Historia regionalnych badañ geologicznych Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB
we Wroc³awiu oraz perspektywy na najbli¿sze lata
Zbigniew Cymerman
1History of regional geological research at the Lower Silesian Branch of the Polish Geological Institute – National Research Institute in Wroc³aw and prospects for the coming years. Prz. Geol., 68: 378–386. A b s t r a c t. The specificity of the activities of the Lower Silesian Branch of the Polish Geological Institute – National Research Institute (PGI-NRI) is due to main factors: (1) mosaic-like geological structure of Lower Silesia, (2) the wealth of various mineral resources, (3) centuries-old mining traditions of the region. Initially, the researches included mainly geological cartography, subsequently expanding the scope of work to include regional (structural) geology and deposit geology. The contribution of applied geology, especially hydrogeology and environmental geology, has increased significantly in the previous decades. Three chapters present different periods of the Lower Silesian Branch of the PGI-NRI with its most important milestones for the Polish geology in the last seven decades. This division includes three periods: (1) years of development (1949–1989); (2) years of stagnation (1989–2013), and (3) years of disorganization (2014–2019). The period of intensification of geological researches carried out by the Lower Silesian Branch of the PGI-NRI lasted until the years of the so-called system transformation. During that period, the programs of deep boreholes were finished. In the 1990s, detailed cartographic works in Lower Silesia were completed. Acute shortage of new factographic material cau-sed the necessity to analyze the archival material stored during previous decades at the Lower Silesian Branch. In 2014, it has practi-cally decommissioned the regional branches, including the Lower Silesian Branch. Full centralization has led to the liquidation of both the branches’ independence and their previous focus on the implementation of tasks related to the specificity of a given region. In the forthcoming future, new challenges would depend on a proper organization chart of the PGI-NRI and the position of the regional branches in this scheme.
Keywords: Lower Silesian Branch, Polish Geological Institute, history of geological research, mapping, geological drillings, mineral deposits, Sudetes
Na Krzykach przy al. Jaworowej 19 znajduje siê siedzi-ba Oddzia³u Dolnoœl¹skiego (OD) Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB). Lokalizacja tego oddzia³u w po³udniowej dziel-nicy Wroc³awia w pobli¿u ul. Sudeckiej wskazuje na prio-rytetowy kierunek badawczy tego oddzia³u – Sudety i ich przedpole. Do najbli¿szych ods³oniêæ ska³ krystalicznych jest nieco ponad 30 km (kamienio³omy granitu w Strzelinie czy serpentynitu w Nas³awicach). Oddzia³ za³o¿ono w maju 1949 r. z inicjatywy profesora Henryka Teisseyere’a, pio-niera polskiej geologii sudeckiej.
Badania wykonywane w OD pocz¹tkowo obejmowa³y g³ównie kartografiê geologiczn¹, z czasem zakres prac powiêkszono o geologiê regionaln¹ (strukturaln¹) oraz geo-logiê z³ó¿. W ostatnich dekadach w pracach oddzia³u zna-cz¹co wzrós³ udzia³ geologii stosowanej, przede wszystkim hydrogeologii i geologii œrodowiskowej.
Celem artyku³u jest przedstawienie najwa¿niejszych osi¹gniêæ OD podczas jego 70-letniej dzia³alnoœci, omów-ienie aktualnego stanu badañ oraz zarysowanie nowych wyzwañ na najbli¿sze lata w badaniach Sudetów i ich przedpola. Historia badañ i osi¹gniêæ oddzia³u z pierw-szych kilku dekad jego dzia³alnoœci przedstawiono ju¿ w wielu publikacjach (Dyjor, 1982; Cwojdziñski, 1991; Grochlski, Michniewicz, 1991; Sawicki, 1999, 2014), dla-tego w niniejszym artykule jest ona skrótowo zarysowana. Ostatnio o historii OD pisa³ Cwojdziñski (2019)2, pomija-j¹c pierwsze dwie dekady historii badañ placówki. Niniej-szy artyku³ stanowi – w znacznym stopniu – uzupe³nienie
artyku³u Cwojdziñskiego (2019), g³ównie o wybran¹ bogat¹ literaturê oraz aktualne wyzwania stoj¹ce przed pracowni-kami OD PIG-PIB na pocz¹tku nowej dekady.
70 LAT HISTORII ODDZIA£U
Poni¿ej przedstawiono dwa okresy funkcjonowania Oddzia³u Dolnoœl¹skiego z jego najwa¿niejszymi osi¹g-niêciami dla polskiej geologii w ostatnich siedmiu deka-dach. Podzia³ ten obejmuje: (1) lata rozwoju (1949–1989) i (2) lata przekszta³ceñ (1990–2019).
40 lat rozwoju (1949–1989)
W pierwszych latach dzia³alnoœci w OD PIG-PIB zatrudniano m³od¹, niedoœwiadczon¹ kadrê, której powie-rzano nowe wyzwani na niezwykle skomplikowanym geo-logicznie obszarze tzw. Ziem Odzyskanych. Ich mistrzem i nauczycielem, a zarazem kierownikiem by³ prof. Henryk Teisseyre, wybitny kartograf, ale z doœwiadczeniem naby-tym na terenach fliszu karpackiego. Ze wzglêdu na zainte-resowania Teisseyre’a oczywistym wydaje siê, ¿e pierwsze lata dzia³alnoœci OD by³y ukierunkowane na rozpoczêcie prac kartograficznych na nowym terenie. Na efekty prac pierwszego pokolenia polskich geologów sudeckich nie trzeba by³o d³ugo czekaæ. Rozpoczêto od przegl¹du zacho-wanych z po¿ogi wojennej materia³ów i literatury niemiec-kiej oraz rekonesansowych prac terenowych. Ju¿ w 1955 r. wydano drukiem pierwsze trzy arkusze Szczegó³owej
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; zbigniew.cymerman@pgi.gov.pl
2
Publikacja jest zmodyfikowan¹ wersj¹ informacji Stefana Cwojdziñskiego z 2004 r., zamieszczonej na stronach internetowych PIG-PIB w zak³adce OD.
Mapy Geologicznej Sudetów w skali 1 : 25 000 (SMGS)
(Baraniecki in., 1955; Berezowska i in., 1955; Radwañski, 1955). Ten pierwszy etap realizacji SMGS obj¹³ ³¹cznie 30 arkuszy, wydrukowanych do pocz¹tku lat 60. ub.w. Pod-czas wykonywania zdjêcia geologicznego odkryto z³o¿e barytu i fluorytu w Stanis³awowie w Górach Kaczawskich (Jerzmañski, 1957, 1982). Na bloku przedsudeckim prace kartograficzne umo¿liwi³y odkrycie z³ó¿ kaolinów (Kural, 1960, 1979; Dyjor, Koœciówko, 1982).
W 1958 r. wydano Instrukcjê Dyrektora PIG dotycz¹c¹ wykonywania Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski
w skali 1 : 25 000 i 1 : 50 000. Instrukcja ta by³a podstaw¹
opracowania kolejnych arkuszy SMGS z objaœnieniami tekstowymi. Jednak¿e a¿ 21 arkuszy tej mapy przygotowa-no w okresie przejœciowym i by³y one oparte na reambulacji niemieckich zdjêæ geologicznych. W ramach niemieckiej edycji Geologische Karte von Preussen und benachbarten
Bundesstaaten/deutschen Ländern, realizowanej w latach
1882–1941, wydano 70 arkuszy mapy, pokrywaj¹cej zale-dwie 40% obszaru Sudetów i ich przedpola.
