Analiza palinologiczna mioceñskich wype³nieñ lejów krasowych
w Tarnowie Opolskim na Wy¿ynie Œl¹skiej – wyniki wstêpne
El¿bieta Worobiec
1, Joachim Szulc
2Palynological analysis of Miocene infill of karst sinkholes at Tarnów Opolski, Upper Silesian Upland – a preliminary report. Prz. Geol., 58: 1176–1181.
A b s t r a c t. Pollen analysis of 16 samples of coaly sediments taken from one of sinkholes developed within the Triassic limestones cropping out at Tarnów Opolski, Upper Silesian Upland has been done. The study revealed a taxonomically rich assemblage of excellently pre-served sporomorphs (pollen grains and spores) as well as microfossils of fresh-water algae (mainly Chlorophyta). The pollen analysis made it possible to reconstruct a vegetation grow-ing durgrow-ing sedimentation of deposits fillgrow-ing the studied sinkhole and clear facies succession, from open aquatic (with abundant fresh-water algae) to marshy one (e.g. swamp forests com-posed of Taxodium, Nyssa and Alnus). Riparian forests dominated by deciduous trees, e.g. Pterocarya, Carya and Liquidambar, grew on wet terrains surrounding the water body. Drier elevated terrains were overgrown by mixed mesophytic forests with small admixture of thermophilous plants. Results of the pollen analysis indicate that during the sedimentation of the sinkhole filling the climate was warm temperate and moderately wet. Recorded sporomorphs and a mutual ratio of arctotertiary and palaeotropical taxa point at a Middle Miocene age of the studied deposit.
Keywords: paleokarst, palynology, fresh-water algae, palaeoenvironment, Miocene, Upper Silesian Upland
Wiek osadów kopalnych lejów zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej by³ dot¹d niejasny. Na podstawie przes³anek litologicznych najczêœciej przyjmowany by³ ich trzeciorzêdowy wiek. Na s¹siednim obszarze pstre utwory l¹dowe, zawieraj¹ce debris lignitowe, wystêpuj¹ zwykle miêdzy œrodkowomioceñskimi osadami morskimi a plej-stoceñskimi glinami zwa³owymi, st¹d przyjmowano ich wiek jako poŸnomioceñski (Michael, 1914; Quitzow, 1915). Wspó³czesna analiza zespo³u œlimaków l¹dowych, wystêpuj¹cych w podobnych utworach wêglistych w Opo-lu (ca. 15 km NW od Tarnowa Opolskiego), wskazuje na ich œrodkowomioceñski wiek (Stworzewicz, 1998).
Brak by³o dot¹d szczegó³owych paleobotanicznych (m. in. palinologicznych) badañ osadów wype³niaj¹cych te leje. Baranowska-Zarzycka (1980) oznaczy³a mchy, owoce i nasiona z Nowej Królewskiej Wsi ko³o Opola, jednak opisane przez ni¹ 16 taksonów nie mo¿e stanowiæ podstaw do odtworzenia panuj¹cej wówczas roœlinnoœci. Próbê okreœlenia wieku wype³nienia lejów krasowych w okolicach Opola metod¹ palinologiczn¹ podjê³a Sadow-ska (Rogala & SadowSadow-ska, 2003), badaj¹c w tym celu 6 próbek z ró¿nych lejów krasowych z Garbu Che³ma – z Tarnowa Opolskiego i Góra¿d¿y. Jedynie w dwóch prób-kach z Tarnowa Opolskiego natrafi³a ona na materia³ py³kowy, pozwalaj¹cy na dokonanie analizy sk³adu pro-centowego zespo³u sporomorf. Uzyskane w ten sposób wyniki maj¹ znaczenie orientacyjne i pozwoli³y jedynie potwierdziæ neogeñski wiek osadów wype³niaj¹cych leje krasowe.
