MARTA CZEKAJ, TOMASZ WOJEWODZIC1
BYD£O W KARPATACH POLSKICH –
ZRÓ¯NICOWANIE PRZESTRZENNE I DYNAMIKA
ZMIAN
2Abstrakt. Opracowanie podejmuje zagadnienia koncentracji i wycofywania siê gospodarstw
rolnych w Karpatach Polskich z chowu byd³a. G³ównym celem badañ by³o dokonanie deli-mitacji badanego obszaru ze wzglêdu na zmiany w skali chowu byd³a w latach 2004–2009. W toku badañ na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do-konano oceny zmian w pog³owiu i liczbie stad w poszczególnych gminach. Wskazano rów-nie¿ perspektywê chowu byd³a w tym rejonie Polski w warunkach zmieniaj¹cej siê WPR. Obserwacja dynamiki zmian pozwoli³a stwierdziæ, ¿e we wszystkich gminach badanego ob-szaru nast¹pi³o zmniejszenie liczby stad, w wiêkszoœci gmin mia³o miejsce równie¿ zmniej-szanie siê pog³owia byd³a. Omawiane procesy najsilniej przebiega³y na obszarach górskich i podgórskich województwa podkarpackiego. Wystêpuj¹cy w latach 2004–2009 spadek po-g³owia byd³a siêgaj¹cy 15,6%, przy spadku w tym samym okresie liczby stad o 26,6%, mo¿-na interpretowaæ jako przejaw procesu koncentracji ekonomiczno-organizacyjnej (g³ównie zwiêkszanie liczebnoœci zwierz¹t w stadach). Procesy koncentracji produkcji nie nad¹¿aj¹ za procesami wycofywania siê rolników z chowu zwierz¹t, co stanowi du¿e zagro¿enie dla utrzymania walorów krajobrazu obszarów górzystych.
S³owa kluczowe: byd³o, gospodarstwo rolnicze, Karpaty Polskie, pog³owie byd³a, stado
byd³a
WPROWADZENIE
Warunki topograficzne i przyrodnicze obszarów górzystych Karpat Polskich znacznie utrudnia³y i utrudniaj¹ na tym terenie rozwój roœlinnej produkcji towaro-wej. Tradycyjnie ju¿ gospodarka rolnicza na tym obszarze rozwija³a siê na podsta-1Autorzy s¹ pracownikami Uniwersytetu Rolniczego im. H. Ko³³¹taja w Krakowie (e-mail: mar-taczekaj@poczta.onet.pl; rrtwojew@cyf-kr.edu.pl).
2Praca zrealizowana w ramach projektu pt. Dywestycje w gospodarstwach rolniczych – istota, za-kres, skutkinr 3913/B/H03/2011/40, finansowanego ze œrodków Narodowego Centrum Nauki.
wie produkcji zwierzêcej wykorzystuj¹cej pasze bezwzglêdne (g³ównie z u¿ytków zielonych). W produkcji tej istotn¹ rolê pe³ni³ chów byd³a. Pocz¹tkowo wykorzy-stywane ono by³o jako Ÿród³o zaopatrzenia w miêso, z czasem sta³o siê dostawc¹ mleka i si³y poci¹gowej. Od XIII wieku chów zwierz¹t gospodarskich zacz¹³ ustê-powaæ uprawie zbó¿, które zajmowa³y coraz wiêksz¹ powierzchniê kosztem za-orywanych ³¹k i pastwisk. Krowy mleczne nie mia³y istotnego znaczenia gospo-darczego w tym okresie, bowiem ma³e zapotrzebowanie na mleko powodowa³o, ¿e dochody z tej produkcji by³y niewielkie. Z czasem sytuacja zaczê³a siê zmieniaæ. Chów byd³a stawa³ siê coraz popularniejszy, a œwiadczyæ o tym mog¹ na przyk³ad wystawy rolnicze, które datuj¹ siê w Polsce Po³udniowej ju¿ od czasów zaboru austriackiego. Tego rodzaju spotkanie by³o wydarzeniem, które œci¹ga³o rolników z najbardziej odleg³ych miejsc, jak równie¿ umo¿liwia³o rozbudzenie zainteresowania nowymi b¹dŸ bardziej specjalistycznymi kierunkami produkcji, w tym hodowl¹ byd³a. Pierwsze wystawy byd³a hodowlanego odby³y siê m.in. w Krakowie w 1897 roku, w Nowym Targu w 1899 roku [Szarek i in. 2009]. W drugiej po³owie XX wieku hodowcy prezentowali zwierzêta na wystawach w Przemyœlu, Rzeszowie, Jaros³awiu, Tarnowie, Rymanowie, Jaœle, Nowym S¹-czu, Nowym Targu i Bia³ej Krakowskiej. W 1871 roku odby³a siê pierwsza wy-stawa nabia³u w Monarchii Austrowêgierskiej, kolejne – w 1903 roku w Prze-myœlu i w 1906 roku w Rzeszowie.
Szybki postêp w chowie i hodowli byd³a zauwa¿yæ mo¿na od pocz¹tku XX wieku do momentu wybuchu I wojny œwiatowej. Poprawa ta dotyczy³a g³ównie ograniczenia i ujednolicenia ras wystêpuj¹cych w Polsce [Pawlak 2008]. Do-œwiadczenia obu wojen œwiatowych, a w szczególnoœci drugiej, w ogromnym stopniu zniszczy³y dorobek hodowlany byd³a, m.in. na skutek jego konfiskaty ja-ko tzw. ja-kontyngentu na zaopatrzenie wojska.