Ju¿ na pocz¹tku swojej dzia³alnoœci OD powsta³o La-boratorium Geochemiczne, g³ównie na potrzeby kartogra-fii sudeckiej. Wykonywano w nim tysi¹ce klasycznych analiz chemicznych ska³ i minera³ów z Dolnego Œl¹ska. W latach 60 ub.w. laboratorium wzbogaci³o siê o nowocze-sny spektrograf. W oddziale zainstalowano tak¿e derywa-tograf do badañ sk³adu mineralnego ska³ ilastych, urucho-miono tak¿e pracowniê maceracji prób stratygraficznych, która przyczyni³a siê do sukcesów w oznaczeniach straty-graficznych w Sudetach (m.in. Jerzykiewicz, 1971; Cho-rowska, 1973, 1978, 1990; Kornaœ, 1974; Jaworska, 1975).
Osi¹gniêcia OD z pierwszych 30 lat jego dzia³alnoœci omówi³ Dyjor w wydaniu specjalnym Biuletynu Instytutu
Geologicznego (Dyjor, 1982). W tym jubileuszowym
nume-rze, stanowi¹cym podsumowanie sesji naukowej pt.
Bada-nia strukturalne i metalogeniczne na Dolnym Œl¹sku,
opublikowano wiele artyku³ów pracowników oddzia³u (Bossowski, 1982; Dyjor, Koœciówko, 1982; Grocholski, 1982; Jerzmañski, 1982; Sawicki, 1982; Sza³amacha M., 1982; Sza³amacha J., 1982). Przedstawiono w nich efekty poszukiwañ surowców strategicznych dla gospodarki kra-jowej i zarysowano perspektywy dalszych poszukiwañ z³ó¿ na terenie Dolnego Œl¹ska.
Dziêki dzia³alnoœci Zak³adu Z³ó¿ Surowców Mineral-nych Dolnego Œl¹ska nastêpowa³a intensyfikacja aktywno-œci w badaniu surowców skalnych. Maria Sza³amacha z zespo³em prowadzi³a prace dokumentacyjne za barytem i fluorytem w strefie Je¿owa Sudeckiego-Radomierza. Koœciówko i Dyjor udokumentowali z³o¿a bentonitowych zwietrzelin bazaltowych Krzeniów-Mêcinka i Leœna. Ba-dania Dyjora i KoŸmy doprowadzi³y do rozpoznania z³ó¿ surowców skaleniowych w rejonie Opolna-Markocic, Mie-dzianki i Niemczy. Wykonano prace z³o¿owo-rozpoznaw-cze za mineralizacj¹ kasyterytow¹, które przyczyni³y siê do udokumentowania z³ó¿ rud cyny w Krobicy na terenie metamorficznego kompleksu izerskiego (M. Sza³amacha, 1978). Stanowi³y one podstawê przedstawienia modelu przestrzennego z³ó¿ rud cyny w Krobicy i Gierczynie oraz okreœlenia ich genezy (Michniewicz i in., 1994, 2006). W tym zak³adzie opracowano m.in. atlasy i syntezy geolo-giczno-z³o¿owe (Augustyniak, 1970; Grocholski, Augu-styniak, 1971; Bossowski, 1973, 1982; Koœciówko, Gawroñski, 1975; M. Sza³amacha, 1976; Kural, 1979; Milewicz i in., 1981; Zawi³a, Milewicz, 1981; J. Sza³ama-cha, 1982; Œwiêtnicka-Goldsztejn, 1984).
Ambitny program wg³êbnych badañ strukturalnych pt.
Model przestrzenny Sudetów, rozpoczêty z inicjatywy
Sawickiego, by³ priorytetowy i realizowany przez dwa-dzieœcia lat, mimo trudnoœci w jego wykonaniu. Na po-cz¹tku zrealizowano trzy zadania, których podstaw¹ by³o wykonanie szeregu g³êbokich otworów wiertniczych w po-wi¹zaniu z wynikami analiz geofizycznych. Badaniami objêto depresjê pó³nocnosudeck¹, depresjê œl¹sko-opolsk¹ oraz pod³o¿e kenozoiku na bloku przedsudeckim.
Wiercenia strukturalne na pograniczu depresji pó³noc-nosudeckiej z blokiem przedsudeckim oraz z metamorficz-nym kompleksem kaczawskim mia³y okreœliæ granice tej depresji (Milewicz, 1973; Sawicki, 1982). Razem z póŸ-niejszym badaniami umo¿liwi³y one lepsze rozpoznanie wg³êbnej budowy tej depresji (Ba³aziñska, Bossowski, 1979; Zawi³a, Milewicz, 1981; Bossowski, Ba³aziñska, 1982; Sawicki, Grocholski, 1982).
Bossowski z zespo³em w latach 70. XX w. zbada³ pod³o¿e depresji œl¹sko-opolskiej dziêki wykonaniu szeœciu otworów strukturalnych (m.in. Sady IG-1, Twardawa IG-1 i Wawrzyñcowice IG-1). Umo¿liwi³y one ustalenie granic utworów starszych od kredy górnej oraz przedstawienie wg³êbnej budowy geologicznej na przedpolu Sudetów Wschodnich oraz w rowie Paczkowa (Bossowski, 1970).
Program badañ geologicznych pod³o¿a krystalicznego bloku przedsudeckiego obejmowa³ wykonanie 35 otworów strukturalnych, najg³êbszy by³ otwór Lipowa IG-1 o g³êbo-koœci 1322 m. Nowy materia³ wiertniczy razem z danymi geofizycznymi umo¿liwi³ opracowanie mapy geologicznej podkenozoicznego pod³o¿a bloku przedsudeckiego z no-wymi jednostkami litostratygraficznymi i tektonicznymi (Grocholski, 1975, 1982).
Do koñca lat 70. OD wykona³ na Dolnym Œl¹sku 54 wiercenia strukturalne, a tylko w szeœciu z nich przekro-czono g³êbokoœæ 1000 m (Gronów IG-1, G³uszyca IG-1, Rybno IG-1, Lipowa IG-1, Sady IG-1 i Fosowskie IG-2). Podsumowaniem ówczesnego stanu wiedzy o strukturach sudeckich i przedsudeckich wraz z programami przysz³ych badañ stanowi³ zbiorowy tom Stan rozpoznania i kierunki
badañ strukturalnych Dolnego Œl¹ska (Sawicki,
Grochol-ski, 1982).
W ramach projektu badania strefy dyslokacyjnej œrod-kowej Odry miêdzy Wroc³awiem a Opolem wykonano 7 otworów strukturalnych, 5 z nich (Odra 1, 2, 4, 5/I, 5/II) osi¹gnê³o pod³o¿e krystaliczne. Dane wiertnicze nie po-twierdzi³y istnienia na tym obszarze w pod³o¿u krystalicz-nym walnej dyslokacji (Sawicki i in., 1989), ale pozwoli³y udokumentowaæ regionaln¹, prawoskrêtn¹ strefê œcinania Brzeg-Nysa (Cymerman, 1991).
W celu ustalenia przyczyn wyraŸnych anomalii grawi-metrycznych i magnetycznych na bloku przedsudeckim wykonano 9 otworów strukturalnych. Umo¿liwi³o to roz-poznanie amfibolitowego masywu NiedŸwiedzia (Cymer-man, Jerzmañski, 1987). Z kolei dane z otworów Borek Strzeliñski IG-1, Przec³awice IG-1 i IG-2 wykaza³y konty-nuacjê ku NE ska³ ofiolitu œrodkowosudeckiego (Jerzmañ-ski, 1991). Otwory Wilków IG-1, Œroda Œl¹ska IG-1 i Chomi¹¿a IG-1 udokumentowa³y istnienie kompleksu metawulkanitów maficznych pomiêdzy Œrod¹ Œl¹sk¹ a Pro-chowicami (Jerzmañski, 1986).
W strukturze bardzkiej wykonano dwa otwory struktu-ralne. W otworze Boguszyn IG-1, choæ nie nawiercono pod³o¿a krystalicznego a¿ do g³êbokoœci 2200 m, to rozpo-znano ogromny kompleks osadów dewonu o cechach fliszu dystalnego (Chorowska i in., 1984). W wierceniu ¯danów
IG-1 osi¹gniêto w pod³o¿u gnejsy sowiogórskie oraz stwierdzono superpozycjê utworów dewonu i syluru w sto-sunku do osadów karbonu dolnego (Milewicz i in., 1985).
