.12.2008). Działalność firm tworzących klaster koncentruje się wzdłuż łańcucha wartości, tj. od surowca poprzez półprodukty, skończywszy na produkcie finalnym. Jest to typowy przykład klastra wertykalnego. Warto również zwrócić uwagę na to, że aby zapewnić stały dopływ wykwalifikowanej kadry oraz podwyższać poziom wiedzy obecnych pracowników, w strukturę klastra wkomponowano placówki specjalistycznego szkolnictwa (szkoły średnie i wyższe, inne jednostki szkoleniowe i naukowo-badawcze). Również wiele instytucji lokalnych współpracuje z klastrem na rzecz rozwoju terytorialnego. Należą do nich m.in. władze regionów obejmujących swym zasięgiem klaster i organizacje wspólnotowe działające z ramienia rządu, izby handlowe i rzemieślnicze (Klastry.pl, www. klastry.pl z 20.12.2008)..

(4) 48. Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. Przykładem klastra horyzontalnego, a więc takiego w którym przedsiębiorstwa dostarczają podobny produkt na rynek, zatrudniają specjalistów z pokrewnych dziedzin lub wykorzystują do produkcji podobne surowce, jest znana na całym świecie Dolina Krzemowa, gdzie na przestrzeni 300 mil kwadratowych ulokowanych jest obecnie ponad 6 tys. firm wysoko technologicznych, w których pracuje ponad 1 mln osób. Większość z tych przedsiębiorstw zajmuje się rozwojem mikroelektroniki i komputerów. Początki Doliny Krzemowej sięgają 1912 r. i związane są z wynalezieniem wzmacniaczy, co umożliwiło rozwój technologii komunikacyjnych. W 1938 r. w Palo Alto zaczęła działalność firma Hewlett-Packard założona przez studentów W. Hewletta i D. Packarda, której pożyczki udzielił profesor Uniwersytetu w Stanford F. Treman – odpowiedzialny za rozwój miasta. W 1955 r. w Palo Alto powstało Laboratorium Półprzewodników. Przyciągnęło ono wielu wyśmienitych inżynierów, którzy po pewnym czasie opuścili je, by założyć własne firmy w Dolinie. Rozwój firm w Dolinie Krzemowej stymulowany był w latach 50. i 60. XX w. przez ogromny popyt na elektronikę ze strony przemysłu zbrojeniowego i kosmicznego. Dolina Krzemowa to wspólnota technologiczna, cechująca się bardzo wysoką mobilnością personelu (średni czas pracy pracowników w firmie to 2–3 lata, przy czym zdarza się, że wracają oni do tego samego przedsiębiorstwa). Mobilność oraz wspólne korzenie wielu przedsiębiorców stały się źródłem społecznych i profesjonalnych sieci umożliwiających sprawny przepływ informacji i wiedzy oraz ich szybką dyfuzję. Sieci te tworzą w regionie rodzaj „superorganizacji”, w ramach której jednostki organizują zdecentralizowany proces eksperymentów i przedsiębiorczości. Ludzie przemieszczają się między firmami i projektami bez alienacji, jakiej można by oczekiwać przy takim stopniu mobilności, gdyż ich społeczne i profesjonalne relacje pozostają niezmienione. Źródłem postępu technologicznego w Dolinie Krzemowej jest region i sieci, a nie pojedyncze firmy (Klastry.pl, www.klastry.pl z 20.12.2008). Innym przykładem klastra wertykalnego może być chociażby Wielkopolski Klaster Chemiczny, który konsoliduje środowisko chemiczne na poziomie regionu, podnosi zdolność przedsiębiorstw do wprowadzania innowacji oraz do współpracy z sektorem badawczorozwojowym. Wspomaga proces transferu wiedzy i innowacji w dziedzinie chemii poprzez propagowanie wykorzystywania baz danych i organizację branżowych spotkań kooperacyjnych. Przyczynia się do ograniczania istniejących obecnie problemów we współpracy sektora nauki z gospodarką (Klastry.pl, www.klastry. pl z 20.12.2008). Klastry można również podzielić według fazy życia. Wyróżnia się fazę embrionalną, wzrostu, dojrzałości i schyłku. W fazie pierwszej pojawia się oddolna inicjatywa przedstawicieli biznesu, która jest konieczna dla jego założenia. U podstaw tej fazy leży przede wszystkim pojawienie się ludzi o odpowiednim poziomie kapitału, wyrażającego się w kompetencjach, doświadczeniu i zdolnościach ludzi.