Intensyfikacja produkcji rolniczej w okresie powojennym, wywo³ana zwiêk-szeniem zapotrzebowania na produkty rolne, spowodowa³a wzrost intensywno-œci produkcji oraz stopniowy odwrót od „tradycyjnych – ekstensywnych” metod wytwarzania ¿ywnoœci. Szczególne bariery w zwiêkszaniu intensywnoœci pro-dukcji rolniczej napotka³y tereny górskie. Mia³o to zasadniczy wp³yw na po-wstanie du¿ych dysproporcji miêdzy rolnictwem górskim a rolnictwem na ob-szarach o korzystniejszych warunkach gospodarowania.
Postawienie rolnictwa w obliczu nowych uwarunkowañ ekonomicznych (transformacja gospodarki, integracja ze strukturami Unii Europejskiej, globali-zacja) oraz permanentnej konkurencji zachwia³o utrwalany przez wiele wieków sposób gospodarowania. Produkcja zwierzêca prowadzona na podstawie wypa-su zwierz¹t zosta³a znacznie ograniczona. Jednoczeœnie nast¹pi³y istotne zmia-ny w pog³owiu i liczbie stad zwierz¹t trawo¿erzmia-nych (szcz¹tkowa produkcja owczarska, drastyczne ograniczenia chowu byd³a).
UWAGI METODYCZNE
Produkcja zwierzêca z dominacj¹ zwierz¹t trawo¿ernych prowadzona na ob-szarach o du¿ych utrudnieniach przyrodniczych pozwala nie tylko na
generowa-nie dochodu dla rodzin rolniczych, ale rówgenerowa-nie¿ stanowi element pielêgnacji agrocenoz. W wielu przypadkach wypas zwierz¹t jest zabiegiem profilaktyki przeciwpo¿arowej. Bogactwo przyrodnicze trwa³ych u¿ytków zielonych jest jednak w Polsce zagro¿one. Zaprzestanie wypasania zwierz¹t, szczególnie na te-renach odleg³ych od gospodarstwa lub o utrudnionym dostêpie, powoduje za-chwaszczenie i powolne zadrzewienie cennych u¿ytków zielonych. Ogranicze-nie wypasu zwierz¹t, a w dalszej kolejnoœci rówOgranicze-nie¿ wykaszania u¿ytków zielo-nych, zwiêkszenie powierzchni nieu¿ytków, bêd¹ce efektem ograniczania cho-wu zwierz¹t trawo¿ernych, w niekorzystny sposób wp³ywa równie¿ na estetykê krajobrazu. Istnieje zatem potrzeba œledzenia i oceny procesów wycofywania siê gospodarstw rolniczych z tego typu produkcji.
Celem opracowania jest ocena dynamiki zmian oraz zró¿nicowania prze-strzennego w skali chowu byd³a na obszarze Karpat Polskich, w tym w szcze-gólnoœci: delimitacja tego obszaru pod wzglêdem natê¿enia pog³owia byd³a, identyfikacja obszarów (gmin) o najwiêkszym regresie w liczebnoœci zwierz¹t i liczbie stad oraz wskazanie perspektyw chowu byd³a w Karpatach Polskich.
G³ównym Ÿród³em danych dla przeprowadzonych analiz by³y dane z reje-strów ARiMR za lata 2004–2009. Obliczenia zosta³y wykonane dla poszczegól-nych gmin. Granice krain geograficzposzczegól-nych nie pokrywaj¹ siê z granicami jedno-stek administracyjnych, dla których podawane s¹ na ogó³ dane statystyki maso-wej. Dlatego te¿, aby wyszacowaæ poszczególne kategorie ekonomiczne dla Karpat Polskich, zsumowano wielkoœci dla gmin, których ponad po³owa po-wierzchni zlokalizowana jest na omawianym terenie. W celu poprawy przejrzy-stoœci prezentowanych wyników poddano je agregacji, wydzielaj¹c obszary geo-graficzne (Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Zachodnie, Pogórze Œrodko-wobeskidzkie, Beskid Niski, Bieszczady) i administracyjne (strefa zachodnia – gminy województwa œl¹skiego, strefa œrodkowa – gminy województwa ma³opol-skiego, strefa wschodnia – gminy województwa podkarpackiego).
POG£OWIE BYD£A W KARPATACH POLSKICH
Polska posiada bogate tradycje chowu i hodowli byd³a. Najwiêkszy rozkwit tej ga³êzi produkcji mia³ miejsce przed II wojn¹ œwiatow¹, kiedy to pog³owie te-go gatunku zwierz¹t osi¹gnê³o poziom 10,6 mln sztuk, w tym oko³o 7,3 mln sztuk krów mlecznych. W ostatnich dekadach XX wieku liczebnoœæ byd³a ule-g³a znacznej redukcji, osi¹gaj¹c najni¿szy pu³ap w latach 2003–2004 (oko³o 5,2 mln sztuk). W ostatnich latach pog³owie byd³a powoli siê odbudowuje, a hodo-wana liczba zwierz¹t tego gatunku przekroczy³a ju¿ 5,7 mln, co daje obsadê na poziomie oko³o 35,3 sztuk na 100 ha UR. Jednoczeœnie wystêpuje bardzo du¿e regionalne zró¿nicowanie tego parametru – od 10,1 sztuk na 100 ha UR w wo-jewództwie zachodniopomorskim do 78,4 sztuk na 100 ha UR w wowo-jewództwie podlaskim.