Prezentowany w niniejszym artykule materia³ pocho-dzi z wype³nienia jednego z lejów krasowych rozwiniêtych w obrêbie œrodkowotriasowych wapieni, ods³aniaj¹cych siê w rejonie Tarnowa Opolskiego, w zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej (ryc. 1). Badany lej, widoczny w
czyn-nym kamienio³omie kopalni Lhoist Opolwap w Tarnowie Opolskim, tworzy depresjê o g³êbokoœci ok. 20 metrów, rozwiniêt¹ w rafowych i bioklastycznych wapieniach warstw diploporowych i karchowickich, podœcielonych s³abo krasowiej¹cymi marglistymi osadami warstw tere-bratulowych.
Lej wype³niaj¹ ilaste osady rezydualne z konkrecjami limonitowymi oraz utwory lignitowe (ryc. 2). Czêœæ wype³nienia uleg³a osuniêciu w momencie otwarcia leja, w czasie prac górniczych, pomimo to mo¿liwe jest odtworze-nie pierwotnej sukcesji osadów leja.
W badanym obecnie leju krasowym znaleziono bardzo bogaty taksonomicznie zespó³ doskonale zachowanych sporomorf (ziaren py³ku i zarodników) oraz mikroskamie-nia³oœci bêd¹cych pozosta³oœci¹ glonów s³odkowodnych. Glony te, chocia¿ maj¹ s³abo poznane i prawdopodobnie niewielkie znaczenie stratygraficzne, s¹ wa¿nymi wska-Ÿnikami œrodowiskowymi. Mo¿na je wykorzystaæ przy interpretacji warunków sedymentacji osadów, w których wystêpuj¹. Mo¿liwe sta³o siê zarówno odtworzenie wystê-puj¹cych zbiorowisk roœlinnych i przeœledzenie ich sukce-sji w trakcie wype³niania siê leja krasowego, jak i przybli¿enie warunków klimatycznych oraz okreœlenie wieku wype³nienia leja.
Materia³ i metody
W trakcie badañ terenowych, przeprowadzonych w maju 2009 roku w kamienio³omie w Tarnowie Opolskim (ryc. 1), pobrano 16 próbek z osadów wêglistych wype³niaj¹cych jeden z lejów krasowych (ryc. 2). Osady te s¹ s³abo zró¿nicowane litologicznie, nieznacznie zmienia siê jedynie barwa osadów – ku stropowi s¹ one nieco ciem-niejsze. Próbki zosta³y pobrane z g³êbokoœci 100–625 cm,
1
Zak³ad Paleobotaniki, Instytut Botaniki im. W³adys³awa Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków; e.worobiec@botany.pl
2
Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Oleandry 2a, 30-063 Kraków E. Worobiec J. Szulc
w odstêpach 35-centymetrowych, a nastêpnie przygotowa-ne do analizy mikroskopowej przy u¿yciu zmodyfikowaprzygotowa-nej metody acetolizy Erdtmana (Faegri & Iversen, 1978), z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego. Wyniki analizy palinologicznej przedstawiono na uproszczonym diagra-mie py³kowym (ryc. 3), wykonanym przy u¿yciu programu komputerowego POLPAL (Nalepka & Walanus, 2003). Udzia³y procentowe poszczególnych taksonów ziaren py³ku i zarodników obliczono z sumy sporomorf, nato-miast udzia³y procentowe glonów obliczono osobno w sto-sunku do sumy ca³kowitej. Przynale¿noœæ poszczególnych sporomorf do elementu paleoklimatycznego: paleotropi-kalnego lub arktyczno-trzeciorzêdowego okreœlono na podstawie literatury (Ziembiñska-Tworzyd³o i in., 1994; Stuchlik i in., 2001, 2002, 2009).