(5) Klaster jako forma organizacyjna…. 49. zakładających klaster, zwłaszcza że w początkowej fazie funkcjonowania klastra dominuje projektowanie i wzornictwo. Wzajemna współpraca w horyzontalnej sieci przedsiębiorstw i dzielenie się wiedzą ukrytą oparte na zaufaniu są podstawą do przejścia w fazę wzrostu, w której do powstałego klastra dołączają się kolejne firmy, instytucje, powstają nowe przedsiębiorstwa w reakcji na popyt. Tworzy się w ten sposób lokalna przewaga konkurencyjna. W fazie dojrzałości liczba klastrów firm na danym terenie stabilizuje się lub maleje. Następują procesy koncentracji kapitału i produkcji. Długość tej fazy zależy od branży w jakiej działa firma. W branżach tradycyjnych jest ona dłuższa, zaś w IT krótsza. Jeśli pojawi się luka informacyjna potrzeb klientów na rynku lub obniży się zdolność przedsiębiorstw należących do klastra do dokonywania zmian, klaster może przejść do fazy schyłkowej. Przyczyną takiego zjawiska jest głównie zanik przedsiębiorczości wśród spółek tworzących klaster, niska przepustowość informacyjna sieci organizacji oraz obniżenie chłonności informacyjnej samego klastra. Regres klastra ma charakter indywidualny, może zakończyć się jego rozwiązaniem lub reorganizacją i przejściem do fazy embrionalnej. Ze względu na rodzaj działalności wyróżnia się klastry rolnicze, przemysłowe, usługowe i klastry wysokich technologii. Klastry przemysłowe powstają w wyniku ukształtowanej historycznie specjalizacji regionu lub charakteru innowacji technologicznej. Przykładowo w Polsce można wskazać klaster skórzany w Radomiu, szkutniczy w Ostródzie, czy meblarski w Kępnie. Z kolei klastry rolnicze formułują się w wyniku korzystnych warunków naturalnych na danym terenie, jak chociażby zielonogórski klaster win, lubelski – chmielu, czy świętokrzyski uprawy pomidorów. Klastry usługowe powstają w wyniku stymulującego działania władz publicznych lub instytucji naukowych oraz w wyniku oddziaływania popytu wewnętrznego na daną usługę. W końcu podstawą funkcjonowania klastra wysokich technologii jest bliskość do uczelni bądź ośrodków badawczo-rozwojowych. Kształtują one podaż kapitału ludzkiego, mającego wpływ na poziom innowacji i przedsiębiorczości [Gorynia, Jankowska 2008, s. 179]. Ze względu na stopień innowacyjności można wyróżnić klastry statyczne i dynamiczne. Te pierwsze opierają swoją działalność głównie na ekonomice lokalizacji (np. dostępie do surowców naturalnych), zaś drugie opierają się głównie na ciągłym doskonaleniu pracowników, procesów i usług. Podobnie można wyróżnić klastry płytkie oparte głównie na imporcie technologii z krajów wysoko rozwiniętych, zlokalizowane głównie w krajach rozwijających się i klastry głębokie o wysokim stopniu kooperacji pomiędzy organizacjami je tworzącymi, wykorzystujące zaawansowaną technologię i zlokalizowane w krajach rozwiniętych [Gorynia, Jankowska 2008, s. 179]. Najbardziej interesującą typologią klastrów w kontekście zarządzania jest podział według krajów pochodzenia. Jest to związane z tym, że w różnych krajach.

(6) Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. 50. w zależności od uwarunkowań kulturowych i instytucjonalnych powstawały różne formy organizacyjne klastrów. Zasadniczo wyróżnia się klaster włoski, duński i holenderski. Brak sformalizowania struktury, brak powiązań kapitałowych, czy brak wyodrębnionej struktury zarządzającej (koordynującej) charakteryzują klaster włoski. Ponadto związki pomiędzy firmami są inicjowane przez właścicieli w firmach i pomiędzy nimi. Dużą rolę odgrywają związki rodzinne, występuje wysoki poziom regionalnej tożsamości, ważne są również lokalne cechy rzemieślnicze, zaś klastry są niezależne od rządu centralnego [Gorynia, Jankowska 2008, s. 45–46]. Schematycznie ten rodzaj klastra przedstawia rys. 1.. Firmy należące do klastra. Rys. 1. Schemat klastra włoskiego. Źródło: [Gorynia, Jankowska 2008, s. 46].. Firmy należące do klastra. Broker sieciowy. Rys. 2. Schemat klastra duńskiego. Źródło: [Gorynia, Jankowska 2008, s. 46]..