Andrzej Bossowski z zespo³em zrealizowa³ ostatni pro-gram g³êbokich wierceñ strukturalnych na Dolnym Œl¹sku. Dane z tych szeœciu otworów z depresji œródsudeckiej nie wykaza³y nowych zasobów wêgla kamiennego w Zag³êbiu Dolnoœl¹skim i przes¹dzi³y o likwidacji górnictwa wêglo-wego w Sudetach. Otwór Mi³ków PIG-1 by³ ostatnim g³ê-bokim wierceniem badawczo-poszukiwawczym wykonanym w Sudetach, a Unis³aw Œl¹ski IG-1, o g³êbokoœci koñcowej 2300 m, pozostaje najg³êbszym otworem w Sudetach.
W 1977 r. opublikowano now¹ Instrukcjê wykonywania
Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 w ujêciu kompleksowym. Wprowadzi³a ona ujednolicone
zasady opracowania dokumentacji danych geologicznych oraz szkiców towarzysz¹cych objaœnieniom. Od jej wpro-wadzenia opracowano ostatnich 57 arkuszy SMGS w skali 1 : 25 000. Postêp w realizacji arkuszy mapy SMGS umo¿-liwi³ opracowanie sudeckich arkuszy Mapy Geologicznej
Polski w skali 1 : 200 000: K³odzko (Sawicki, 1980),
Wa³brzych (Bossowski i in., 1980) i Jelenia Góra (Mile-wicz i in., 1979).
Badania hydrogeologiczne znajdowa³y siê na margine-sie g³ównych zadañ w OD. Pod koniec omawianego okresu zrealizowano dolnoœl¹skie arkusze Mapy
Hydrogeologicz-nej Polski w skali 1 : 200 000. Wykonywano tak¿e
regio-nalne badania hydrogeochemiczne, m.in. w utworach kredy rowu górnej Nysy K³odzkiej (Mroczkowska, 1995).
Okres intensyfikacji geologicznych prac badawczych i rozpoznawczych prowadzonych przez pracowników od-dzia³u trwa³, pomimo stanu wojennego, do lat tzw. transfor-macji ustrojowej. Oprócz wykonywania zadañ statutowych w ostatnim dziesiêcioleciu omawianego okresu pracowni-cy OD publikowali materia³y z zakresu geotektoniki, obej-muj¹cej Sudety i s¹siednie regiony: Cwojdziñski (1980) przedstawi³ model ewolucji tego terenu w oparciu o tekto-nikê p³ytow¹, Michniewicz (1981) dokona³ interpretacji rozwoju Sudetów na podstawie teorii diapiryzmu, a Gro-cholski (1987) sugerowa³ mo¿liwoœæ terranowej ewolucji Sudetów.
Lata przekszta³ceñ (1990–2019)
Ten 30-letni okres rozpoczyna siê umownie w 1990 r., czyli po upadku planowania centralnego w Polsce i po 40 latach dzia³alnoœci OD. Czas tzw. transformacji ustrojowej spowodowa³ znacz¹ce zmniejszenie roli geologii w pañstwie. Okres ten poprzedzi³o zlikwidowanie Centralnego Urzêdu Geologii w1986 r. (Wo³kowicz, 2019).
W tym czasie odchodzi³o na emerytury pierwsze poko-lenie pracowników oddzia³u (ryc. 1). Niestety nie zostali oni zast¹pieni nowymi pracownikami merytorycznymi. W tym okresie zatrudnienie pad³o prawie dwukrotnie. Na pocz¹tku XXI w. w OD by³o zaledwie 32 pracowników merytorycznych. Zlikwidowano m.in. laboratorium geo-chemiczne, pracowniê szlifiersk¹ i archiwum rdzeni wiert-niczych w Sadowicach Wroc³awskich.
W zwi¹zku z niekorzystn¹ zmian¹ polityki pañstwa w stosunku do zadañ PIG-PIB zakoñczono projekty zwi¹-zane z wykonywaniem g³êbokich wierceñ na terytorium Polski, w tym tak¿e na Dolnym Œl¹sku. Lata 90. ub.w. to czas zakoñczenia prac kartograficznych na Dolnym Œl¹sku, czyli I edycji SMGS 1 : 25 000.
Brak nowego materia³u faktograficznego spowodowa³ koniecznoœæ analiz danych archiwalnych zgromadzonych w poprzednich dekadach w OD. W tym czasie opracowano m.in. w ramach serii Profile G³êbokich Otworów PIG 12 zeszytów z 17 otworami z Dolnego Œl¹ska. Przy przetwa-rzaniu danych archiwalnych kluczowa okaza³a siê kompu-teryzacja oddzia³u i tworzenie ró¿nych baz danych (m.in. Ihnatowicz, Czerski, 1998). Rozpoczêto realizacjê tema-tów na potrzeby administracji pañstwowej i samorz¹dowej oraz przedsiêbiorców. By³ to tak¿e czas rozpoczêcia no-wych form dzia³alnoœci OD, zwi¹zanych g³ównie z ochron¹ œrodowiska naturalnego i promocj¹ geologii w spo³ecze-ñstwie (m.in. Gawlikowska, 2000; KoŸma i in., 2011; Sta-chowiak i in., 2013).
W tym okresie wykonano ró¿ne syntezy regionalne (Cymerman, 1997, 2002), opracowano specjalistyczne mapy (Sawicki, 1995; Badura, Przybylski, 2000a; Cymerman, 2004) i atlasy geologiczne (Bossowski, Ihnatowicz, 2006; Badura, Przybylski, 2000b) (ryc. 2, 3). Na podstawie 132 arkuszy SMGS 1 : 25 000 w I dekadzie obecnego stulecia opracowano 35 ark. Szczegó³owej Mapy Geologicznej
Pol-ski 1 : 50 000. Pracownicy OD aktywnie uczestniczyli
w przygotowaniu dolnoœl¹skiej czêœci map ogólnopolskich w skalach 1 : 1 000 000 i 1 : 500 000.
W omawianym czasie nast¹pi³o szersze otwarcie na kontakty miêdzynarodowe. Pracownicy oddzia³u aktywnie uczestniczyli w miêdzynarodowych projektach badawczych, takich jak EUROBRIDGE, TEMPUS i PACE. W ich efek-cie w œwiatowych czasopismach zamieszczono kilka wspól-nych publikacji (Steltenpohl i in., 1993; Winchester i in., 1995, 1998; Cymerman i in., 1997). W wyniku wspó³pracy OD z czesk¹ i saksoñsk¹ s³u¿b¹ geologiczn¹ powsta³a odkryta mapa geologiczna Lausitz/Jizera/Karkonosze w skali 1 : 100 000 (Krentz i in., 2000) (ryc. 4). Efektem wspó³pra-cy ze stron¹ czesk¹ by³y mapy geologiczne dla turystów obejmuj¹ce Masyw Œnie¿nika (Gawlikowska, Opletal, 1997) i Gór Sto³owych/Adršpachu (Èech, Gawlikowska, 1999). Kozdrój i K³onowski wspó³uczestniczyli w projekcie
Ener-gia geotermalna dla transgranicznego rozwoju Nysy w
ra-mach Programu Operacyjnego Wspó³pracy Transgranicznej Saksonia – Rzeczpospolita Polska 2007–2013. Stachowiak bra³ udzia³ w temacie unijnym Strategie i Scenariusze
Technologiczne Zagospodarowania i Wykorzystania Z³ó¿ Surowców Skalnych.