Wyniki analizy py³kowej
We wszystkich badanych próbkach wystêpuj¹ dobrze zachowane sporomorfy (ryc. 4), a sk³ad taksonomiczny badanych spektrów py³kowych zdecydowanie przemawia
za ich wystêpowaniem in situ. Nie znaleziono sporomorf, które wskazywa³yby ma redepozycjê starszego materia³u. W 14 próbkach oznaczono ok. 500–600 (maksymalnie 850) ziaren py³ku i zarodników, natomiast w dwóch prób-kach z ni¿sz¹ frekwencj¹ (próbki numer 4 i 15) oznaczono oko³o 160–180 sporomorf. We wszystkich próbkach wystêpuj¹ liczne mikroszcz¹tki bêd¹ce pozosta³oœci¹ s³odkowodnych glonów, g³ównie zielenic (Chlorophyta). Ogó³em oznaczono 127 gatunków sporomorf (z czego 14 stanowi¹ zarodniki, 28 ziarna py³ku roœlin nagozal¹¿ko-wych, a 85 ziarna py³ku roœlin okrytozal¹¿kowych) i 31 taksonów glonów s³odkowodnych. Nie znaleziono fito-planktonu morskiego. Na podstawie sk³adu sporomorf mo¿liwe by³o wydzielenie dwóch poziomów rozwoju sedymentacji w leju krasowym.
Wœród mikroszcz¹tków glonów s³odkowodnych
dominuj¹: Sigmopollis (o nieznanym pokrewieñstwie botanicznym, prawdopodobnie zielenice), Botryococcus oraz zygospory glonów z rodziny Zygnemataceae (m. in. morfologiczne rodzaje Diagonalites, Megatetrapidites,
Ovoidites, Stigmozygodites i Tetraporina) i zygospory 20km górny paleozoik Upper Paleozoic pstry piaskowiec Buntsandstein wapieñ muszlowy Muschelkalk kajper Keuper jura Jurassic kreda Cretaceous uskoki faults WARSZAWA
Ryc. 1. Mapka geologiczna zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej z lokalizacj¹ miejsca badañ Fig. 1. Geological map of western part of the Upper Silesian Upland and location of the studied site
desmidii (Closteritetrapidites). Udzia³ procentowy mikroszcz¹tków glonów waha siê od ponad 43% w sp¹gowej czêœci osadów wype³niaj¹cych badany lej kra-sowy do ok. 4% w czêœci stropowej. W próbkach z czêœci sp¹gowej (poziom I, numery próbek 10–16) wiêcej jest równie¿ py³ku roœlin zielnych, wodnych i przybrze¿nych. W odró¿nieniu od próbek sp¹gowych, w próbkach 1–9 (poziom II) dominuj¹ taksony charakterystyczne dla lasów bagiennych, g³ównie Cupressaceae (przede wszyst-kim z obejmuj¹cego dawn¹ rodzinê Taxodiaceae morfo-logicznego rodzaju Inaperturopollenites, oraz z rodzaju
Cupressacites), Nyssa i Alnus.
Rekonstrukcja roœlinnoœci
Wyniki analizy py³kowej wskazuj¹ na dominacjê roœlinnoœci bagiennej i ³êgowej w czasie powstawania osadów wype³niaj¹cych badany lej krasowy, natomiast
obecnoœæ py³ku roœlin wodnych i obfitych
mikroszcz¹tków glonów s³odkowodnych wskazuje na ist-nienie zbiornika wodnego (oczka wodnego) w obrêbie badanego leja. Wiêkszoœæ znalezionych kopalnych glo-nów jest charakterystyczna dla mezo- do eutroficznych p³ytkich zbiorników ze stoj¹c¹ lub wolno p³yn¹c¹ wod¹ (Worobiec & Worobiec, 2008; Worobiec, w druku). W zbiorniku tym wystêpowa³y m. in. nitkowate glony z rodziny Zygnemataceae (m. in. z rodzajów Mougeotia,
Spirogyra i Zygnema) oraz Botryococcus i desmidie.
