W setną rocznicę wydania pierwszego polskiego podręcznika odlewnictwa

/

Jerzy Piaskowski

W SETNĄ ROCZNICĘ W YD A N IA PIERWSZEGO POLSKIEGO PODRĘCZNIKA' ODLEWNICTWA

W 1964 r. minęło sto lat od chwili, gdy ukazał się drukiem — jako tomik wydawanej w Warszawie Biblioteki rzemieślnika polskiego—pierw­ szy poMd podręcznik odlewnictwa: Przewodnik dla giserów (ryc. 1) na­ pisany przez inż. Aleksandra Mieoznikowskiegox.

Po słynnym dziele odlewniczo-butniczym V. Biriinguccia (De la pi- rotechnia. Venetia 1540) trzeba było dość długo czekać na następną książ­ kę traktującą o odlewnictwie metali. Poza krótkimi, choć interesującymi, opisami poświęconymi niektórym wąskim zagadnieniom, jak wykony­ wanie drobnych odlewów artystycznych 2 lub odlewanie dzwonów 3, dość często, choć zwykle powierzchownie, była opisywana w dawnych pod­ ręcznikach artylerii technologia odlewnictwa luf armatnich. Dokładniej­ szy opis tej technologii zawiera m. in. pięknie ilustrowane dzieło P. Su- rirey de Sadmt-Remy’ego; a przede wszystkim niedoceniony polski pod­ ręcznik J. Jakubowskiego Nauka artyleryi*.

1 Aleksander Miecznifcoiwski urodził się w e w si Paluchy koło W arszaw y w 1837 r.; po ukończenu w 1854 r. gimnazjom realnego w W arszawie w yjechał w 1856 r. do Szlkoły Sztuk, Rzemiosł i Górnictwa w Diège, gdzie w 1859 r. zdo­ był stopień inżyniera mechanika. W tymże roku zlecono m u w ykłady mechaniki oraz opiekę nad warsztatami mechanicznymi w gimnazjum realnym w W arsza­ wie, a w 1862 r. został m ianowany nauczycielem przedmiotów fizyko-matematycz- nych w IV gimnazjum. Napisał także Przewodnik dla kowali (W arszawa 1862) oraz sporo artykułów do Encyklopedii powszechnej S. Orgelbranda (por. wspomniana encyklopedia, t. 18, s. 508. W arszaw a 1864). Przeniesiony do Instytutu Rolniczego w Puławach w 1864 r. Miecznikowski w yjechał do Paryża w celu dalszych studiów, samtąd jednak w raz z inż. W . Klügerem udał się do Peru, gdzie zmarł w 1874 r., nie wytrzymawszy trudnych w arunków klimatycznylch (por.: J. Pazdur Życiorys inż. A. Miecznikowskiego, referat wygłoszony n a konferencji zorganizowanej przez Krakowski Oddział Stowarzyszenia Techników O dlewników Polskich w K rak o­ w ie w dniu 13 V I 1964).

2 Przykładem mogą być trzy rozdziały, zaiwarte w zbiorze recept medyczno- gospodarczych Aleksego Pedemontana (Girolam a Ruscellego) De Secreti (Venetia 1555). Dzieło to, tłumaczone na różne języki, ukazało się także W polskim prze­ kładzie Marcina Siennika (Alexego Pedemontana księgi ośmiory o taiemnych a skrytych lekarstuńech), dołączone do jego Herbarza (K raków 1568). Por.: J. F i a ­ s k o w s k i, Początki polskiego piśmiennictwa odlexaniczego, „Przegląd O dlew ­ nictwa“, nry 3 i 4/1959; aoto. rteż notatkę o* tej pnący w „Kw artalniku Hisitorii Nauki i Techniki“, Tir 4/1959, s. 746.