Coraz intensywniej rozwijany program ochrony lito-sfery zmieni³ kierunek badawczy PIG-PIB – z prac o cha-rakterze z³o¿owym ku geologii œrodowiskowej (m.in. Pa-sieczna i in., 1996; KoŸma, 2002). Sroga zinwentaryzowa³ i oceni³ pod wzglêdem wartoœci surowcowej i oddzia³ywa-nia na œrodowisko bardzo liczne pogórnicze obiekty Dolny Œl¹ska. Opracowano studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryzacj¹ obiektów dziedzictwa przyrody nieo¿y-wionej (KoŸma i in., 2011).
W omawianym okresie jednym z priorytetów badaw-czych OD zosta³a geologia czwartorzêdu. Sta³o siê to w wy-niku realizacji przez doœwiadczonych pracowników (Urbañ-ski, Przybyl(Urbañ-ski, Sztromwasser, Ciszek, Badura) dziesi¹tek arkuszy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali
1 : 50 000 w ró¿nych rejonach Polski Zachodniej oraz
koordynacji regionalnej tej mapy na obszarze Dolnego Œl¹ska, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski.
W ramach powo³anej w 2001 r. pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej (PSH) (Sadurski i in., 2019) pracowni-cy Oddzia³u Dolnoœl¹skiego prowadzili m.in. obserwacje stacjonarne wód podziemnych na granicy z Czechami.
Wczeœniej w latach 90. ub.w. rozpoczêto realizacjê seryj-nej Mapy Hydrogeologiczseryj-nej Polski w skali 1 : 50 000 oraz
Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000.
Zespó³ OD aktywnie uczestniczy³ w opracowywaniu dzie-si¹tek arkuszy tych map przez nastêpne dekady. Pracowni-cy oddzia³u (m.in. Seifert i Gawlikowska) uczestniczyli w opracowywaniu wielu arkuszy Mapy geoœrodowiskowej
Polski w skali 1 : 50 000 z Pomorza, Mazur i Mazowsza.
W omawianym okresie prowadzono równie¿ prace w zakresie geologii z³o¿owej (Cwojdziñski i in., 2008). Sroga wykona³ wielokrotnie bilansowania bazy zasobów prognostycznych i perspektywicznych surowców mineral-nych Dolnego Œl¹ska. Sztromwasser z zespo³em sporz¹dzili dokumentacje geologiczne z³o¿a wêgla brunatnego Ruja w kategorii D oraz Legnica Pole Pó³nocne w kategorii C2. Wykonano dokumentacje geologiczne z³o¿a barytu i flu-orytu w Je¿owie Sudeckim (Sroga i in., 1994). Ponownie
przeanalizowano m.in. cynonoœne strefy rudne w jednostce Pasma Kamienickiego (Michniewicz i in., 1994, 2006) oraz surowce mineralne w formacjach paleogeñskich i neo-geñskich Dolnego Œl¹ska (Dyjor i in., 1998).
W 2013 r. zakoñczono ogólnopolskie zadanie
Zinter-growany program p³ytkich wierceñ badawczych dla rozwi¹-zania istotnych problemów budowy geologicznej Polski.
W jego ramach na Dolnym Œl¹sku wykonano 18 otworów (o g³êbokoœci do 200 m), jednak a¿ w siedmiu, odmien-nych, niezintegrowanych celach badawczych. Wœród nich by³y takie zadania jak: Rozpoznanie strukturalne wêz³a
tektonicznego œrodkowej Odry czy Rozpoznanie stref dys-lokacji tektonicznych w rowie Nysy pod wzglêdem mo¿li-woœci wystêpowania Ÿróde³ wód mineralnych. Niestety
rozproszenie tematyczne, a tak¿e niewielkie g³êbokoœci tych otworów nie przynios³y oczekiwanych rezultatów tego programu badawczego.
Ryc. 1. Pracownicy Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB na schodach wschodnich budynku w lutym 1970 r. Spoœród 80 pracowników obecnych jest na fotografii 57 osób. Na pierwszym planie siedz¹ do lewej: M. Chorowska, H. Teisseyre, L. Sawicki i D. Szymañska. Za nimi w pierwszym rzêdzie stoj¹ od lewej: E. Pluta, B. Berezowska, K. Gilewska, S. Buksiñski, J. Jerzmañski, S. Maciejewski, J. Sza³amacha i J. Kornaœ
Fig. 1. Employees of the Lower Silesian Branch of PGI-NRI on the eastern staircase of the building in February 1970. Of the 80 employees, 57 people are present in the photograph. In the foreground, sitting from the left: M. Chorowska, H. Teisseyre, L. Sawicki and D. Szymañska. Behind them in the first row, from the left: E. Pluta, B. Berezowska, K. Gilewska, S. Buksiñski, J. Jerzmañski, S. Maciejewski, J. Sza³amacha and J. Kornaœ
O rozproszeniu zadañ wykonywanych przez pracowni-ków OD œwiadczy fakt, ¿e w omawianym okresie prowa-dzono tak¿e badania obszarów poza Dolnym Œl¹skiem, jak na SuwalszczyŸnie (suwalski masyw andezytowy), w Tatrach Zachodnich (kartografia), czy w Karpatach zewnêtrznych (ruchy masowe). Dokumentowanie profili geologicznych, prowadzone g³ównie przez Urbañskiego, Ró¿añskiego i Sztromwassera, wzd³u¿ liniowych inwestycji infrastruk-turalnych obejmowa³o praktycznie ca³e terytorium Polski. W 2013 r. pracownicy merytoryczni oddzia³u, w ramach reorganizacji PIG-PIB, zostali w³¹czeni w ogólnoinstytutowe struktury. Spowodowa³o to – na wiele lat – szereg negatyw-nych skutków w funkcjonowaniu OD i ca³ego instytutu (por. Narkiewicz, 2019). Pe³na centralizacja spowodowa³a brak samodzielnoœci oddzia³ów i ich wczeœniejszego ukierunko-wania na realizacjê zadañ zwi¹zanych ze specyfik¹ danego regionu naszego kraju. Pracownicy merytoryczni zostali rozproszeni po 15 ró¿nych komórkach organizacyjnych, w tym m.in. do 7 programów i do Laboratorium Modelowa-nia Struktur i Procesów Geologicznych (LMS). Z poleceModelowa-nia G³ównego Geologa Kraju na pocz¹tku 2017 r. dosz³o do kolejnej reorganizacji PIG-PIB, a w jej wyniku do dalszej rozproszenia zadañ, tak¿e w Oddziale Dolnoœl¹skim. W po-³owie 2017 r. przywrócono oddzia³om regionalnym
czê-Ryc. 2. Strony tytu³owe wybranych publikacji pracowników Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB Fig. 2. Cover pages of selected publications of the employees of the Lower Silesian Branch of PGI-NRI
Ryc. 3. Dyskusja docentów A. Grocholskiego (z lewej) i L. Sa-wickiego nad Map¹ geologiczn¹ regionu dolnoœl¹skiego z przy-leg³ymi obszarami Czech i Niemiec (bez utworów czwartorzê-dowych) 1 : 100 000 (Sawicki, 1995) w OD PIG-PIB w 1995 r. Fig. 3. Dozents A. Grocholski (left) and L. Sawicki discussing on the Geological map of the Lower Silesia region and adjacent areas of the Czech Republic and Germany (without Quaternary formations) 1 : 100,000 (Sawicki, 1995) in the Lower Silesian Branch of PGI-NRI in 1995
œciow¹ samodzielnoœæ, co poprawi³o sytuacjê od strony organizacyjnej, ale nie pod wzglêdem rozproszenia tema-tyki realizowanych zadañ badawczych.
