Niekonwencjonalne przykłady wykorzystania darniowych rud żelaza

Niekonwencjonalne przyk³ady wykorzystania darniowych rud ¿elaza

Janusz Skoczylas*

S u m m a r y . Discovery, extraction, production and use of meadow ores contributed to the rise of the Polish state. According to this opinion, presented in ”Najkrótsza historia Polski”, the present author gives some examples of using meadow ores as a building mate-rial, as well as in agriculture and chemical industry in the past.

Key words: meadow ore, history, agriculture, chemical industry

Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e wœród wspó³czeœnie pracuj¹cych geologów istnieje zbyt ma³a œwiadomoœæ donios³oœci rezultatów prac i odkryæ geologicznych dla cywili-zacyjnego rozwoju cz³owieka. Poszukiwanie, poznawanie (dokumentacja) i u¿ytkowanie ró¿nych bogactw skalnych i mineralnych by³o najczêœciej Ÿród³em oraz impulsem rozwoju ludzkoœci.

Fakty te znane wœród archeologów i uwzglêdniane w podzia³ach chronologicznych np. jest wyró¿niana epoka kamienia, epoka ¿elaza, mniej przekonuj¹ geologów. Tak¿e geolodzy zajmuj¹cy siê histori¹ geologii i histori¹ u¿ytko-wania surowców skalnych i mineralnych w przesz³oœci nie znajduj¹ nale¿nego zrozumienia i uznania w swoim œrodo-wisku. Z kolei historycy zbyt marginalnie traktuj¹ zagad-nienia dotycz¹ce abiotycznych podstaw rozwoju gospo-darki na przestrzeni wieków.

W tej sytuacji prawdziwym objawieniem wydaje siê byæ bardzo geologiczne podejœcie do historii pocz¹tków pañstwa polskiego, znanego dziennikarza i publicysty S. Bratkowskiego (1998). Stwierdza on w swoim dziele m.in. „.... musimy wróciæ do miejscowych rud darniowych. Zw³aszcza tych w Wielkopolsce. Bo od nich zaczyna siê Polska” (Bratkowski, 1998, str. 40–41). Nastêpnie autor, w mniej lub bardziej przekonywuj¹cy sposób, zwraca uwagê na znaczenie eksploatacji darniowych rud ¿elaza dla pro-dukcji broni, g³ównie mieczy, a nie jak powszechnie dotych-czas uwa¿ano do produkcji p³ugów z ¿elaznymi lemieszami. W tym, mi³ym dla ka¿dego geologa stwierdzeniu, pobrzmiewa echo pogl¹dów wybitnego Wielkopolanina dr Franciszka Ch³apowskiego (1846–1923), lekarza, filantro-pa, mi³oœnika geologii. By³ on pierwszym wyk³adowc¹ z zakresu nauk geologicznych, mianowanym w dniu 30 maja 1919 r., w nowopowsta³ej Wszechnicy Piastowskiej, prze-mianowanej w nastêpnym roku w Uniwersytet Poznañski. W pierwszym tomie czasopisma „Ziemia” ukaza³ siê, w dwóch czêœciach, artyku³ Ch³apowskiego (1910), w któ-rym znajdujemy wiele cennych i unikalnych informacji o miejscach wystêpowania rudy darniowej oraz o sposobach ich wykorzystania. W³aœnie Ch³apowski stwierdzi³ m.in. „S¹ dowody historyczne, ¿e za Piastów i Jagiellonów wyrabiano w województwie poznañskiem, kaliskiem i sie-radzkiem, w ziemi wieluñskiej i wschowskiej ¿elazne narzêdzia (rolnicze i wojenne) z minera³u miejscowego, a wiêc z ¿elaziaka darniowego” (str. 401). Co ciekawe impulsem zainteresowania siê tym tematem by³y 4 próbki wiwianitu i darniowych rud ¿elaza przes³ane z polecenia

administracji dóbr hrabstwa przygodzickiego, ksiêcia Ferdynanda Radziwi³³a.