Zbiornik wodny zasiedlony by³ roœlinnoœci¹ wodn¹ i szu-warow¹. Ros³y w nim m. in. Nuphar (gr¹¿el), Typha (pa³ka wodna), Potamogeton, Sparganium, Alismataceae (Alisma i Sagittaria) oraz roœliny owado¿erne z rodzaju
Utricularia i prawdopodobnie Aldrovanda. ObfitoϾ form
przetrwalnikowych (m. in. zygospor Zygnemataceae i desmidii) wskazuje na to, ¿e zbiornik wodny móg³
czaso-wo wysychaæ, natomiast obecnoœæ py³ku roœlin czaso-wodnych wskazuje na d³u¿sze okresy wype³nienia wod¹. Wokó³ zbiornika wystêpowa³y roœliny zielne, m. in. trawy i turzyce. Na terenach podmok³ych otaczaj¹cych zbiornik wodny ros³y lasy ³êgowe, w sk³ad których wchodzi³y drzewa liœciaste, m. in. z rodzajów Pterocarya, Carya,
Liquidambar, Ulmus i Juglans. Tereny stale pokryte
p³ytk¹ warstw¹ wody poroœniête by³y lasami bagiennymi, w sk³ad których wchodzi³y Taxodium, Nyssa i Alnus.
Czêœæ ziaren py³ku znalezionych w materiale z Tarno-wa Opolskiego pochodzi od roœlin wchodz¹cych w sk³ad lasów mezofilnych, rosn¹cych na suchszych wyniesionych terenach otaczaj¹cych badany lej krasowy. W lasach mezo-filnych ros³y drzewa z rodzajów Pinus, Sciadopitys, Picea,
Tsuga, Carpinus, Quercus, Abies, Keteleeria i innych.
Domieszkê stanowi³y roœliny ciep³olubne, m. in. z rodza-jów Castanea, Engelhardia, Platycarya, Reevesia i
Sym-plocos. Na drzewach iglastych wystêpowa³y roœliny
paso¿ytnicze z rodzaju Arceuthobium blisko spokrewnio-nego z jemio³¹.
Sk³ad uzyskanych spektrów py³kowych wskazuje na facjalny charakter zmian w zespo³ach roœlinnych wystê-puj¹cych w czasie wype³niania siê badanego leja
krasowe-go. Prawdopodobnie wype³nienie badanego leja
nastêpowa³o w stosunkowo krótkim czasie. Pocz¹tkowo lej wype³niony by³ wod¹, a w miarê gromadzenia siê mate-ria³u organiczno-klastycznego i sp³ycania zwiêksza³a siê rola zbiorowisk bagiennych.
Wiek i œrodowisko sedymentacji badanych osadów
Wyniki analizy py³kowej wskazuj¹ na powstawanie osadów wype³niaj¹cych badany lej krasowy w warunkach umiarkowanego ciep³ego i stosunkowo wilgotnego
kli-Ryc. 2. Badany lej krasowy w kamienio³omie w Tarnowie Opolskim. Strza³ka wskazuje miejsce pobrania próbek do badañ palinolo-gicznych. Fot. G. Worobiec
Fig. 2. The studied karst sinkhole in a quarry at Tarnów Opolski. Arrow indicates section sampled for palynological analyses. Photo by G. Worobiec
Mezofilny las mieszany Mixed mesophytic forest Glony s³odkowodne Fresh-water algae Las
bagienny Swamp forest
Zielne Herbs Las ³êgowy i torfowisko kr zewiaste Riparian forest and bush swamp Iglaste Conifers Taksony arktyczno-tr zecior zêdowe Ar ctotertiar y taxa Taksony paleotropikalne Palaeotropical taxa I II poziomy sections Betula Picea Alnus Quercus Acer Abies Carpinus + Ostrya Pterocarya Fagus Celtis + Juglans Salix Poaceae Ulmus + Zelkova Pinus haploxylont./Cathaya