3 Por. np.: Schau Platz der Natur, T. 7. W ien-N ürnberg 1752, s. 263.

4 P. S u r i r e y d e S a i n t - R é my , Mémoires d’Artillerie. Paris 1697; J. J a ­ k u b o w s k i , Nauka artyleryi. W arszawa 1781— 1783. Opracowanie rozdziałów po­ święconych odlewnictwu (zawartych w tomach 1 i 3 tego ostatnego dzieła) opu-K W A R T A L N I opu-K H I S T O R I I N A U opu-K I I T E C H N I opu-K I , R O opu-K X — N R 3.

30-2 Jerzy Piaskowski

Piierwszym traktatem naukowym z' zakresu odlewnictwa było do­ piero dzieło R. de Réaumura L ’art de convertir le fer forgé en acier et l’art d’adoucir le fer fondu5, zawierające ogólny wykład metaloznaw­ stwa żeliwa oraz opis wytwarzania białego żeliwa ciągliwego, oparty na serii doświadczeń wykonanych przez autora. Praktyczny, lecz o znacznie szerszym zakresie, wykład technologii odlewnictwa żeliwa zawiera książ­ ka G. de Courtivrona i P. Bouchu, szybko przetłumaczona i wydana w języku niemieckim a następnie także i w polskim, w tłumaczeniu J. Osińskiego 6.

Właściwy jednak rozwój literatury odlewniczej datuje się od począt­ ków X IX w., wiążąc saę z rozwojem hutnictwa żelaza i odlewnictwa że­ liwa w zastosowaniu do części maszyńp '-wgledy właśnie uformował się nowoczesny podręcznik metalurgiczny, który rezygnując ze szczegóło­ wego opisu ¡poszczególnych (a coraz liczniejszych) rodzajów produkcji, stara się ująć ich cechy wspólne i wyjaśnić je w oparciu o zasady nauko­ we, przede wszystkim o zasady chemii.

Przodującą rolę odegrała tu francuska literatura z zakresu metalur­ gii żelaza z przełomu wieków X V III i XIX, zarówno naukowa, jak i prze­ mysłowa 7; do niej nawiązali autorzy niemieccy, m. in. twórcy obszer­ nych syntetycznych monografii poświęconych hutnictwu żelaza: E. J. B. Karsten i B. K e r l8. Szczególny był także wkład C. Hartmanna, który

dokonał niemieckiego przekładu najcenniejszych dzieł zagranicznych, a poza tym napisał kilka podręczników poświęconych technologii żelaza 9. Poza tym we francuskich i niemieckich czasopismach technologicznych pojawiło się w pierwszej połowie X IX w. wiele prac poświęconych hut­ nictwu żelaza.

blikowano w raz z objaśnieniami i przedrukiem tekstu w „Przeglądzie O d lew ­ nictwa“ : n r 12/1960: nry 3 i 9/196)1; miry 2, 6 i 12/1962; nry 3 i 12/1063. Por. także notatki o tym opracowaniu w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki: nr 2/1961, s. 339; nr 2/1963, s. 309.

8 Piaris 1722; por. także: IR. de1 R é a u m u r, Nouvel art d’aducir le fer fondu. Paris 1762. Notatkę o angielskim wydaniu dzieła z 1722 r. zamieścił „Kwartalnik Historii N auki i Techniki“, nr 1/1959, s. 223.

8 G. de C o u r t i v r o n , P. B o u c h u , L ’art de forges et fourneaux à fer. Parjs 1761^1762; G.’ von C o u r t i v r o n , P. B o u c h u , Abhandlung von den Eisenhämmern und hohen Öfen. T. 3. Berlin— Stettin—Leipzig 1764; J. O s i ń s k i , Nauka o gatunkach i szukaniu rudy żelaznej. W-arszarwia 1782.

7 Można tu wymienić dla przykładu przede wszystkim rozprawę: A. T. V a n-d e r m a o n n-d e , C. I. B e r t h o l l e t , G. M o n g e , Mémoire sur le fer. W publikacji: Histoire de l’Académie Royale de Sciences. 1786. Paris 1788, s. 132; wykazano w niej po raz pierwszy, że podstawowym składnikiem przemysłowych stopów że­ laza jest węgiel. Najohszeraiejszym i najpełniejszym francuskim opracowaniem monograficznym dotyczącym metalurgii żelaza była książka: J. H. H a s s e n ­ t r a n t z, Sidérotechnie ou l’art de traiter les minéraux de fer [...]. Paris 1812.