Popularnoœæ chowu byd³a determinowana jest przez wiele czynników o cha-rakterze przyrodniczym i ekonomicznym. Znaczenie czynników ekonomicznych (relacje cen produktów do cen œrodków produkcji, wysokoœæ subsydiów
produk-cyjnych itd.) ci¹gle wzrasta i istotnie wp³ywa na stopieñ koncentracji, skalê i in-tensywnoœæ produkcji.
Intensywny chów byd³a pozwala na wykorzystanie tzw. efektów skali, ³¹czy siê czêsto jednak z szeregiem ró¿norodnych problemów, dotycz¹cych zwiêkszo-nej zapadalnoœci na choroby metaboliczne oraz wymion i koñczyn, a tak¿e za-suszenia i gorszej p³odnoœci zwierz¹t [Nowak i Miku³a 2008].
Aspektem czêsto rozpatrywanym przy ocenie uwarunkowañ produkcji zwie-rzêcej jest wspó³praca producentów z odbiorcami surowca. Coraz czêœciej pod-noszone s¹ g³osy, ¿e mar¿e narzucane przez sieci handlowe s¹ zbyt wysokie, szczególnie w odniesieniu do produkcji mleka. Mar¿e dla pieczywa to oko³o 10%, dla wêdlin od 8 do 25%, a narzucane na artyku³y mleczarskie nierzadko przekraczaj¹ 100% [Rymanowski 2009]. Wysokie mar¿e to problem nie tylko polskich producentów, dotyczy on tak¿e rolników we Francji, Niemczech i Da-nii, coraz czêœciej pojawiaj¹ siê opinie, ¿e: „Konsumenci p³ac¹ coraz wiêcej, a rolnicy zarabiaj¹ coraz mniej – przeczy to podstawowym zasadom ekonomii” [Kautz 2009].
Na osi¹gane wyniki produkcyjne wp³yw mog¹ mieæ równie¿ uwarunkowania zwi¹zane z przyrod¹, bowiem „...brak zagro¿enia ze strony si³ przyrodniczych lub zbyt du¿e zagro¿enie z ich strony nie daje okazji do udoskonalania œrodków pracy, a przez to do g³êbszego siêgniêcia do zasobów przyrody. Nie bezwzglêd-na urodzajnoœæ gleby, lecz jej zró¿nicowanie i rozmaitoœæ jej bezwzglêd-naturalnych p³o-dów stanowi naturaln¹ podstawê spo³ecznego podzia³u pracy i pobudzenia cz³o-wieka poprzez zmiany w œrodowisku naturalnym, w którym on przebywa, do urozmaicenia w³asnych potrzeb, uzdolnieñ, œrodków pracy i sposobów pracy” [Sitnicki 1986].
Warunki przyrodnicze Karpat Polskich sprawiaj¹, ¿e wybór produkcji rolni-czej jest bardzo czêsto znacznie ograniczony. Trwa³e u¿ytki zielone, chocia¿ wy-daj¹ siê byæ najlepsz¹ przyrodnicz¹ i produkcyjn¹ kultur¹ roln¹ dla obszarów górskich w Karpatach Polskich, s¹ we wzglêdnym niedoborze, bowiem ich udzia³ w powierzchni ogólnej stanowi oko³o 19,7%. S¹ wiêc te tereny z jednej strony obiecuj¹ce pod wzglêdem mo¿liwoœci zwiêkszania area³u przeznaczone-go pod ³¹ki i pastwiska, wykorzystywaneprzeznaczone-go przecie¿ w du¿ej mierze w chowie byd³a. Z drugiej strony jednak, jak wskazuj¹ badania, wraz ze wzrostem wyso-koœci nad poziomem morza oraz zwiêkszeniem nachylenia terenu notuje siê spadki plonu dla u¿ytków zielonych, co powoduje, ¿e powierzchnia niezbêdna na wy¿ywienie jednego zwierzêcia ulega zwiêkszeniu. Trudno jednak na tych obszarach znaleŸæ lepsze przeznaczenie dla u¿ytków rolnych – uprawiane na gruntach ornych roœliny nie daj¹ na tych terenach zadowalaj¹cych plonów, a ten podtrzymywany wci¹¿ kierunek wykorzystywania u¿ytków wynika z zasz³oœci historycznych i regionalnych deficytów ¿ywnoœci, odczuwalnych przez miesz-kañców Karpat Polskich, zw³aszcza na prze³omie XIX i XX wieku [Musia³ 2008].
Chocia¿ pog³owie byd³a w Polsce uleg³o pewnej stabilizacji, to na obszarach górzystych wci¹¿ nastêpuje ograniczanie tej ga³êzi produkcji rolniczej. W ci¹gu lat 2004–2009 pog³owie tego gatunku zwierz¹t w gminach karpackich
zmniej-szy³o siê z 270 tysiêcy do oko³o 228 tysiêcy sztuk. Równie¿ obsada zwierz¹t, wynosz¹ca jeszcze w 2004 roku 30,1 sztuk na 100 ha, zmniejszy³a siê w ci¹gu piêciu kolejnych lat o ponad 15%.