Wœród wielu w¹tków poruszanych przez Ch³apowskie-go na uwagê zas³uguje m.in. aspekt ekonomiczny. Podkre-œla on, ¿e w³aœciciele torfowisk i ³¹k, na których zalega³y z³o¿a rud darniowych, byli zainteresowani, w XIX w., ich eksploatacj¹, nie tylko dlatego, ¿e huty górnoœl¹skie p³aci³y 2 marki za metr szeœcienny, ale tak¿e dlatego, ¿e poprzez eksploatacjê nastêpowa³a melioracja nieu¿ytków oraz wywóz sk³adnika szkodliwego dla rozwoju roœlinno-œci. Warto tak¿e zwróciæ uwagê, ¿e eksploatacja rud dar-niowych na pocz¹tku XX w. w Wielkim Ksiêstwie Poznañskim by³a wa¿nym elementem gospodarki. W 1907 r. przy eksploatacji darniowych rud ¿elaza w Wielkim Ksiêstwie Poznañskim pracowa³o 336 osób, co stanowi³o 26% wszystkich zatrudnionych w górnictwie osób (Fie-dler, 1921). Mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e górnictwo rud ¿elaza by³o Ÿród³em utrzymania ponad tysi¹ca osób. Ch³apowski zwróci³ tak¿e uwagê na dosyæ nietypowe wykorzystanie rudy darniowej, to znaczy jako materia³u budowlanego.

W œwietle dotychczasowych ustaleñ, przypuszczano, ¿e dopiero w X–XI w. u¿yto tego surowca jako materia³u do budowy II koœcio³a na Ostrowie Lednickim (Skoczylas, 1988, 1989, 1990, 2000; Ratajczak & Skoczylas, 1999). Ch³apowski zwróci³ uwagê, ¿e z rudy darniowej budowano nie tylko fundamenty i mury koœcio³ów, dworów, pa³aców, zabudowañ gospodarczych, murków okalaj¹cych posesje (ryc. 1–4), ale stanowi³y one tak¿e materia³, obok przeto-pionego ju¿ ¿u¿la, do obudowy grobów, w rejonie Œmigla, Starego Bojanowa, Siedlikowa i Opatowa w powiecie ostrzeszowskim, datowanych na okres rzymski. Stwierdze-nie Ch³apowskiego przesuwa wiêc zastosowaStwierdze-nie rudy dar-niowej jako materia³u budowlanego o oko³o tysi¹c lat.

Ch³apowski zwróci³ tak¿e uwagê, ¿e w Czarnym Sadzie (obecnie Czarny Las) wybudowano w latach 1845– 1850, koœció³ wy³¹cznie z rudy darniowej. Jest to eklek-tyczny koœció³ poewangielicki z kwadratow¹ wie¿¹ i neo-gotyckim wyposa¿eniem wnêtrza, obecnie p.w. NMP Niepokalanie Poczêtej (ryc. 5, 6). Autorowi znany jest tyl-ko jeszcze jeden obiekt ca³tyl-kowicie wytyl-konany z rudy dar-niowej. Jest to jeden z budynków w tzw. zespole gen. Stanis³awa Klickiego w £owiczu, jednak z wmurowanymi detalami architektonicznymi z zamku z £om¿y, z by³ej rezydencji prymasów polskich (Augustyniak, 2001).

Wspó³czesne badania fizyczno-chemiczne stawiaj¹ sobie za cel dok³adniejsze poznanie samego sk³adu mine-ralnego rud darniowych, okreœlenie ich parametrów tech-nicznych (Ratajczak & Skoczylas, 1999; Ratajczak & 132

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

*Instytut Geologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Maków Polskich 16, 61-606 Poznañ; skocz@amu.edu.pl

133

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

Ryc. 1. Lutynka. Koœció³ gotycki z XIII w., przebudowany w XV w., zbudowany z g³azów narzutowych i rudy darniowej (fot.1–4 D. Kuchmistrz)

Fig. 1. The gothic church from the XIII century rebuilt in XV c. made of erratic blocks and meadow ore

Ryc. 4. Zatonie. Mur z ceg³y i rudy darniowej z XIX w. ota-czaj¹cy ruiny koœcio³a

Fig. 4. Zatonie. The wall made of bricks and meadow ore from the XIX c. surrounding the church ruins

Ryc. 3. Mirocin Dolny. Koœció³ z 2 po³owy XIII w., w XIX w. opuszczony, ponownie u¿ytkowany po II wojnie œwiatowej. Jed-nonawowy, z wê¿szym prezbiterium, wykonany z rudy darnio-wej i g³azów narzutowych

Fig. 3. Mirocin Dolny. The church from the turn of the XIII c., left, but used after the World War II, aisless with narrower presbytery, made of meadow ore and erratic blocks

Ryc. 2. Lutynka. Ozdobny? sposób u³o¿enia darniowej rudy ¿elaza w œcianie koœcio³a