8 E. J. B. K a r s t e n , Handbuch der Eisenhüttenkunde. H alle 1816; B. K e r l ,

Handbuch der metallurgischen Hüttenkunde. Freiberg 1855 (1 wyd.) i 1863 (2 wyd.). • Przykładowo można wymienić tłumaczenie francuskiego dzieła V. de Saint- Angé’a: Practische Eisenhüttenkunde. W eim ar 1839. iSam Hartmann — poza w y ­ mienionymi niżej podręcznikami odlewnictwa — był autorem m.in. dzieł: Fort­ schritte der Eisenhüttenkunde. Berlin 1851; Grundriss der Eisenhüttenkunde. Berlin 1852.

» » . " ' 3ŚI1 fir.Ki B IH I.iO T K K A I « K M r i : ś l , N I K A I » 0 1 > 4 K 1 K 0 0 . :

PRZEWODNIK

G IS E H ( l W.

J«»* *«!«**■ «*>*■■»»»»•&» mne*. «it»«»

W \ li N Z \ \\ I.

BuptApcy» <>iown.> w K»i*$a*tti CBIJSA Z.BWtC&JSGO.

n »)><«*» Rat««*»* ?w. * ¿*s*. ?>!i I <■ tirxi•«>!<!. u P. PM2SOMCJNA. V. . C

I x 6 4,

Rye. 1. Strona tytułowa pierwszego polskiego podręcznika odlew ­ nictwa

Puc. 1. T H T y jib H b iii j im c t n e p B O r o n o jib C K o r o y n e d H M K a no jiH T e

ii-H O M y n p O M 3 B O flC T B y

W setną rocznicę wydania podręcznika odlewnictwa 3 0 3

W tej rozwijającej się literaturze zwrócono taikże uwagę na zagadnie­ nia odlewnictwa, początkowo żeliwa (lub surówki) a później także i in­ nych metali. Już w 1803 r. pojawił się niemiecki podręcznik odlewnic­ twa w hutach żelaza, napisany przez W. A. Tiemanna 10; poza tym zaś odlewnictwo zostało uwzględnione w wieliu książkach ,poświęconych tech­ nologii metali luib hutnictwuu, w niektórych podręcznikach artylerii12 a także w encyfkloipedii technicznej J. J. Prechtla1S.

T a b lica I

Metal

Współczynnik rozszerzalności obliczony na podstawie danych

A. Miecznikowskiego - przyjęty obecnie*

Miedź 1,802-10-s 1,698-10-5

Cynk 3,0-10-5 2,918-10-5

Cyna 2,175-10-5 2,269-10-5

Ołów 2,86-10-5 2,948-10-5

* P o r.: Landolt — Börnstein physikalisch-chemische Tabellen. T . 2. B erlin 1923, s. 1217.

Pełny wykład odlewnictwa zawiera jednak dopiero francuski pod­ ręcznik J. B. Launaya z 1827 r.14. Niedługo potem pojawiły się obszerne opracowania niemieckie Hartmanna i francuskie A.- Guettiera15. W y­ dany nieco później bardzo oibsizerny podręcznik rosyjski A. Mewiusa oraz dalsze dzida Guettiera i Hartmanna poświęcone zostały jedynie odlewnictwu żeliwa1#.

10 W . A . Tiemann, Abhandlung über der Formerei und Gisserei auf Eisenhütten. Nürnberg 1803.

11 Par.: mp. T. A. D w i g u b s k i j, Naczalnyje osnowanija tiechnologii ili krat- koje pokazanije rabot na zawodach i fabrikach proizwodimych. M oskwa 1807; W . M. S i e w i e r g i n , Naczertanije tiechnologii mineralnogo carstwa. Samkt- Pietierburg 1821— 1822; K. K a r m a r s c h , Grundriss der mechanischen Techno­ logie. Ham nwer 1837; C. H a r t m a n n , Handbuch des Maschinen und Fabriken­ wesen. Darmstadt 1838; K. K a r m a r s c h , Handbuch der mechanischen Techno­ logie. Hannover 1857 (3 wyd.); W i e b e , Die Maschinenbaumaterialien. Stuttgart 1858. Z literatury hutniczej por. dzJieła wymienione w przypisach 8.