Najwiêksza liczba zwierz¹t utrzymywana jest w okolicach Nowego Targu i No-wego S¹cza, co wynika zarówno z uwarunkowañ historycznych, jak i z najlepiej rozwiniêtej sieci skupu mleka. Obszarami o znacznym zaawansowaniu procesów wykluczania z produkcji byd³a pozostaj¹ obszary po³udniowej czêœci wojewódz-twa podkarpackiego (g³ównie Bieszczady Zachodnie i Góry Sanocko-Turcza-ñskie) oraz obszar by³ego województwa bielskiego (Beskid Œl¹ski, Beskid ¯y-wiecki, Beskid Makowski, Beskid Ma³y, Kotlina ¯ywiecka) – rysunek 1.
Zagregowane dane wskazuj¹ na dalsz¹ polaryzacjê natê¿enia procesu ograni-czania chowu byd³a w Karpatach Polskich. W latach 2004–2009 najszybciej ograniczanie pog³owia byd³a nastêpowa³o we wschodniej i zachodniej czêœci re-gionu (rysunek 2). Szczególnie du¿e zmniejszenie pog³owia byd³a zaobserwo-wano na Pogórzu Œrodkowobeskidzkim, wyszacowane na blisko 28%.
Stosun-RYSUNEK 1. Obsada byd³a w Karpatach Polskich w 2004 roku FIGURE 1. Cattle density in the Polish Carpathian Mountains in 2004 ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
RYSUNEK 2. Skala procesu ograniczania pog³owia byd³a w Karpatach Polskich w latach 2004–2009 FIGURE 2. Limiting of cattle density in the Polish Carpathian Mountains in 2004–2009 ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
kowo niewielkie ubytki pog³owia, rzêdu 2%, stwierdzono w Tatrach i na Skal-nym Podhalu. Gminami, na których terenie proces ograniczania pog³owia zazna-czy³ siê szczególnie mocno by³y: Cisna (–68,35%), Jedlicze (–56,6%), Jas³o (–54,0%) i Koszarawa (–53,9%). Jedynie w przypadku 22 gmin odnotowano zwiêkszenie liczby utrzymywanych zwierz¹t. W grupie tej znalaz³y siê zarówno gminy o du¿ej obsadzie zwierz¹t (m.in. Czarny Dunajec, Nawojowa, Besko), jak i bardzo ma³ej (Komañcza, Lutowiska, Ustrzyki). Wœród gmin o ponadprzeciêt-nej obsadzie najwiêkszy wzglêdny przyrost pog³owia stwierdzono w gminach: Wieprz (+ 22,5%), Czechowice-Dziedzice (+18,9) i Besko (+17,5).
Analiza przestrzenna wykaza³a po³udnikowe zró¿nicowanie procesu ograni-czania pog³owia zwierz¹t w Karpatach Polskich. Najszybciej proces ten przebie-ga³ we wschodniej ich czêœci. W czêœci zachodniej i œrodkowej w 2005 roku na-st¹pi³ niewielki wzrost pog³owia, po czym zaobserwowano tendencje podobne jak w czêœci wschodniej (rysunek 3).
Ocenia siê, ¿e w regionie Karpat Polskich wystêpuje niedobór inwentarza tra-wo¿ernego, a wiêc tak¿e byd³a. Literatura podaje, ¿e zachowuj¹c zasady rozwo-ju zrównowa¿onego, na obszarze tym inwentarz trawo¿erny mo¿na zwiêkszyæ o 91,3% w stosunku do stanu obecnego tego pog³owia. Obszar gór i pogórzy jest œwietn¹ lokalizacj¹ dla rozwoju chowu byd³a na podstawie produkowanych i skarmianych na miejscu pasz objêtoœciowych. Problemem mo¿e byæ jednak szybkie powiêkszenie pog³owia byd³a, tak aby by³o ono adekwatne do potencja-³u paszowego Karpat Polskich [Musia³ 2008].
Rozwój chowu byd³a mo¿e byæ tak¿e zahamowany przez inne czynniki, zwi¹-zane z szeregiem uwarunkowañ spo³eczno-historycznych w Karpatach Polskich. Jako pierwszy czynnik mo¿na tu wskazaæ ma³¹ powierzchniê gruntów u¿ytko-wanych przez 1 rolnika. Skutkiem tego w sytuacji wyboru przeznaczenia
uzy-RYSUNEK 3. Zmiany pog³owia byd³a w Karpatach Polskich (2004 r. = 100)
FIGURE 3. Changes in the cattle population in the Polish Carpathian Mountains (2004 = 100) ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
skanych z produkcji rolniczej dochodów na dalszy plan spychane s¹ wydatki in-westycyjne, pierwszeñstwo zaœ maj¹ wydatki na utrzymanie rodziny. Wymusza-ne przez wolny ryWymusza-nek obni¿anie kosztów i zwi¹zaWymusza-ne z tym zwiêkszanie skali produkcji staje w siê w tej sytuacji coraz mniej realne.