Nie sposób wyliczyæ wszystkich kilkuset tematów w któ-rych uczestniczyli pracownicy Oddzia³u Dolnoœl¹skiego w omawianym okresie centralizacji. O szerokim zakresie problematyki badawczej mo¿e s³u¿yæ przyk³ad LMS, gdzie realizowano tak ró¿ne zadania, jak (1) M³ode strefy
tekto-niczne a warunki geotermalne w Sudetach w œwietle badañ geochronologicznych, strukturalnych i termometrycznych;
(2) Zintegrowane badania geomechaniczne w celu
wzmo¿e-nia wydobycia gazu z ³upkowych formacji Pomorza; (3) Wp³yw zró¿nicowania litologicznego serii ewaporatowych na roz-wój struktur wewn¹trz wysadów solnych; (4) Fizykoche-miczne efekty sekwestracji CO2w ³upkach gazonoœnych na Pomorzu (SHALESEQ) czy te¿ (5) Kartografia 4D w stre-fie brzegowej po³udniowego Ba³tyku.
Do 2017 r. zadania wykonywano w dwóch pionach: pañstwowej s³u¿by geologicznej (PSG) i pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej (PSH). Wielu pracowników ró¿nych ko-mórek organizacyjnych (programów i zak³adów) PIG-PIB, którzy œwiadczyli pracê w oddziale we Wroc³awiu, uczest-niczy³o w realizacji du¿ego tematu badawczego pt.
Kom-pleksowa, geofizyczno-geologiczna interpretacja nowego zdjêcia ca³kowitego pola magnetycznego Ziemi na obsza-rze Sudetów i ich pobsza-rzedpola. W ramach tego zadania pobsza-rze-
prze-analizowano wyniki wszystkich dotychczasowych badañ geofizycznych i wykonano modelowania grawimetryczne i magnetyczne 2D wzd³u¿ szeœciu skorupowych profili geologicznych przecinaj¹cych obszar Dolnego Œl¹ska.
Cezary Sroga zrealizowa³ temat Mineralne surowce
odpadowe na ha³dach dawnego górnictwa i przetwórstwa kopalin Sudetów – baza danych wraz z mapami geoche-micznymi wybranych rejonów w skali 1 : 10 000. Efektem
tej pracy by³o utworzenie geobazy HA£DY z 45 obiektami pogórniczymi w Sudetach (Sroga i in., 2018). Z zakresu geoturystyki wydano ko-lejny przewodnik (Cwojdziñski, Pacu³a, 2015). W dalszym ci¹gu prowadzono badania geolo-giczne na inwestycjach liniowych (Urbañski, 2018). Rozpoczêto uwzglêdnianie roli osuwisk w interpretacji niektórych miejsc w Sudetach (Kowalski, 2018). Nowak, równolegle z bada-niami petrologicznymi wêgla, zajmowa³ siê badaniami materii organicznej rozproszonej w ska³ach osadowych. W OD prowadzono tak¿e modelowania z zastosowaniem programu kom-puterowego Petromod, które wykonuje Karcz, a jednym z ich celów jest przetwarzanie wy-ników badañ geochemicznych i petrograficznych materii organicznej.
W zakresie kartografii geologicznej konty-nuowano zadania z poprzednich lat, w tym m.in: reambulacjê 25 arkuszy Szczegó³owej Mapy
Geo-logicznej Polski w skali 1 : 50 000 oraz
dolno-œl¹skich arkuszy Mapy geologicznej Polski w
skali 1 : 200 000. Wspó³uczestniczono w
rozwi-janiu bazy danych punktów dokumentacyjnych dla SMGP 1 : 50 000. W kontynuowano aktuali-zacjê i moderniaktuali-zacjê kolejnych arkuszy Mapy
geoœrodowiskowej Polski 1 : 50 000. W latach
2017–2018 w pionie PSG wykonano 13 projek-tów robót geologicznych dla reambulacji 13 ark. II edycji SMGS 1 : 25 000 z regionu Gór Sowich, Sto³owych, Orlickich i Bystrzyckich.
W omawianym okresie pracownicy OD brali udzia³ w realizacji zadañ hydrogeologicznych w trzech programach. W ramach Programu Zagro¿enia i Ochrona Wód Podziem-nych wykonywano prace i dokumentacje hydrogeologicz-nych ustalaj¹ce zasoby dyspozycyjne wód podziemhydrogeologicz-nych na potrzeby przeprowadzania bilansów wodno-gospodarczych oraz opracowania warunków korzystania z wód regionu wodnego i zlewni. Uczestniczono w opracowaniu m.in. warstwy informacyjnej pierwszy poziom wodonoœny –
wy-stêpowanie i hydrodynamika do wielu arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (MHP) wraz
z wprowadzeniem danych do bazy GIS MHP. Pracownicy Programu Infrastruktura Monitoringu Wód Podziemnych realizowali statutowe zadania PSH oraz dokonali przystoso-wania sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych do wymagañ Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW). W Progra-mie Rozpoznawania i Bilansowania wykonywano progra-my i dokumentacje geologiczne okreœlaj¹ce warunki hydrogeologiczne w zwi¹zku z ustanawianiem obszarów ochronnych G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych na potrzeby planowania i gospodarowania wodami w obsza-rach dorzeczy. Prowadzono tak¿e monitoring wód podziem-nych w strefach przygraniczpodziem-nych RP w celu realizacji umów i wspó³pracy miêdzynarodowej (m.in. Korwin-Piotrowska i in., 2014).
W omawianym okresie niektórzy pracownicy, œwiad-cz¹cy pracê w OD, uczestniczyli w programach europej-skich i w utworzonych miêdzynarodowych konsorcjach naukowych. Jednym z takich programów jest projekt
Geo-Plasma-CE dotycz¹cy kartowania potencjalnej p³ytkiej
geotermii w centralnej Europie. Kolejny to SHALESEQ, który dotyczy fizykochemicznych efektów sekwestracji CO2w ³upkach gazonoœnych na Pomorzu.
Ryc. 4. Prezentacja wydanej The Geological Map Lausitz-Jizera-Karkonosze (without Cenozoic sediments) 1 : 100 000 (Krentz i in., 2000) na spotkaniu trójstronnym autorów mapy z Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie (Freiberg), Èeský geologický ústav (Praha) i Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego w Oddziale Dolnoœl¹skim PIG-PIB w 2001 r.
Fig. 4. Presentation of The Geological Map Lausitz-Jizera-Karkonosze (without Cenozoic sediments) 1 : 100,000 (Krentz et al., 2000) at a tripartite meeting of the map authors from Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie (Freiberg), Èeský geologický ústav (Praha ) and the Polish Geological Institute in the Lower Silesian Branch of PGI-NRI in 2001
PODSUMOWANIE
Podsumowuj¹c, ostatni piêcioletni okres dzia³alnoœci by³ najtrudniejszym czasem w dotychczasowej 70-letniej historii Oddzia³u Dolnoœl¹skiego. W tym czasie dosz³o do reorganizacji struktur PIG-PIB i jej wielokrotnych modyfi-kacji. Pomimo wieloletniej, niepewnej sytuacji i wew-nêtrznej dezorganizacji pracownicy OD z powodzeniem wykonywali im powierzone zadania statutowe w ramach PSG i PSH.
Rozpoczynaj¹ca siê trzecia dekada XXI w. niesie ko-lejne wyzwania. Wiele bêdzie zale¿a³o od nowych roz-wi¹zañ organizacyjnych w PIG-PIG i miejsca, jakie zajm¹ w nich oddzia³y regionalne. Stabilnoœæ struktur organiza-cyjnych spowoduje, ¿e zaniknie chaos merytoryczny i w³aœ-ciwie zostanie zaplanowana realizacja wieloletnich zadañ, w ramach przyjêtych wczeœniej celów strategicznych. Do-tyczy to realizacji przysz³ych zadañ PSG wynikaj¹cych z ustawy Prawo Geologiczne i Górnicze oraz zadañ PSH zdefiniowanych ustaw¹ Prawo Wodne.
Odnoœnie zadañ PSH, to powinny byæ one kontynu-owane w podobnym zakresie, jaki wykonywano w ostat-nich latach, m.in. z monitoringiem wód podziemnych SOBWP czy z prowadzeniem RBDH BANK HYDRO. Nale¿y zak³adaæ dalszy wzrost udzia³ geologii stosowanej
w pracach Oddzia³u Dolnoœl¹skiego, przede wszystkim w zakresie hydrogeologii i geologii œrodowiskowej z moni-toringiem œrodowiska gruntowo-wodnego.