Keteleeria + Cedrus Sciadopitys Tsuga Sequoia + Cunninghamia Eucommia Cercidiphyllum + Oleaceae Caprifoliaceae Tilioideae Arceuthobium Magnolia + Liriodendron Castanea/Castanopsis Araliaceae Arecaceae Reevesia Engelhardia + Platycarya Symplocos Quercoidites henrici T. pseudocingulum + T. marcodurensis T. fallax + T. liblarensis Ilex Cupressaceae Nyssa Liquidambar Carya Myrica Cyrillaceae/Clethraceae Ericaceae Cyperaceae wodne i szuwarowe aquatics and reedswamps inne zielne other herbs paprocie ferns Lycopodiaceae + Selaginellaceae Sphagnum Varia Zygnemataceae Botryococcus Closterium Pediastrum Sigmopollis dinocysty s³odkowodne fresh-water dinocysts
30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% 30% R yc. 3. Diagram przedstawiaj¹cy procentowy udzia³ wybranych taksonów sporomorf i glonów z T arnowa Opolskiego Fig. 3. Percentage diagram of selected sporomorph and algal taxa from Tarnów Opolski
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
V
W
X
U
20 µm
Ryc. 4. Kopalne ziarna py³ku z osadów wype³niaj¹cych lej krasowy w Tarnowie Opolskim: A – Inaperturopollenites concedipites (Wodehouse) Krutzsch; B – Sequoiapollenites undulatus Kohlman-Adamska; C, D – Nyssapollenites pseudocruciatus (Potonié) Thier-gart; E – Caryapollenites simplex (Potonié) Raatz; F – Zelkovaepollenites potoniei Nagy; G – Tricolporopollenites marcodurensis Pflug & Thomson; H – Symplocoipollenites vestibulum (Potonié) Potonié; I – Ilexpollenites margaritatus (Potonié) Raatz; J – Tricolporopolle-nites liblarensis (Thomson) Grabowska; K – NupharipolleTricolporopolle-nites echinatus (Krutzsch) Mohr; L – Myricipites sp.; M – Tricolporopolleni-tes megaexactus (Potonié) Thomson & Pflug; N – Spinulaepollis arceuthobioides Krutzsch; O – Castaneoideaepollis oviformis (Potonié) Grabowska; P – Tricolporopollenites exactus (Potonié) Grabowska; Q – Tetradomonoporites typhoides Krutzsch. Kopalne mikroszcz¹tki glonów s³odkowodnych z osadów wype³niaj¹cych lej krasowy w Tarnowie Opolskim: R – Planctonites stellarius (Poto-nié) Krutzsch; S – Sigmopollis pseudosetarius (Weyland & Pflug) Krutzsch & Pacltová; T – Tetraporina sp. 1; U – Ovoidites gracilis Krutzsch & Pacltová; V – Tetraporina sp. 2; W – Stigmozygodites megastigmosus Krutzsch & Pacltová; X – Diagonalites diagonalis Krutzsch & Pacltová
Fig. 4. Fossil pollen grains from sinkhole fill deposits at Tarnów Opolski: A – Inaperturopollenites concedipites (Wodehouse) Krutzsch; B – Sequoiapollenites undulatus Kohlman-Adamska; C, D – Nyssapollenites pseudocruciatus (Potonié) Thiergart; E – Caryapollenites simplex (Potonié) Raatz; F – Zelkovaepollenites potoniei Nagy; G – Tricolporopollenites marcodurensis Pflug & Thomson; H – Symplo-coipollenites vestibulum (Potonié) Potonié; I – Ilexpollenites margaritatus (Potonié) Raatz; J – Tricolporopollenites liblarensis (Thom-son) Grabowska; K – Nupharipollenites echinatus (Krutzsch) Mohr; L – Myricipites sp.; M – Tricolporopollenites megaexactus (Potonié) Thomson & Pflug; N – Spinulaepollis arceuthobioides Krutzsch; O – Castaneoideaepollis oviformis (Potonié) Grabowska; P – Tricolporopollenites exactus (Potonié) Grabowska; Q – Tetradomonoporites typhoides Krutzsch. Fresh-water algal microremains from sinkhole fill deposits at Tarnów Opolski: R – Planctonites stellarius (Potonié) Krutzsch; S – Sigmopollis pseudosetarius (Weyland & Pflug) Krutzsch & Pacltová; T – Tetraporina sp. 1; U – Ovoidites gracilis Krutzsch & Pacltová; V – Tetraporina sp. 2; W – Stigmozygodi-tes megastigmosus Krutzsch & Pacltová; X – DiagonaliStigmozygodi-tes diagonalis Krutzsch & Pacltová