LICZBA STAD BYD£A – UPADEK GA£ÊZI CZY KONCENTRACJA PRODUKCJI
Przyst¹pienie Polski do struktur Unii Europejskiej spowodowa³o w pierw-szych latach istotny wzrost cen skupu ¿ywca wo³owego, co nie pozosta³o bez wp³ywu na pog³owie byd³a w Polsce. Zmiany te widoczne by³y równie¿ na ob-szarze Karpat Polskich, gdzie po wzroœcie pog³owia w 2005 roku w kolejnych latach nastêpowa³ systematyczny jego spadek (rysunek 4). Znacznej redukcji uleg³a równie¿ liczba stad byd³a. Jeszcze w 2004 roku chów byd³a prowadzony by³ w oko³o 108 tysi¹cach siedzibach stad3, podczas gdy w 2009 roku – ju¿ tyl-ko w niespe³na 80 tysi¹cach (spadek o 26,6%). Jednoczeœnie w tym samym okresie zaobserwowano wzrost œredniej wielkoœci stada z 2,5 do 2,9 sztuk. Jak pokazuj¹ przedstawione dane liczbowe, w analizowanym okresie nast¹pi³o wy-kluczanie chowu byd³a z co czwartego gospodarstwa. Co roku z utrzymywania tej grupy zwierz¹t rezygnowa³o od 4,0 tysiêcy do 6,7 tysiêcy gospodarstw.
RYSUNEK 4. Zmiany pog³owia i liczby stad byd³a w Karpatach Polskich (indeks ³añcuchowy)
FIGURE 4. Changes in the cattle population and in cattle herd number in the Polish Carpathian Mountains (chain index)
ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
3Siedziba stada jest to wyodrêbniona czêœæ gospodarstwa, w której przebywa dane stado byd³a, a ka¿da sztuka byd³a z danego stada posiada ten sam status epizootyczny. Numery poszczególnych siedzib stad nadawane s¹ przez ARiMR i przysy³ane wraz z paszportami do danego rolnika. Ka¿-de gospodarstwo utrzymuj¹ce zwierzêta gospodarskie posiada oddzielny numer stada, w przypad-ku jednak gdy gospodarstwo utrzymuje zwierzêta pod kilkoma adresami, ka¿dy z tych adresów bêdzie stanowiæ oddzielne stado i posiadaæ swój numer.
Obserwuj¹c zmiany w liczbie stad zwierz¹t, podobnie jak w przypadku ich pog³owia, wyraŸnie widaæ polaryzacjê Karpat Polskich. Redukcja stad nastêpo-wa³a szybciej we wschodniej i zachodniej czêœci obszaru badañ, znacznie wol-niej zaœ w strefie œrodkowej (rysunek 5).
Procesy wycofywania siê gospodarstw z utrzymywania byd³a bardzo szybko przebiegaj¹ na ¯ywiecczyŸnie, Pogórzu Œrodkowobeskidzkim i w Bieszczadach (rysunek 6). Gminami, gdzie liczba stad byd³a zmniejszy³a siê w badanym okre-sie o ponad po³owê, by³y: Cisna (–57,1%), Brzozów (–54,9%), Jedlicze (–54,6%), Jas³o4(–53,5), Gilowice (–52,2), Koszarawa (–51,6), Krosno (–51,6) i Miejsce Piastowe (–50,6).
Przez wiele wieków cz³owiek wydziera³ górom kolejne skrawki ziemi, prze-nosz¹c swoje siedliska coraz to wy¿ej i prowadz¹c produkcjê w warunkach co-raz mniej korzystnych. Umo¿liwia³o to zaspokajanie podstawowych potrzeb ¿yciowych kolejnym pokoleniom, ale równie¿ pozwala³o na kszta³towanie przestrzeni. Obecnie coraz wiêksz¹ uwagê poœwiêca siê pozaekonomicznym funkcjom rolnictwa, w tym równie¿ pielêgnacji krajobrazu. Nie jest to jednak mo¿liwe bez utrzymania produkcji rolniczej jako takiej, a w warunkach górzy-stych, gdzie produkcja polowa jest bardzo utrudniona, szczególnego znaczenia nabiera utrzymanie produkcji zwierzêcej (szczególnie zwierz¹t trawo¿ernych). Niew¹tpliwie kontynuacja chowu byd³a w obecnej formie, gdy przewa¿aj¹
go-RYSUNEK 5. Zmiany liczby stad byd³a w Karpatach Polskich (2004 rok = 100)
FIGURE 5. Changes in cattle herd numbers in the Polish Carpathian Mountains (2004 = 100) ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
4Ewidencja nie uwzglêdnia rozdzia³u miêdzy gminê wiejsk¹ i miasto, je¿eli s¹ to jednostki s¹sia-duj¹ce ze sob¹ i posiadaj¹ tak¹ sam¹ nazwê, dlatego w przypadku takich jednostek jak Jas³o dane s¹ sum¹ obszaru gminy wiejskiej i miasta.
spodarstwa utrzymuj¹ce od 1do 3 sztuk byd³a, nie jest mo¿liwa zarówno ze wzglêdów ekonomicznych, jak i spo³ecznych. Jednak aby zahamowaæ dalsze ograniczanie pog³owia zwierz¹t, konieczny jest proces koncentracji, który nie bêdzie zagra¿a³ œrodowisku naturalnemu.