Natomiast zadania PSG w OD powinny byæ wyznaczo-ne na nowo. Dotyczy to zw³aszcza pozyskiwania nowego materia³u faktograficznego. Jest to mo¿liwe przez wzno-wienie po ponad æwieræwieczu prowadzenia szczegó³owych prac kartograficznych w Sudetach i na przedpolu, poprzez podjêcie realizacji przemyœlanych programów badawczych z g³êbokimi wierceniami strukturalnymi oraz rozpoczêcie projektów poszukiwania strategicznych surowców mine-ralnych na Dolnym Œl¹sku i Œl¹sku Opolskim. W pewnym stopniu jest to idea powrotu do intensywnego rozwoju badañ geologicznych sprzed kilku dekad. Ale obecnie dys-ponujemy wieloma nowymi narzêdziami poznawczymi i znacznie szerszymi metodami badawczymi.
W ubieg³ym roku, po ponad 25 latach powrócono do szczegó³owej kartografii geologicznej, rozpoczynaj¹c reali-zacjê w pierwszych trzech arkuszy (Zagórze Œl¹skie, Pie-szyce, Ostroszowice) z 13 zatwierdzonych do realizacji arkuszy SMGS 1 : 25 000. Nowe arkusze tej mapy powin-ny byæ podstaw¹ do opracowania trójwymiarowego, tomo-graficznego modelu budowy geologicznej regionu dolnoœ-l¹skiego. Umo¿liwi¹ one w przysz³oœci lepsze rozpoznanie perspektywicznych z³o¿owo, czêsto reaktywowanych stref
Ryc. 5. Pracownicy Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB na schodach pó³nocnych (g³ównych) budynku w maju 2019 r. Na fotografii s¹ obecne 32 osoby spoœród 57 pracowników. Na pierwszym planie m.in. dyrekcja oddzia³u
Fig. 5. Employees of the Lower Silesian Branch of PGI-NRI on the northern (main) staircase of the building in May 2019. From among 57 employees, 32 people are present in the photograph. In the foreground, among others, the Branch Management.
tektonicznych, oraz prognozowanie lokalizacji wystêpo-wania z³ó¿ polimetalicznych, wód mineralnych i hydroter-malnych w ró¿nych miejscach w Sudetach i na obszarach przyleg³ych.
Nowego materia³u badawczego dostarczy tak¿e rozpo-czête zadanie pt. Rozpoznanie potencja³u surowcowego
anomalii magnetycznej w rejonie Przerzeczyna Zdroju przy pomocy badañ geofizycznych i prac wiertniczych. Przysz³a
dzia³alnoœæ Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB powinna siê opieraæ na programach badawczych z g³êbokimi otwo-rami strukturalnymi i poszukiwawczymi, istotnymi do roz-wi¹zania g³ównych problemów geologicznych w Sudetach i na bloku przedsudeckim. Istotne bêd¹ tak¿e programy obliczeniowe m.in. z trójwymiarowym modelowaniem wg³êbnych struktur tektonicznych.
W oddziale we Wroc³awiu powinno byæ przywrócone funkcjonowanie Pracowni Badañ Surowcowych i Geoeko-logii. Mog³aby ona odgrywaæ w przysz³oœci kluczow¹ rolê w realizacji zadañ PSG w zakresie geologii gospodarczej na terenie Dolnego Œl¹ska, a tak¿e zajmowaæ siê realizacj¹ tematów zwi¹zanych z geotermi¹ œrednio- i niskotempera-turow¹.
Na pocz¹tku 2020 r. oddzia³y regionalne PIG-PIB prak-tycznie odzyska³y samodzielnoœæ. W OD jest obecnie za-trudnionych 50 pracowników oraz dodatkowo 7 osób, które œwiadcz¹ pracê w dwóch innych komórkach organizacyj-nych PIG-PIB, a ich miejscem pracy jest siedziba instytutu we Wroc³awiu (ryc. 5). W najbli¿szych latach konieczna jest stabilnoœæ i rzetelnoœæ naukowa zespo³ów, aby przysz³e, kluczowe zadania badawcze by³y w³aœciwie realizowane. Niedawno powo³any, czternasty w 70-letniej historii OD, dyrektor Karol Zawistowski stoi przed wieloma nowymi wyzwaniami na najbli¿sze lata.
Profesorowi Stanis³awowi Wo³kowiczowi dziêkujê za nak³o-nienie mnie do napisania tego krótkiego artyku³u o 70-letniej historii Oddzia³u Doloœl¹skiego PIG-PIB. W tekœcie nie sposób by³o wymieniæ ani wszystkich (ponad 200) pracowników zatrud-nionych w tym okresie w OD, ani wszystkich osi¹gniêæ prac geo-logicznych przeprowadzonych w tym czasie na Dolnym Œl¹sku. Dziêkujê recenzentowi prof. Tadeuszowi Perytowi oraz redakto-rowi naczelnemu Przegl¹du Geologicznego prof. Wies³awowi Treli, a tak¿e kilku Kolegom z OD za cenne uwagi i po¿yteczne sugestie wykorzystane przy pisaniu tego historycznego artyku³u.
LITERATURA
AUGUSTYNIAK K. 1970 – Atlas geologiczny Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, cz. II. Inst. Geol., Warszawa.
BADURA J., PRZYBYLSKI B. 2000a – Korelacja morfologiczna i wie-kowa tarasów g³ównych rzek regionu dolnoœl¹skiego. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
BADURA J., PRZYBYLSKI B. 2000b – Mapa neotektoniczna Dolnego Œl¹ska. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-War-szawa.
BA£AZIÑSKA J., BOSSOWSKI A. 1979 – Wg³êbna budowa geologicz-na œrodkowej i zachodniej czêœci synklinorium pó³nocnosudeckiego w œwietle nowych danych. Kwart. Geol., 23 (2): 309-322.
BARANIECKI L., GROCHOLSKI A., MYDLARSKI T. 1955 – Szcze-gó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, ark. Iwiny. Wyd. Geol., Warszawa.
BEREZOWSKA B., BEREZOWSKI Z., MILEWICZ J. 1955 – Szcze-gó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, ark. Nowogrodziec. Wyd. Geol., Warszawa.
BOSSOWSKI A. 1970 – Badanie pod³o¿a kredy œl¹sko-opolskiej, woj. wroc³awskie, woj. Opolskie. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
BOSSOWSKI A. 1973 – Okreœlenie perspektyw surowcowych górnego karbonu w po³udniowej czêœci obszaru przedsudeckiego miêdzy
Gubi-nem a Fosowskim. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
BOSSOWSKI A. 1982 – Stratyfikowane z³o¿a rud miedzi w po³udnio-wo-zachodniej Polsce na tle ewolucji basenu cechsztyñskiego. Biul. Inst. Geol., 341: 291–298.
BOSSOWSKI A., BA£AZIÑSKA J. 1982 – Ewolucja tektoniczno-struk-turalna synklinorium pó³nocnosudeckiego. Biul. Inst. Geol., 341: 163–167. BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A. 2006 – Atlas Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. BOSSOWSKI A., SAWICKI L., WROÑSKI J. 1980 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Wa³brzych. Wyd. Geol., Warszawa. CHOROWSKA M. 1973 – Stratygrafia wapienia wêglowego Gór Bardz-kich na podstawie konodontów. Kwart. Geol., 17 (4): 917–918. CHOROWSKA M. 1978 – Wizeñskie wapienie w epimetamorficznym kompleksie Gór Kaczawskich (Sudety). Rocz. Pol. Tow. Geol., 48 (2): 245–261.