(7) Klaster jako forma organizacyjna…. 51. Inaczej wygląda struktura klastra duńskiego, wypracowana w latach 1988–1993 w ramach programu sieciowania gospodarki duńskiej. Program ten miał pobudzić kreację więzi kooperacyjnych między partnerami. Istotną rolę w modelu duńskim odgrywa broker sieciowy, który inicjuje kontakty między partnerami i koordynuje działania klastra [Gorynia, Jankowska 2008, s. 46]. Schematycznie przedstawia to rys. 2. Jeszcze inną formą organizacyjną klastra jest model holenderski, w którym organizacje ściśle współpracują z organizacją badawczo-rozwojową [Gorynia, Jankowska 2008, s. 47], co przedstawia rys. 3.. B+R B+R. Placówka badawczo-rozwojowa. Firmy należące do klastra. Broker sieciowy. Rys. 3. Schemat klastra holenderskiego Źródło: [Gorynia, Jankowska 2008, s. 47].. Jak wynika z zaprezentowanej powyżej systematyki klastrów, w praktyce mogą one przybierać różne formy organizacyjne. Jednak interesująca jest metodyka zarządzania nimi. W literaturze polskiej powstało już kilka propozycji metodologicznych wskazujących na węzłowe etapy i odpowiadające im działania. Przykładowo wymienić można prace J. Staszewskiej [2009] czy A. Sosnowskiej i S. Łobejko [2008]. Propozycja tych dwojga autorów jest kompleksowa, dlatego zasługuje na prezentację. Obejmuje ona pięć zasadniczych etapów: ––pudowanie inicjatywy klastrowej – obejmuje takie działania, jak: analiza środowiska biznesowego, utworzenie grupy inicjującej założenie klastra, opracowanie wstępnego planu działań; ––zaprojektowanie struktury organizacyjnej klastra oraz dokonanie wyboru lidera odpowiedzialnego za opracowanie statutu i zasad funkcjonowania porozumienia; ––przygotowanie formalnego projektu organizacji ze wskazaniem potencjalnych efektów współpracy. Etap ten przewiduje także zapoznanie potencjalnych.

(8) 52. Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. członków klastra z potencjalnymi korzyściami niezbędnymi nakładami związanymi z realizacją porozumienia, a zwłaszcza podpisaniem umów współpracy; ––tworzenie sieci powiązań między uczestnikami klastra. Opracowanie wspólnej strategii oraz finansowe wsparcie klastra; ––budowanie dojrzałości klastra oraz marki i pozycji organizacji klastrowej w regionie, jak również w środowisku klastrowym (por. [Sosnowska, Łobejko 2008, s. 183–185]). Zaprezentowana propozycja metodologiczna nie przewiduje rozwiązania czy upadku klastra. Może to nastąpić zgodnie z zapisami w umowie porozumienia, jak również w wyniku braku zaangażowania organizacji tworzących klaster w realizacje porozumienia lub pojawieniu się innych tańszych produktów na rynku konkurujących z wyrobami przedsiębiorstw tworzących klaster.. 3. Rola klastrów w rozwijaniu wiedzy Wśród podstawowych rodzajów wiedzy wyróżnia się między innymi tzw. „znajomość rzeczy” płynącą z doświadczenia oraz tzw. „wiedzę o” jako następstwo logicznego myślenia, która odkrywa najważniejsze zależności leżące u podstaw „znajomości rzeczy”. Przykładowo dobry szef zawsze chwali swojego pracownika za wykonaną pracę, co można nazwać znajomością tego, jak zarządzać, czyli posiada „znajomość rzeczy”. Jeśli szef wie, że stosowanie pochwał pozwala na zaspokojenie potrzeby szacunku i uznania, to może powiedzieć, że posiada „wiedzę o”. W takim rozumieniu nauka jest swego rodzaju procesem oczyszczania „znajomości rzeczy” tak, by przekształcić ją w „wiedzę o”. Podczas gdy „wiedza o” dotyczy wiedzy jawnej „znajomość rzeczy” bliższa jest koncepcji wiedzy cichej zakorzenionej w umyśle człowieka, będącej następstwem jego uprzednich doświadczeń. Wyróżnia się również „wiedzę umiejscowioną” zakorzenioną w umysłach ludzi jako pewnej zbiorowości, np. pracowników firmy. Najczęściej stosowanym obecnie w literaturze podziałem wiedzy jest wyróżnienie wiedzy cichej i jawnej. Podział na wiedzę jawną i cichą jest często względny, zależy tak naprawdę od miejsca, jakie zajmuje dana osoba w procesie przekazywania wiedzy. To co dla jednego człowieka jest łatwe i oczywiste, stanowiąc wiedzę jawną, dla innej osoby stanowi wiedzę cichą, trudną do przyswojenia. W modelu dostępności wiedzy (rys. 4) stworzonym przez S. Ibrahima [2005, s. 39–41] podział na wiedzę cichą i jawną zależy od jej umiejscowienia w procesie wymiany wiedzy. Po lewej stronie modelu znajdują się rodzaje wiedzy nieudostępnionej na zewnątrz organizacji, takie jak indywidualna wiedza cicha (individual tacit knowledge), poznawcza wiedza cicha (cognitive tacit knowledge), zbiorowa wiedza cicha (collective tacit knowledge). Prawa strona modelu pokazuje wiedzę,.