Proces koncentracji produkcji nastêpuje równie¿ w Karpatach Polskich, ma on jednak g³ównie charakter koncentracji punktowej (zwiêkszanie li-czebnoœci zwierz¹t w nielicznych stadach przy jednoczesnym zmniejszaniu pog³owia w danej jednostce terytorialnej). Niewiele jest jednak gmin, gdzie przewa¿aj¹ procesy koncentracji produkcji, natomiast w zdecydowanej wiêkszoœci gmin obserwowane s¹ zjawiska wykluczania kolejnych gospo-darstw z chowu byd³a, prowadz¹ce do marginalizacji znaczenia tej ga³êzi produkcji.
PERSPEKTYWY CHOWU BYD£A WOBEC ZMIAN WE WSPÓLNEJ POLITYCE ROLNEJ
Na chów byd³a silnie oddzia³uj¹ procesy restrukturyzacji w sferze produkcji. I tak na przyk³ad liczba gospodarstw zajmuj¹cych siê w Polsce produkcj¹ mle-ka maleje z roku na rok. W 2007 roku produkcja mlemle-ka na zaspokojenie potrzeb w³asnych oraz najbli¿szych s¹siadów prowadzona by³a w ponad po³owie gospo-darstw utrzymuj¹cych krowy mleczne. Przeciêtne stado w Polsce jest kilkukrot-nie, a produkcja i dostawy mleka na 1 gospodarstwo kilkunastokrotnie mniejsze ni¿ œrednio w UE-15. Œwiadczy to o niskim poziomie koncentracji produkcji w rodzimych gospodarstwach.
Krajowi producenci byd³a wci¹¿ maj¹ wiele do nadrobienia w stosunku do producentów w 15 krajach Unii Europejskiej. Seremak-Bulge [2008] wskazuje, ¿e: „...wzrost koncentracji chowu byd³a mlecznego jest wiêc ci¹gle najpilniej-szym zadaniem stoj¹cym przed polskim mleczarstwem, jeœli ma ono pozostaæ konkurencyjne. Jest to tym pilniejsze, ¿e szybko rosn¹ koszty produkcji i wyma-gania dochodowe rolników, którzy coraz wiêksz¹ uwagê przywi¹zuj¹ tak¿e do jakoœci ¿ycia i czasu pracy”.
RYSUNEK 6. Skala procesu likwidacji stad byd³a w Karpatach Polskich w latach 2004–2009 FIGURE 6. Limiting of cattle herd numbers in the Polish Carpathian Mountains in 2004–2009 ród³o: Na podstawie rejestru ARiMR.
Istotn¹ kwesti¹ dotycz¹c¹ chowu byd³a jest kwota mleczna. Komisja Europej-ska zapowiedzia³a ca³kowite zniesienie kwot mlecznych, a ostateczny rok ich funkcjonowania to 2015 [Stulich 2009]. Po tym terminie produkcja i skup mle-ka bêd¹ w UE obowi¹zywa³y na innych zasadach. Ca³kowita likwidacja kwot mlecznych spowoduje szereg zmian zarówno u producentów, jak i w zak³adach zajmuj¹cych siê przetwórstwem mleka. Producenci mleka bêd¹ mogli zwiêkszaæ produkcjê mleka bez ryzyka ponoszenia w przysz³oœci kar za przekroczenie in-dywidualnych kwot mlecznych. Mo¿liwa bêdzie tak¿e szybsza koncentracja stad byd³a i zwiêkszenie skali produkcji mleka. Produkcjê mleka bêd¹ mogli rozwi-jaæ równie¿ nowi producenci. Rolnicy zostan¹ odci¹¿eni od dodatkowych kosz-tów, jakimi by³y wydatki ponoszone w zwi¹zku z zakupem kwoty mlecznej. Na-stêpnym argumentem przemawiaj¹cym za zniesieniem kwotowania jest mo¿li-woœæ sprzeda¿y mleka poza obszarem UE, jak równie¿ lepsze wykorzystanie nadmiaru surowca. Kolejny plus to zmniejszenie biurokracji, któr¹ rolnik i tak w du¿ej mierze jest ju¿ obci¹¿ony.
Jednak zniesienie kwotowania niesie tak¿e negatywne skutki. Najbardziej niekorzystn¹ sytuacj¹ dla rolników mo¿e okazaæ siê spadek cen surowca w sku-pie, co bardzo mocno wp³ynie na wyniki ekonomiczne osi¹gane przez gospodar-stwa. Drug¹ konsekwencj¹ bêdzie spadek wartoœci dodanej, bowiem kwoty, sta-nowi¹ce wartoœæ rynkow¹, zwiêkszaj¹ wartoœæ gospodarstwa, a zniesienie kwo-towania oznacza, ¿e rolnik pozbawiony zostanie tej wartoœci.
Zanim nast¹pi ca³kowite odejœcie od kwotowania mleka, zachodziæ bêd¹ stop-niowe zmiany w polityce rolnej, maj¹ce na celu z³agodzenie negatywnych skut-ków tego procesu. Oprócz zwiêkszania kwot mlecznych œrednio o 1% rocznie [II Regulacja... 2009], bêd¹ obowi¹zywa³y inne zasady naliczania op³at karnych za przekroczenie kwot mlecznych, co ma zmotywowaæ rolników do w³aœciwego kalkulowania zapotrzebowania na kwoty. Ponadto zmieni siê granica konieczne-go wykorzystania kwoty, która zostanie zwiêkszona do poziomu 85%. Planuje siê równie¿ udzielenie gospodarstwom dodatkowej pomocy w kontekœcie re-strukturyzacji sektora. Kraje cz³onkowskie Unii Europejskiej bêd¹ mog³y udzie-laæ dodatkowego wsparcia gospodarstwom mlecznym w wysokoœci do 55% rocznych limitów p³atnoœci bezpoœrednich, przys³uguj¹cych producentom mleka w danym kraju [Nitecka 2009].