CHOROWSKA M. 1990 – Utwory syluru i dewonu w po³udniowej czê-œci struktury bardzkiej (Sudety). Kwart. Geol., 34 (3): 411–432. CHOROWSKA M., MILEWICZ J., RADLICZ K., RYDZEWSKI A. 1984 – Badania wg³êbnej budowy geologicznej wschodniej czêœci Dol-nego Œl¹ska. Dokumentacja wynikowa otworu Boguszyn IG-1. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa. CWOJDZIÑSKI S. 1980 – Ewolucja geologiczna Polski po³udniowo-za-chodniej w interpretacji tektoniki p³yt. Geol. Sudet., 15 (1): 43–66. CWOJDZIÑSKI S. 1991 – Kompleksowy program geologicznych badañ regionalnych, surowcowych i œrodowiskowych Dolnego Œl¹ska w latach dziewiêædziesi¹tych. Biul. Inst. Geol., 367: 7–12.
CWOJDZIÑSKI S. 2019 – Oddzia³ Dolnoœl¹ski Pañstwowego Instytutu Geologicznego imienia prof. Henryka Teisseyre’a we Wroc³awiu – ostat-nie 50 lat historii: ludzie, praca, wydarzenia. Prz. Geol., 67 (10): 799–804. CWOJDZIÑSKI S. (kier.) 2008 – Ocena perspektyw wystêpowania z³ó¿ rud metali w Sudetach i na Bloku Przedsudeckim w nawi¹zaniu do aktu-alnych modeli geotektonicznych. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
CWOJDZIÑSKI S., PACU£A J. 2015 – Sudety. Przewodnik geotury-styczny wzd³u¿ trasy drogowej Jelenia Góra–Zgorzelec–Boles³awiec–Z³oto-ryja–Strzegom–Legnica. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CYMERMAN Z. 1991 – Regionalna strefa œcinania we wschodniej czê-œci bloku przedsudeckiego. Prz. Geol., 10: 457–463.
CYMERMAN Z. 1997 – Structure, kinematics and an evolution of the Orlica-Œnie¿nik Dome, Sudetes. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 156: 5–120. CYMERMAN Z. 2002 – Analiza strukturalno-kinematyczna i waryscyjska ewolucja tektoniczna kompleksu kaczawskiego. Pr. Pañst. Inst. Geol., 175: 1–149.
CYMERMAN Z. 2004 – Tectonic Map of the Sudetes and the Fore-Sude-tic Block 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CYMERMAN Z., JERZMAÑSKI J. 1987 – Metamorfik wschodniej czê-œci bloku przedsudeckiego w okolicy NiedŸwiedzia ko³o Ziêbic. Kwart. Geol., 31 (2/3): 239–262.
CYMERMAN Z., PIASECKI M.A.J., SESTON R. 1997 – Terranes and terrane boundaries in the Sudetes, northeast Bohemian Massif. Geol. Mag., 134 (5): 717–725.
ÈECH S., GAWLIKOWSKA E. 1999 – Góry Sto³owe – Adršpašsko--teplické skály. Mapa geologiczno-turystyczna w skali 1 : 50 000. Pañstw. Inst. Geol. – Èesky geologicky ustaw. Warszawa-Praha.
DYJOR S. 1982 – Osi¹gniêcia Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Instytutu Geo-logicznego w badaniach geologicznych Dolnego Œl¹ska. Biul. Inst. Geol., 341: 7–14.
DYJOR S., FARBISZ J., KASIÑSKI J., PIWOCKI M., SADOWSKA A. 1998 – Atlas formacji trzeciorzêdowej i zwi¹zane z ni¹ surowce mineral-ne Polski po³udniowo-zachodniej. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
DYJOR S., KOŒCIÓWKO H. 1982 – Formacja trzeciorzêdowa po³udnio-wo-zachodniej Polski i zwi¹zane z nimi perspektywy wybranych surow-ców. Biul. Inst. Geol., 341: 339–351.
GAWLIKOWSKA E. 2000 – Ochrona georó¿norodnoœci na Dolnym Œl¹sku. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GAWLIKOWSKA E., OPLETAL M. 1997 – Masyw Œnie¿nika. Kralický Snenik. Mapa geologiczno-turystyczna w skali 1 : 50 000. Pañstw. Inst. Geol. – Èesky geologicky ustaw. Warszawa-Praha.
GROCHOLSKI A. (red. ) 1975 – Badania utworów podkenozoicznych obszaru bloku przedsudeckiego dla oceny perspektyw wystêpowania surowców mineralnych. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
GROCHOLSKI A. 1982 – Serie krystaliczne bloku przedsudeckiego i zwi¹zane z nimi perspektywy surowcowe. Biul. Inst. Geol., 341: 90–116. GROCHOLSKI A. 1987 – Paleozoik Po³udniowo-Zachodniej Polski. Geol. Sudet., 22: 69–90.
GROCHOLSKI A., AUGUSTYNIAK K. 1971 – Atlas geologiczny Dol-noœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, cz. I. Inst. Geol., Warszawa.
GROCHOLSKI A., MICHNIEWICZ M. 1991 – Osi¹gniêcia Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w latach 1979– 1989. Biul. Inst. Geol., 367: 13–18.
IHNATOWICZ A., CZERSKI D. 1998 – Opracowanie bazy danych geo-logicznych Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego w zwi¹zku z zakoñcze-niem eksploatacji wêgli kamiennych. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
JAWORSKA Z. 1975 – Wyniki badañ palinologicznych z utworów trze-ciorzêdowych bloku przedsudeckiego. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
JERZMAÑSKI J. 1957 – Wstêpne wiadomoœci o z³o¿u barytu w Sta-nis³awowie na Dolnym Œl¹sku. Prz. Geol., 5 (3): 136–136.
JERZMAÑSKI J. 1982 – Mineralizacja barytowa i fluorytowa w rozwoju metalogenicznym Sudetów. Biul. Inst. Geol., 341: 319–328.
JERZMAÑSKI J. 1986 – Dokumentacja wynikowa otworów: Wilków IG-1, Œroda Œl¹ska IG-1, Chomi¹¿a IG-1, Cesarzowice IG-1. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa. JERZMAÑSKI J. 1991 – Nowo wykryte cia³a bazytów i ultrabazytów w okolicy masywu Œlê¿y na bloku przedsudeckim. Biul. Inst. Geol., 367: 87–104.
JERZYKIEWICZ J. 1971 – Wyniki analizy palinologicznej prób z okoli-cy Unis³awia. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
KORNAŒ I. 1974 – Fauna graptolitów najni¿szego syluru z rejonu Krêp-nicy (Dolny Œl¹sk). Mat. I Kraj. Konf. Nauk Paleont., Wroc³aw: 34–35. KORWIN-PIOTROWSKA A., SERAFIN R., WOJTKOWIAK A., KRAWCZYK J., SKRZYPCZYK L., ZAWISTOWSKI K., CHUDZIK L., BIEL A., KOROŠ I., UHLÍK J., ECKHARDT P. 2014 – Monitoring wód podziemnych w strefie przygranicznej Sudetów w latach 2005–2012. Informator PSH. Pañstw. Inst. Geol.; https://www.pgi.gov.pl/psh/mate-rialy-informacyjne-psh/informatory-psh.html
KOŒCIÓWKO H., GAWROÑSKI O. 1975 – Ocena wystêpowania kaoli-nów na obszarach masywów krystalicznych. Opracowanie monograficz-ne masywów Strzegom-Sobótka i Strzelin-ulowa. Praca zbiorowa. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa. KOWALSKI A. 2018 – Osuwiska jako przyczyna b³êdnych interpretacji budowy geologicznej – przyk³ady z Sudetów. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 473: 27–48.