triletes wolffi, Neogenisporis neogenicus,
Araliaceoipol-lenites euphorii, A. reticuloides, Arecipites sp.,
Castaneoideaepollis oviformis, C. pusillus, Ilexpollenites iliacus, I. margaritatus, Magnolipollis neogenicus minor, Momipites sp., Myricipites sp., Platycaryapollenites sp., Quercoidites henrici, Q. microhenrici, Tricolporopolle-nites exactus, T. fallax, T. liblarensis, T. marcodurensis, T. megaexactus, T. pseudocingulum, Reevesiapollis trian-gulus i Symplocoipollenites vestibulum. Wystêpuj¹ce
tak-sony oraz takie proporcje taksonów
arktyczno-trzeciorzêdowych i paleotropikalnych w spektrach
py³kowych charakterystyczne s¹ dla materia³u wieku mioceñskiego. Podobne zespo³y sporomorf wystêpuj¹ w osadach œrodkowego miocenu m³odszych od II ³u¿yckiej grupy pok³adów wêgla brunatnego. Badany zespó³ sporo-morf jest zbli¿ony, szczególnie w czêœci stropowej, do wystêpuj¹cych w osadach I œrodkowopolskiej grupy pok³adów wêgla brunatnego (Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995, 1997; S³odkowska, 1998). W czasie tworzenia siê I grupy pok³adów rozleg³e tereny Ni¿u Pol-skiego poroœniête by³y lasami bagiennymi, a osady zwi¹zane z t¹ grup¹ pok³adów s¹ szeroko rozprzestrzenio-ne na wiêkszoœci terenu Polski, poza Karpatami (Piwocki, 1998). Za œrodkowomioceñskim wiekiem wype³nienia leja krasowego z Tarnowa Opolskiego przemawiaj¹ rów-nie¿ wyniki badañ malakologicznych z tego regionu (Stworzewicz, 1998).
Wydaje siê, ¿e w miocenie œrodkowym, w warunkach wilgotnego i ciep³ego klimatu, bardzo czyste i uszczelinio-ne ska³y wêglanowe warstw karchowickich i diploporo-wych Wy¿yny Œl¹skiej ulega³y bardzo intensywnemu rozpuszczaniu, co doprowadzi³o do powstania urozmaico-nej rzeŸby krasowej z licznymi wertebami i otwartymi leja-mi krasowyleja-mi.
W miarê postêpu krasowienia, korozja krasowa zatrzy-ma³a siê na s³aboprzepuszczalnych warstwach terebratulo-wych a funkcjonuj¹ce dot¹d podziemne przep³ywy krasowe uleg³y zamkniêciu przez ilaste rezydua. Wtedy w otwartych lejach zaczê³a zbieraæ siê woda meteoryczna, co doprowadzi³o do powstania licznych, ma³ych zbiorników wodnych, z biegiem czasu zarastaj¹cych i przechodz¹cych w ma³e torfowiska.
Na podstawie wyników przeprowadzonych badañ pali-nologicznych mo¿na odpowiedzieæ na wiele pytañ dotycz¹cych genezy wype³nienia badanego leja oraz warunków œrodowiskowych panuj¹cych w trakcie jego wype³niania. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w okolicach Opola pozosta³o jeszcze wiele lejów i innych form krasowych, które wymagaj¹ szczegó³owych badañ, w tym palinolo-gicznych.
FAEGRI K. & IVERSEN J. 1978 – Podrêcznik analizy py³kowej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 250 pp.
MICHAEL R. 1914 – Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preußen und benachbarten Budesstaaten. Blatt Tarnowitz-Brinitz, 108 pp.