Równie kontrowersyjnie przedstawia siê sytuacja producentów byd³a miêsne-go. Ta grupa wychodzi z postulatami, ¿e w³aœciwym rozwi¹zaniem dla obszarów zielonych, a wiêc tak¿e dla obszarów Karpat Polskich, bêdzie zast¹pienie ró¿-nych istniej¹cych systemów subwencji bezpoœrednich, wystêpuj¹cych w starych krajach UE, jednolit¹ p³atnoœci¹ obszarow¹ do powierzchni wypasanych. Roz-wi¹zanie takie mo¿e przynieœæ szereg korzyœci, m.in. wzmocnienie pozycji eko-nomicznej gospodarstw, poprawê walorów œrodowiskowych i krajobrazowych, bioró¿norodnoœci oraz poprawê dobrostanu zwierz¹t [www.bydlo.com.pl]. Z propozycj¹ t¹ nie zgadza siê jednak czêœæ krajów „starej” Unii.
Planowana likwidacja wiêkszoœci instrumentów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej spowoduje, ¿e unijni producenci zostan¹ mocniej wystawieni na bezpoœredni¹ konkurencjê wewnêtrzn¹ i zewnêtrzn¹.
Zniesie-nie ograniczeñ produkcyjnych ma wed³ug Komisji Europejskiej spowodowaæ wiele korzystnych zmian. Nast¹pi poprawa zdolnoœci konkurencyjnych ak-tywnych producentów oraz przeniesienie produkcji do obszarów, gdzie mo-¿e byæ ona kontynuowana po ni¿szych kosztach. Polska jest jednym z krajów zaliczanych do tej grupy [Murawski 2009]. Jednak czy tak siê stanie, jest wci¹¿ jeszcze kwesti¹ dyskusyjn¹. Op³acalnoœæ bezpoœrednia produkcji by-d³a w du¿ej mierze zale¿na jest od zmian i koniunktury na rynkach œwiato-wych, a te, jak pokazuj¹ doœwiadczenia kilku ostatnich lat, mog¹ byæ ró¿ne i trudne do przewidzenia.
Zmiany zachodz¹ce w ramach WPR powoduj¹, ¿e coraz czêœciej pojawiaj¹ siê opinie, i¿ zatraci³a ona swój pierwotny charakter i staje siê przez to przyczy-n¹ wewnêtrznych sporów miêdzy cz³onkami Unii oraz krytyki szczególnie ze strony p³atników netto do bud¿etu unijnego [Chmielewska-Gill 2008]. Warto przypomnieæ, ¿e przez pierwsze lata dzia³ania Unii WPR poch³ania³a niemal 70% bud¿etu Wspólnoty. Obecnie wydatki na WPR to oko³o 40% ca³ego bud¿e-tu Unii, co oznacza, ¿e œrednio ka¿dy obywatel Unii Europejskiej „przekazuje” tygodniowo oko³o 2 euro na jej funkcjonowanie [Koszty WPR, 2010]. Pañstwa cz³onkowskie coraz czêœciej d¹¿¹ do realizacji interesów narodowych, przedk³a-daj¹c je ponad interesy Wspólnoty, a coraz mniej popularna staje siê idea euro-pejskiej solidarnoœci.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Chów byd³a w Karpatach Polskich ma bardzo bogat¹ tradycjê, umo¿liwia wykorzystanie zasobów trwa³ych u¿ytków zielonych oraz sprzyja konserwa-cji walorów krajobrazowych i kulturowych tego regionu. Za niekorzystne na-le¿y uznaæ procesy ograniczania pog³owia byd³a na tym obszarze. Zaobser-wowane w latach 2004–2009 zmniejszenie pog³owia byd³a o 15,6% nale¿y uznaæ za zjawisko niepokoj¹ce. Wiêksza dynamika zmian liczby stad (–26,6%) wskazuje jednak na zachodz¹ce w czêœci gospodarstw procesy koncentracji ekonomiczno-organizacyjnej (g³ównie zwiêkszanie liczebnoœci zwierz¹t w stadach).
W wiêkszoœci gmin zlokalizowanych w Karpatach Polskich dominuj¹ proce-sy wycofywania siê z produkcji byd³a, które mog¹ byæ równie¿ interpretowane jako symptomy upadku tej ga³êzi produkcji na tym obszarze, a byæ mo¿e rów-nie¿ upadku rolnictwa w ogóle. Na szczególn¹ uwagê (i pomoc) zas³uguj¹ ob-szary Beskidu Œl¹skiego, Beskidu ¯ywieckiego, Beskidu Makowskiego i Beski-du Ma³ego oraz w zasadzie ca³y obszar górski i podgórski województwa podkar-packiego, gdzie proces wykluczania gospodarstw z chowu byd³a jest najbardziej zaawansowany.