KOMA J. 2002 – Dokumentacja ekofizjograficzna obszaru Doliny Odry dla potrzeb opracowania projektu strategii rozwoju regionalnego oraz oceny wp³ywu jego ustaleñ na œrodowisko ze szczególnym uwzglêdnieniem zagadnieñ gospodarki kopalinami. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
KOMA J., CWOJDZIÑSKI S., IHNATOWICZ A., PACU£A J. 2011 – Geostrada Sudecka – studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryzacj¹ obiektów dziedzictwa przyrody nieo¿ywionej. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
KRENTZ O., WALTER H., BRAUSE H., HOTH K., KOZDRÓJ W., CYMERMAN Z., OPLETAL M., MRÁZOVÁ Š. 2000 – The Geological Map Lausitz-Jizera-Karkonosze (without Cenozoic sediments) 1 : 100 000. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie, Freiberg; Pañstw. Inst. Geol., Warszawa; Èeský geologický ústav, Praha.
KURAL S. 1960 – Uwagi o wystêpowaniu kaolinów w okolicy Roztoki. Prz. Geol., 8 (4): 212–215.
KURAL S. 1979 – Geologiczne warunki wystêpowania, geneza i wiek kaolinów zachodniej czêœci granitowego masywu strzegomskiego. Z badañ z³ó¿ surowców mineralnych w Polsce. T. 2. Biul. Inst. Geol., 313: 9–68.
MICHNIEWICZ M. 1981 – Próba interpretacji wczesnych etapów tekto-genezy Sudetów w nawi¹zaniu do teorii diapiryzmu wg³êbnego oraz kon-cepcji roz³amów. Geol. Sudet., 16 (2): 75–141.
MICHNIEWICZ M., BOBIÑSKI W., SIEMI¥TKOWSKI J. 2006 – Mineralizacja cynowa w œrodkowej czêœci pasma ³upkowego Starej Kamienicy (Sudety Zachodnie). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 185: 1–136. MICHNIEWICZ M., GAWLIKOWSKA E., SEIFERT K. 1994 – Model rozprzestrzenienia cynonoœnych stref rudnych w zachodniej czêœci Pasma Kamienickiego – z³o¿e „Gierczyn”, gmina Mirsk, woj. Jelenio-górskie. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
MILEWICZ J. 1973 – Próba poznania struktury depresji pó³nocnosudec-kiej. Prz. Geol., 21 (1): 6–13.
MILEWICZ J., SZA£AMACHA J., SZA£AMACHA M. 1979 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Jelenia Góra. Wyd. Geol., Warszawa.
MILEWICZ J., RADLICZ K., SIEMI¥TKOWSKI J., CHOROWSKA M., MACIEJEWSKI S. 1985 – Badania wg³êbnej budowy geologicznej wschodniej czêœci Dolnego Œl¹ska. Dokumentacja wynikowa otworu
Zdanów IG-1. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
MILEWICZ J., BUKSIÑSKI S., DYJOR S., KORNAŒ J., ZAWI£A H. 1981 – Atlas litologiczno-surowcowy depresji pó³nocnosudeckiej w skali 1 : 100 000. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
MROCZKOWSKA B. 1995 – Atlas hydrogeochemiczny kredy niecki œródsudeckiej i rowu Nysy K³odzkiej 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
NARKIEWICZ M. 2019 – Sto lat badañ g³êbokiej budowy geologicznej Polski w Pañstwowym Instytucie Geologicznym – zarys historii. Prz. Geol., 67 (7): 336–347.
PASIECZNA A., SIEMI¥TKOWSKI J., LIS J. 1996 – Atlas geoche-miczny Wa³brzycha i okolic. Pañstw. Inst.Geol., Warszawa.
RADWAÑSKI S. 1955 – Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, ark. Wambierzyce. Wyd. Geol., Warszawa.
SADURSKI A., SKRZYPCZYK L., WONICKA M. 2019 – Powstanie i rozwój pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. Prz. Geol., 67 (7): 535–546.
SAWICKI L. 1980 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. K³odzko. Wyd. Geol., Warszawa.
SAWICKI L. 1982 – Badania strukturalne na Dolnym Œl¹sku. Biul. Inst. Geol., 341: 15–25.
SAWICKI L. 1999 – We Wroc³awiu przed piêædziesiêciu laty. Prz. Geol., 47 (6): 529–533,
SAWICKI L. 2014 – Pies i geolog droga nie chodz¹. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
SAWICKI L. 1995 – Mapa geologiczna regionu dolnoœl¹skiego z przy-leg³ymi obszarami Czech i Niemiec (bez utworów czwartorzêdowych) 1 : 100 000. Warszawa.
SAWICKI L., GROCHOLSKI A. (red.) 1982 – Stan rozpoznania i kie-runki badañ strukturalnych Dolnego Œl¹ska. Inst. Geol., Wroc³aw. SAWICKI L. i in. 1989 – Badanie strefy dyslokacyjnej œrodkowej Odry miêdzy Wroc³awiem a Opolem. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
SROGA C., BOBIÑSKI W., SIEMI¥TKOWSKI J., SZTROMWASSER E., HORBOWY K., GAWLIKOWSKA E. 1994 – Dokumentacja geologicz-na z³o¿a barytu z fluorytem „Je¿ów Sudecki” w kategorii C2. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa. SROGA C., MIKULSKI S., BOBIÑSKI W., ADAMSKI M. 2018 – Stare ha³dy w Sudetach – nowa geobaza Pañstwowego Instytutu Geologiczne-go. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 106: 147–162.
STACHOWIAK A., CWOJDZIÑSKI S., IHNATOWICZ A., PACU£A J., MRAZOVA S., SKACELOVA D., OTAVA J., PECINA V., REJCHRT M., SKACELOVA Z., VECERA J. 2013 – Geostrada sudecka. Przewodnik geologiczno-turystyczny. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
STELTENPOHL M.G., CYMERMAN Z., KROGH E., KUNK M.J., 1993 – Exhumation of eclogitized continental basement during Variscan lithospheric delamination and gravitational collapse, Sudety Mountains, Poland. Geology, 21: 1111–1114.
SZA£AMACHA M. 1976 – O z³o¿owej mineralizacji barytowo-fluory-towej w Je¿owie Sudeckim. Kwart. Geol., 20 (2): 215–237.
SZA£AMACHA M. 1978 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a rud cyny „Krobica” – woj. Jelenia Góra (kat. C2). Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
SZA£AMACHA M. 1982 – Rudy cyny na Dolnym œl¹sku i kierunki dal-szych poszukiwañ. Biul. Inst. Geol., 341: 299–318.
SZA£AMACHA J. 1982 – Badania metalogeniczne i surowcowe na Dol-nym Œl¹sku. Biul. Inst. Geol., 341: 27–36.
ŒWIÊTNICKA-GOLDSZTEJN E. 1984 – Surowce wêglanowe Gór Kaczawskich. Monografie surowców mineralnych Polski. Inst. Geol., Warszawa.
URBAÑSKI K. 2018 – Badania Geologiczne wykonywane na inwesty-cjach liniowych wa¿nym Ÿród³em nowych danych geologicznych wyko-rzystywanych do uaktualnienia Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 473: 93–107.
WINCHESTER J.A., FLOYD P.A., AWDANKIEWICZ M., PIA-SECKI M.A.J., AWDANKIEWICZ H., GUNIA P., GLIWICZ T. 1998 – Geochemistry and tectonic significance of metabasic suites in the Góry Sowie Block, SW Poland. J. Geol. Soc., London, 155: 155–164. WINCHESTER J.A., FLOYD P.A., CHOCYK M., HORBOWY K., KOZDRÓJ W. 1995 – Geochemisty and tectonic environment of Ordovi-cian meta-igneous rocks in the Rudawy Janowickie Complex, SW Poland. J. Geol. Soc., London, 152: 105–115.
WO£KOWICZ S. 2019 – Ewolucja g³ównych kierunków dzia³ania PIG w latach 1919–2019. Prz. Geol., 67: 139–145.
ZAWI£A H., MILEWICZ J. 1981 – Atlas litologiczno-surowcowy depresji pó³nocnosudeckiej w skali 1 : 100 000. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw-Warszawa.