Fig. 2. Lutynka. Decorating? way of putting the meadow ore in the church wall

Ryc. 5. Czarny Las. Strona wschodnia koœcio³a (fot. 5, 6 J. Sko-czylas)

Fig. 5. Czarny Las. The eastern wall of the church

Ryc. 6. Czarny Las. Sposób u³o¿enia i uformowania rudy dar-niowej

Fig. 6. Czarny Las. The way of putting and forming of meadow ore

Rzepa, 2001; ¯aba, 1978). Ch³apowski okreœlaj¹c walory rudy darniowej jako materia³u budowlanego podkreœla, ¿e nie zawsze ruda darniowa jest krucha”..., ¿e ma spoistoœæ, która sprawia, ¿e mo¿e wytrzymaæ wielkie ciœnienie i nie psuje siê ani w wilgoci ani na powietrzu. St¹d wiêc w ³o¿y-skach dawnych rzek, gdzie brak kamieni polnych zupe³ny, uciekano siê do u¿ywania rudy jako budulca oddawna” (str. 403).

Jednak zainteresowania w³aœciwoœciami fizycznymi, a przede wszystkim chemicznymi rud darniowych, w Wiel-kopolsce siêgaj¹ czasów bardziej, odleg³ych, kiedy to dzia³aj¹ca przy Poznañskim Towarzystwie Przyjació³ Nauk, Pracownia Rolniczo-Chemiczna wykonywa³a rów-nie¿ i tego typu ekspertyzy. Wyniki pobieranych, a najczê-œciej przysy³anych, przez okolicznych w³aœcicieli ziemskich, próbek ska³, g³ównie jednak torfów i margli publikowa³ i komentowa³ na ³amach tygodnika Ziemianin Józef Brunon Szafarkiewicz (1821–1892).

Np. odpowiadaj¹c panu N.Z. z Je¿yna pod Pobiedzi-skami, okreœli³ on przes³an¹ próbkê jako ¿elazo darniowe czyli ³¹kowe (Szafarkiewicz, 1863). Próbkê pobrano w czasie kopania rowu w jasnej glinie z g³êb. 3–4 stóp. Sk³ad litologiczno-chemiczny, w dzisiejszej terminologii, przed-stawia³ siê nastêpuj¹co (w procentach):

niedokwasu ¿elaza (Fe2 O3) — 58,08 niedokwasu

manganu (Mn2O3) — 1,35 wêglanu wapnia — 0,92,

wêglanu magnezyi — 0,26, kwasu fosforowego (PO5) —

2,47, krzemianu (SiO3) rozpuszczalnego — 3,64, piasku

bia³ego, mia³kiego — 10,70, wody — 19,38, kwasu wêglowego, arszenikowego i straty — 3,20; razem — 100,00.

W komentarzu Szafarkiewicz podkreœla, ¿e je¿eli ruda darniowa tworzy wiêkszy pok³ad to warto j¹ eksploatowaæ dla potrzeb hutnictwa. Natomiast w przypadku, gdy z³o¿e jest niewielkie i ma charakter „gniazdowy” wówczas mo¿na j¹ tak¿e eksploatowaæ i dostarczyæ do miejscowej „fabryki gazowej” jako surowiec do czyszczenia gazu. Dotychczas rudê darniow¹ do takich celów sprowadzano kolej¹ z miejscowoœci Sattlerhûtte ko³o Krzy¿a. Wiado-moœæ o wykorzystaniu na skalê przemys³ow¹ w³aœciwoœci sorbcyjnych rud darniowych w Wielkim Ksiêstwie Pozna-ñskim jest dla autora pewnym zaskoczeniem, tym bardziej, ¿e wspó³czeœnie równie¿ w takim wykorzystaniu rud dar-niowych upatruje siê szans ich dalszej przydatnoœci (Rataj-czak & Skoczylas, 1999; Rataj(Rataj-czak & Rzepa, 2001). W tej sytuacji obecne postulaty dotycz¹ce ponownego wykorzy-stania sorbcyjnych w³aœciwoœci darniowych rud ¿elaza mo¿na odnieœæ do odleg³ej, co najmniej 150-letniej tradycji.

Na obszarze Ni¿u Polskiego, g³ównie jednak w Wiel-kopolsce w XIX w. z darniowymi rudami ¿elaza wspó³wystêpowa³ wiwianit (Zieleniewski, 1945).