Przyczyny rezygnacji rolników z chowu byd³a s¹ niew¹tpliwie z³o¿one, nale-¿y ich poszukiwaæ przede wszystkim w op³acalnoœci produkcji oraz we wzrasta-j¹cych wymogach sanitarnych, szczególnie w odniesieniu do produkcji mleka. Polska Po³udniowa i Po³udniowo-Wschodnia, ze wzglêdu na niekorzystn¹ struk-turê obszarow¹ gospodarstw i znaczne utrudnienia przyrodnicze w produkcji
rolniczej, jest obszarem, gdzie procesy rezygnacji z produkcji przebiegaj¹ i bê-d¹ przebiega³y w przysz³oœci szczególnie intensywnie. Na intensywnoœæ tych zmian wp³yw bêd¹ mia³y m.in.: rozwój gospodarczy regionu (w tym mo¿liwoœæ podjêcia pracy poza gospodarstwem) oraz kszta³t wspólnej polityki rolnej po 2013 roku.
Chocia¿ zmniejszanie pog³owia byd³a jest coraz czêœciej wi¹zane z koncen-tracj¹ stad, to nadal jest to proces postrzegany i podnoszony jako problem obsza-rów wiejskich. Coraz mniej mieszkañców wsi utrzymuje siê z pracy w rolnic-twie, zwierzêta „znikaj¹” z domowych zagród, a naturalne pastwiska i ³¹ki za-stêpowane s¹ przez wypielêgnowane trawniki. Utrzymywanie kultury i krajobra-zu wsi staje siê coraz trudniejsze mimo zwiêkszania zaludnienia na obszarach wiejskich. W sytuacji takiej warto pomyœleæ o wsparciu dla tych producentów, którzy mimo utrudnieñ decyduj¹ siê na utrzymywanie produkcji – w szczegól-noœci na obszarach Karpat Polskich, których obraz bez tradycyjnie wypasaj¹ce-go siê byd³a zdaje siê byæ niepe³ny.
BIBLIOGRAFIA
II Regulacja rynku mleka we Wspólnocie,2009. W: Rynek mleka. Stan i perspektywy. IERiG¯-PIB, Warszawa.
Chmielewska-Gill W.: Wspólna Polityka Rolna po roku 2013 (http://www.fapa.com.pl/gfx/sa-epr/WPR%20po%202013-raport%2003-09.pdf, 13.07.2011).
Kautz S., 2009: Szar¿e na mar¿e. „Hodowla i Chów Byd³a” 7–8: 8. Koszty WPR, 2010 (http://ec.europa.eu/agricultur, 13.07.2010).
Murawski M., 2009: Stanowisko Polski w sprawie uwolnienia kwot mlecznych w UE po 2015
ro-ku.„Przegl¹d Mleczarski” 3: 20–21.
Musia³ W., 2008: Ekonomiczne i spo³eczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich. IRWiR PAN, Warszawa.
Nitecka E., 2009: Polskie mleczarstwo na progu 2009 roku – przewidywane zmiany uwarunkowañ. „Przegl¹d Mleczarski” 3: 22–23.
Nowak W., Miku³a R., 2008: W¹troba najwa¿niejsza. „Hoduj z g³ow¹. Byd³o” 2: 14. Pawlak H., 2008: Jak dawniej w Polsce byd³o chowano. „Hodowla i Chów Byd³a” 6: 21–23. Rymanowski P., 2009: Mleczarstwo a mar¿e sieci handlowych. „Przegl¹d Mleczarski” 7: 20–21. Seremak-Bulge J., 2008: Polski rynek mleczarski na tle œwiata. „Przegl¹d Mleczarski” 11: 18–22. Sitnicki S., 1986: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju. Szko³a G³ówna Planowania i Statystyki,
Warszawa.
Stulich R., 2009: Rolnictwo i przemys³ rolno-spo¿ywczy po 4 latach cz³onkostwa Polski w UE. „Przegl¹d Mleczarski” 2: 18–21.
Szarek J., Szulc T., ¯ukowski K., 2009: Historia wystaw polskiego byd³a czerwonego w Polsce
Po-³udniowej.„Byd³o” 3: 45–47.
CATTLE IN THE POLISH CARPATHIANS - SPATIAL DIFFERENCES AND DYNAMICS OF CHANGES
Abstract. The paper deals with the problems of concentration and suspension of cattle
breeding activity on farms located in the Carpathian region o Poland. The main purpose of the conducted investigations was to delimit the areas of the Carpathian region in accordance with changes in the scale of cattle production recorded in the period between 2004 and 2009. Basing on the data from the Agency for Restructuring and Modernization of Agriculture
(ARiMR) an analysis of changes in the number of cattle and cattle herds kept in individual communes was conducted. Prospects for cattle breeding on farms located in the Carpathian region were also discussed in the light of changes in CAP. The results of the conducted research show that in all communes of the region a decline occurred in the number of cattle herds and, consequently, in the number of cattle during the analyzed period. The decline was particularly steep in the mountainous and foothill areas of the Podkarpackie province. In 2004–2009 the number of cattle diminished by 15.6% and the number of herds by 26.6%. These figures can be interpreted as an expression of the process of economic-organizational concentration (growth in the number of animals forming a herd mainly). Unfortunately, the process of the concentration of production is slower than the process of withdrawal of farms from cattle breeding, which may have negative consequences for the landscape of the Carpathian Mountains.
Key words: cattle, agricultural farm, the Carpathian Mountains, the cattle population, cattle