NALEPKA D. & WALANUS A. 2003 – Data processing in pollen ana-lysis. Acta Palaeobotanica, 43: 125–134.
PIWOCKI M. 1998 – An outline of the palaeogeographic and palaeoc-limatic developments. [W:] Wa¿yñska H. (red.) – Palynology and pala-eogeography of the Neogene in the Polish Lowlands. Prace
Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 160: 8–12.
PIWOCKI M. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1995 – Litostraty-grafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim (summa-ry: Lithostratigraphy and spore-pollen zones in the Neogene of Polish Lowland). Przegl¹d Geologiczny, 43(11): 916–927.
PIWOCKI M. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1997 – Neogene of the Polish Lowlands – litostratigraphy and pollen-spore zones. Geo-logical Quarterly, 41: 21–40.
QUITZOW W. 1915 – Erläuterungen zur Geologischen Karte von Pre-ußen und benachbarten Budesstaaten. Blatt Gleiwitz, 84 pp.
ROGALA W. & SADOWSKA A. 2003 – Wiek mu³ów wêglistych wype³niaj¹cych leje krasowe Garbu Che³ma (zachodnia czêœæ Wy¿yny Œl¹skiej) w œwietle analizy palinologicznej. Materia³y 37. Sympozjum Speleologicznego, pp. 54–55.
S£ODKOWSKA B. 1998 – Palynological characteristics of the Neoge-ne brown coal seams. [W:] Wa¿yñska H. (red.) – Palynology and palae-ogeography of the Neogene in the Polish Lowlands. Prace
Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 160: 28–33. STUCHLIK L., ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M.,
KOHLMAN-ADAMSKA A., GRABOWSKA I., S£ODKOWSKA B., WA¯YÑSKA H. & SADOWSKA A. 2009 - Atlas of pollen and spores of the Polish Neogene. Volume 3 – Angiosperms (1). W. Szafer Instytu-te of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 233 pp.
STUCHLIK L., ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M.,
KOHLMAN-ADAMSKA A., GRABOWSKA I., WA¯YÑSKA H. & SADOWSKA A. 2002 – Atlas of pollen and spores of the Polish Neo-gene. Volume 2 – Gymnosperms. W. Szafer Instytute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 237 pp.
STUCHLIK L., ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M.,
KOHLMAN-ADAMSKA A., GRABOWSKA I., WA¯YÑSKA H., S£ODKOWSKA B. & SADOWSKA A. 2001 – Atlas of pollen and spores of the Polish Neogene. Volume 1 – Spores. W. Szafer Instytute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 158 pp.
STWORZEWICZ E. 1998 – Charakterystyka mioceñskiej fauny œlima-ków z Opola. Materia³y 32. Sympozjum Speleologicznego, Kamieñ Œl¹ski, 1998, p. 38.
WOROBIEC E. (w druku). Late Miocene freshwater phytoplankton from Józefina (Poland). Micropaleontology.
WOROBIEC E. & WOROBIEC G. 2008 – Kopalne zygospory glonów Zygnemataceae (Chlorophyta) z osadów górnego miocenu KWB „Be³chatów” (summary: Fossil zygospores of Zygnemataceae algae (Chlorophyta) from the Upper Miocene of the Be³chatów Lignite Mine). Przegl¹d Geologiczny, 56: 1000–1004.
ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M., GRABOWSKA I.,
KOHLMAN-ADAMSKA A., SADOWSKA A., S£ODKOWSKA B., STUCHLIK L. & WA¯YÑSKA H., 1994 – Checklist of selected gene-ra and species of spores and pollen ggene-rains ordered in morphological system. [W:] Stuchlik L. (red.) – Neogene pollen flora of Central Euro-pe. Part 1. Acta Palaeobotanica, Suppl. 1: 31–56.
Autorzy dziêkuj¹ kierownictwu zak³adu Lhoist Opolwap w Tarnowie Opolskim za zgodê na prowadzenie badañ na terenie kopalni.
Praca wp³ynê³a do redakcji 19.01.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 05.05.2010 r.