(9) Klaster jako forma organizacyjna…. 53. która została odkryta i udostępniona. To, w jakim stopniu wiedza jest dostępna, zależy od stopnia jej skodyfikowania. Dostępność wiedzy. Poznawcza wiedza ukryta. wiedza niedostępna. indywidualna wiedza ukryta: wiedza niemożliwa do wyartykułowania powstała jako rezultat cichego uczenia się i nie może być wyrażona przez pojedynczego człowieka. zbiorowa wiedza ukryta wiedza, której nikt nie posiada w całości, „rozproszona” i osadzona we wspólnocie praktyków. wiedza dostępna wiedza jawna nieskodyfikowana skodyfikowana kodyfikacja Dostępna dla ludzi poprzez kontakt bezpośredni kontakt wzrokowy spotkania dyskusje nieformalne. dostępna dla każdego notatki, dokumemty, diagramy pliki elektroniczne patenty. udostępniona i przyswojona przez doświadczenie. dostępna poprzez bezpośrednią interakcję. Rys. 4. Wiedza dostępna i niedostępna Źródło: [Ibrahim 2005, s. 40].. Aby człowiek mógł zdobyć wiedzę cichą, musi mu zostać udostępniona w postaci wiedzy jawnej poprzez odpowiadające jej kanały komunikacji. Jeśli człowiek potrafi i chce wyrazić wiedzę cichą, wtedy dopiero staje się ona wiedzą jawną. Gdy wiedza cicha najpierw przybiera postać jawną, zazwyczaj ma postać wiedzy nieskodyfikowanej. Przykładowo: ktoś wypowiada myśli dotyczące jakiejś idei, przechodzi od jednej kwestii do drugiej, albo naukowiec pisze jakąś formułę na papierze lub zespół wypisuje na flipczarcie propozycje w ramach „burzy mózgów”. Zaś kodyfikacja ma miejsce, gdy ktoś powtarza to, co osoba powiedziała w bardziej zorganizowanej formie i swoje myśli zapisuje, sporządzajc notatkę, dokument lub raport. Wiedza musi przejść kilkakrotnie przez proces.