Szafarkiewicz bardzo czêsto wiwianit okreœla³ jako jasnob³êkitn¹ rudê darniow¹, np. podaj¹c analizê próbki dostarczonej z Lubasza pod Czarnkowem. Obecnoœæ wiwianitu, bogatego w fosfor sk³oni³a Szafarkiewicza do

sugestii aby mieszaæ go z torfem i nawozem „stajennym”, w celu podniesienia jakoœci stosowanego nawozu. Nato-miast w rok póŸniej w 1863 r. by³ sk³onny „mursz b³êkit-ny” stosowaæ oddzielnie jako nawóz, który w jego opinii by³ wielkim skarbem rolnictwa.

Warto na marginesie dodaæ, ¿e Szafarkiewicz (1862) wskazuje, ¿e „wiwianit, czyli ruda ¿elazna b³êkitna” jest u¿ywana jako niebieska farba do malowania domów od wewn¹trz i zewn¹trz.

Jak z tego krótkiego przypomnienia, niektórych pogl¹dów mi³oœników geologii w Wielkim Ksiêstwie Poznañskim, wynika zastosowanie rud darniowych i towa-rzysz¹cych mu minera³ów mo¿e byæ wszechstronne. Jed-nak powszechna nieznajomoœæ tych faktów, niewiedza o historii w³asnej dyscypliny powoduje, ¿e wiele w³aœciwo-œci rud darniowych, wiele jej zastosowañ „odkrywamy” na nowo, zapominaj¹c o wk³adzie wielu pokoleñ geologów, przyrodników, przemys³owców, których dzia³alnoœæ ze wszech miar zas³uguje na uznanie. Czytaj¹c Najkrótsz¹

historiê Polski (Bratkowski, 1998) przekonujemy siê, ¿e

rezultaty ich pracy nie ca³kiem zosta³y zapomniane. Wbrew potocznym opiniom darniowe rudy ¿elaza w dalszym ci¹gu s¹ potencjalnym, naturalnym surowcem, cierpliwie czekaj¹ na swoj¹ ponown¹ szansê. Z geologicz-nego punktu widzenia s¹ przecie¿ bardzo m³ode.

Literatura

AUGUSTYNIAK J. 2001 — Archeologia o zamku w £owiczu. Spotkania z zabytkami, 6: 16–19.

BRATKOWSKI S. 1998 — Najkrótsza historia Polski. PP Krajowa Agencja Wyd.: 40–41.

CH£APOWSKI F. 1910 — Wiwianitowe i ¿elaziakowe z³o¿a u Ÿródlisk Baryczy. Ziemia, 25: 386–387; 26: 401–403. FIEDLER L.K. 1921 — Przemys³ Wielkopolski. Nak³. Drukarni Katolickiej Tow. Akcj., Poznañ: 23–42.

RATAJCZAK T. & RZEPA G. 2001 — Sk³ad mineralny polskich rud darniowych i ich w³aœciwoœci sorbcyjne — stan badañ. Geologia, 27: 457–474.

RATAJCZAK T. & SKOCZYLAS J. 1999 — Polskie darniowe rudy ¿elaza. IGSMiE PAN. Kraków.

SKOCZYLAS J. 1988 — Zarys historii kopalnictwa na obszarze ziemi leszczyñskiej. Tech. Poszuk. Geol. Geosynoptyka i Geoter., 5–6; 77–83.

SKOCZYLAS J. 1989 — Budowa geologiczna i surowce mineralne regionu jeziora Lednickiego. Studia Lednickie, 1: 209–224. SKOCZYLAS J. 1990 — U¿ytkowanie surowców skalnych we wcze-snym œredniowieczu w pó³nocno-zachodniej Polsce. Wyd. UAM ser. Geologia, 12: 1–138.

SKOCZYLAS J. 2000 — Zastosowanie darniowych rud ¿elaza jako materia³u budowlanego. Prz. Geol., 48: 741–742.

SZAFARKIEWICZ J. B. 1862 — Pracownia Rolniczo-Chemiczna w Poznaniu. Ziemianin, 42: 7.

SZAFARKIEWICZ J. B.1863 — Pracownia Rolniczo-Chemiczna w Poznaniu. Ziemianina, 45: 7.

ZIELENIEWSKI Z. 1945 — O wiwianitach bagiennych ni¿u polskie-go. Arch. Miner., 15: 1–50.

¯ABA J. 1978 — Historia eksploatacji surowców skalnych. [W:] S. Koz³owski (red.), Surowce mineralne Ziemi Lubuskiej. Wyd. Geol.: 5–24.

134