(10) 54. Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. eksternalizacji zanim stanie się wiedzą jawną. Pewne aspekty wiedzy cichej, jak chociażby uczucia człowieka czy zdolności poznawcze, nie podlegają kodyfikacji. Umiejętność jest jedną z tych form wiedzy cichej, która nie może zostać skodyfikowana. Na przykład każdy może pokazać i wyjaśnić jak jeździć na rowerze, a nawet opisać poszczególne kroki jazdy na rowerze, ale aktualna „wiedza jak”, która została pozyskana przez praktykę jest niemożliwa do skodyfikowania i pozostaje wciąż zakryta dla kogoś, kto chce nauczyć się, jak jeździć na rowerze. Ten rodzaj wiedzy został określony jako poznawcza wiedza cicha (cognitive tacit knowledge) lub zdolności poznawcze (cognitive ability). Poznawcza wiedza cicha jest potrzebna do przyswajania wiedzy skodyfikowanej, wykorzystywania jej i rozwijania. Zamiana wiedzy cichej w jawną i na odwrót tworzy cykl, w którym twórca przekazuje swoją wiedzę cichą poprzez eksternalizację, a odbiorca wykorzystuje własne zdolności poznawcze do jej odbioru w procesie internalizacji. Taka interakcja zachodzi zawsze ilekroć wiedza podlega pełnej absorpcji przez odbiorcę [Ibrahim 2005, s. 39–41]. Jeśli wiedza ma charakter jawny, to może podlegać transferowi. Przy czym osoba, która przekształciła wiedzę cichą w wiedzę jawną, może kontrolować komu przekaże swoją wiedzę i jak ta wiedza będzie później wykorzystana. Taki sposób działania można określić mianem transferu wiedzy (knowledge transfer). Oczywiście dochodzi również bardzo często do niekontrolowanego przepływu wiedzy (knowledge spillover). To czy wiedza przekazywana tymi drogami będzie wykorzystana zależy od zdolności poznawczych ludzi i zdolności absorpcyjnych organizacji (absorptive capacity), w których pracują ludzie. Bliskość geograficzna organizacji sprzyja wzajemnym kontaktom, co jest podstawą lepszej wymiany wiedzy między organizacjami tworzącymi klastry. Rys. 5 przedstawia sposób wymiany wiedzy pomiędzy dwiema osobami należącymi do klastra. Kwadrat oznacza granice klastra, natomiast okręgi określają granice organizacji. Osoba pracująca dla organizacji A eksternalizuje swoją wiedzę cichą, by tworzyć nową wiedzę w obrębie organizacji. Wiedza ta staje się aktywem firmy. Następnie w wyniku transferu lub przecieku wiedzy trafia do osoby pracującej dla organizacji B. Bliskość geograficzna, która sprzyja bezpośrednim kontaktom, daje również możliwość przekazywania i rozwijania nowej wiedzy cichej poprzez socjalizację. Pracownicy organizacji tworzących klaster technologiczny mogą również przyswajać kolektywną wiedzę cichą, zakorzenioną w kulturze społecznej klastra technologicznego. Równie ważne, jak rodzaje wiedzy, są źródła wiedzy, z jakich mogą czerpać pracownicy, takie jak: 1) wiedza wewnątrz firmy: ––indywidualna wiedza cicha pracowników firmy, ––kolektywna wiedza cicha pracowników firmy,.

(11) Klaster jako forma organizacyjna…. Internalizacja. 55. Firma A eksternalizacja J. C. transfer przepływ. J. transfer przepływ. internalizacja. Kolektywna wiedza ukryta firmy Firma B C. J eksternalizacja. kolektywna wiedza ukryta klastra. Socjalizacja. J – wiedza jawna C – wiedza cicha. Rys. 5. Dzielenie się wiedzą w obrębie klastra Źródło: [Ibrahim 2005, s. 49].. ––nieskodyfikowana wiedza jawna pracowników firmy, ––skodyfikowana wiedza jawna w firmie; 2) wiedza w regionie klastra: ––indywidualna wiedza cicha ludzi pracujących w regionie klastra, ––kolektywna wiedza cicha z danego regionu, ––nieskodyfikowana wiedza jawna z danego regionu, ––skodyfikowana wiedza jawna z danego regionu; 3) wirtualne źródła wiedzy: ––indywidualna wiedza cicha udostępniana drogą elektroniczną, ––skodyfikowana wiedza jawna dostępna on-line,. J.

(12) 56. Paweł Łukasik, Arkadiusz Potocki. ––nieskodyfikowana wiedza jawna dostępna on-line, ––wiedza nabywana poprzez podróże służbowe. Wiedza znajdująca się w obrębie klastra to taka, której pozyskanie nie wymaga przesyłu danych spoza regionu lub wyjazdu służbowego. Jest to wiedza, która nie pochodzi z danej organizacji należącej do klastra, ale z innych jego organizacji. Badania prowadzone przez S. Ibrahima na firmach należących i nienależących do klastra pokazują, że pracownicy firm należących do niego w większym stopniu korzystają z wiedzy znajdującej się w lokalnym otoczeniu organizacji. Dotyczy to w szczególności wiedzy nieskodyfikowanej, zaś wiedza cicha i nieskodyfikowana ma największą wartość dla wynalazców dlatego, że zazwyczaj pochodzą z pierwszej fazy procesu innowacyjnego [Ibrahim 2005, s. 94–97]. W tworzeniu innowacji uczestniczy wiele osób, dostawców, pracowników działów B+R oraz klientów. Bardzo często firmy ukierunkowane prorynkowo nawiązują bliskie relacje z klientami należącymi do klastra, by wykorzystać informacje od klientów w procesie innowacyjnym. Podobnie firma należąca do klastra uczestniczy w procesie dystrybucyjnym i produkcyjnym swoich dostawców, nabywając w ten sposób wiedzę z zakresu zastosowania podzespołów wykorzystywanych we własnym procesie produkcyjnym. Kolejnym czynnikiem wpływającym na poziom innowacyjności organizacji należących do klastra są zdolności absorpcyjne przedsiębiorstwa, rozumiane jako zdolność do przyswajania nowych informacji i wykorzystania ich dla celów komercyjnych. Zależą one jednak istotnie od wiedzy poprzednio przyswojonej przez przedsiębiorstwo [Mei i Nie 2007, s. 154–159].. 4. Podsumowanie Klastry pomimo swojej długiej historii ciągle zadziwiają ekonomistów i przedstawicieli nauk o zarządzaniu. W dobie gospodarki opartej na wiedzy i sieci wzajemnych relacji między organizacjami klastrowe powiązania między przedsiębiorstwami nabrały nowego znaczenia. Nie chodzi już, jak dawniej, głównie o oszczędności kosztów transportu pomiędzy przedsiębiorstwami tworzącymi klastry, ale raczej o możliwości nawiązywania wzajemnych kontaktów pomiędzy pracownikami organizacji należących do klastrów. Kontakty te umożliwiają przekazywanie i tworzenie wiedzy cichej w procesie socjalizacji. Jest ona szczególnie cenna, gdyż stanowi podstawowe źródło innowacji decydujących o uzyskaniu przewagi konkurencyjnej przez przedsiębiorstwo. Klastry bardzo często tworzą się wokół ośrodków akademickich lub instytutów badawczo-rozwojowych, a nie tylko w bliskim sąsiedztwie ośrodków wydobycia surowców materialnych. Świadczy to o zmianie orientacji przedsiębiorstw na rozwijanie kapitału intelektualnego, co jest charakterystyczne dla gospodarki opartej na wiedzy. Należy jednak pamiętać, że proces innowacyjny wiąże się zwykle z dużymi nakładami finansowymi oraz.

(13) Klaster jako forma organizacyjna…. 57. ryzykiem związanym głównie z akceptacją nowego produktu przez klientów. Funkcjonowanie w obrębie klastra daje przedsiębiorstwom możliwości radzenia sobie zarówno z jednym, jak i drugim problemem. Współpraca z ośrodkami akademickimi (bardzo często finansowanymi przez państwo) pomaga obniżyć koszty, a pozyskiwanie wiedzy od klientów znajdujących się w obrębie klastra wpływa na lepsze dopasowanie produktów do potrzeb odbiorców. Literatura Brodzicki T., Szultka S. [2002], Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i Kierowanie”, nr 4. Byrski B. [1978], Integracja przemysłu w układach przestrzennych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, nr 44, Kraków. Gorynia M., Jankowska B. [2008], Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. Ibrahim S. [2005], Technological Clusters and Sources of Knowledge for Innovation, maszynopis dysertacji, Stevens Institute of Technology, Hudson. Mei S., Nie M. [2007], Relationship between Knowledge Sharing, Knowledge Characteristics, Absorptive Capacity and Innovation: An Empirical Study of Wuhan Optoelectronic Cluster, „The Business Review”, Cambridge, vol. 7, no. 2. Parto S. [2008], Innovation and Economic Activity: An Institutional Analysis of the Role of Clusters in Industrializing Economies, „Journal of Economic Issues”, December, vol. 17, no. 4. Poniatowska-Jaksch M. [2006], Przemysłowe bezpośrednie inwestycje zagraniczne źródłem konkurencyjności regionu, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa. Porter M. [2001], Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. Skawińska E., Zalewski R. [2009], Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, PWE, Warszawa. Sosnowska A., Łobejko S. [2008], Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu [w:] Ekspertyzy i analizy dotyczące zagadnień transformacji wiedzy, konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, PARP, Warszawa. Staszewska J. [2009], Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, Difin, Warszawa.. The Cluster as a Form of Organization for Economic Cooperation Based on Knowledge This article describes the role of clusters in knowledge sharing. It presents a general theory of clusters including a definition, types of clusters, and ways of setting them up. The main part of the article concentrates on: – the knowledge creation process in a cluster, described using SECI model. – cluster typology The article is based on the study of both Polish and foreign literature..

(14)