12 Por. np. podręcznik tłumaczony przez J. Kosińskiego z rosyjskiego: Zasady nauki artyleryi. W arszaw a 1820.

13 Prechtl’s technologische Enzyklopädie. T. 5. Stuttgart 1834; t. 9. Stuttgart 1838. 14 J. B. L a u n a y, Manuel du fondeur sur tous métaux. Paris 1827 (1 wyd.) i 1836 (2 wyd.).

16 C. H a r t m a n n , Handbuch der Metallgiesserei. W eim ar 1840; A . G u e t t i e r , De la fonderie telle, qu’elle existe aujourd’hui en France. Paris— Angers— M etz 1844.

16 A. F. M e w i us, Czugonolitiejnoje proizwodstwo ili sistiematiczeskoje izło- żenije wsiech sposobow i prijom ow upotrieblajemych dla połuczenija litiejnogo czuguna. Charkow 1859; A. G u e t t i e r , De l’emploi pratique et raisonné de la fonte et de fer. Paris 1861;,C.- H a r t m a n n , Vollständige Handbuch der Eisen­ giesserei. Preiberg 1847; tenże, Vollständige Handbuch der Eisengiesserei, Ergän- zugsheft. Freiberg 1853; tenże, Handbuch der Eisengiesserei. Freiberg 1863.

3 0 4

. . . iV

Jerzy Piaskowski

Następną z kolei pozycją jest — w świetle dotychczasowych stu­ diów bilbliograficznych — polski podręcznik odlewnictwa A. Miecznikow- skiego Przewodnik dla giserów. Składa się on z pięciu rozdziałów17.

W pierwszym rozidziale, liczącym 33 strony, autor pisze O metalach i aliażach używanych w giserstwie, wymieniając na wstępie ceohy, jakie powinien posiadać stop odlewniczy. Szczegółowiej opisuje skurcz me­ tali, korzystaj ąć z podręcznika Hartmanna18, oraz podaje miarę skur­ czową różnych metali, powołując się na badania K. Rarmarscha 19.

Tabl i ca II

Stopy miedzi z cyną i cynkiem

Lp.

Udział składników przy wytopie

Przeznaczenie w częściach procentowy, przeliczony

na czyste metale

Cu Sn Zn Mosiądz Cu Sn Zn

1 32 3 1 88,89 8,34 2,77 stop plastyczny

2 32 3 4 90,04 7,69 3,27 kółka zębate do ze­

garków, drobne części

86 8 6 86,00 8,00 6,00

3 32 ' 4 3 87,30 10,25 2,45 drobne części obra­

biane

87 10 3 87,00 10,00 3,00

4 64 9 6 86,19 11,39 2,42 nakrętki silnie obcią­

żone, panewki

86 11,5 2,5 86,00 11,50 2,50

5 128 15 15 81,08 9,46 9,46 gąski do przetopu

6 32 5 1 74,22 13,15 2,63 panewki silnie obcią­

żone

7 32 5 5 _- 76,20 11,90 11,90 stop bardzo twardy

(brzytwy)

8 16 1 2 84,22 5,26 10,52 metal na guziki (naj­

lepszy)

9 32 1 3 88,96 2,70 .8,34 metal na guziki

(zwykły)

10 3 5 Z 43,62 50,00 6,38 biały stop lutowniczy

43 50 7 43,00 50,00 7,00

11 5 6 4 51,50 48,50 biały stop lutowniczy

(bezcynowy)

51 49 51,00 49,00

17 Szczegółowe zestawienie i omówienie danych technicznych zawartych w pod­ ręczniku Mieczmikowiskiego znajduje się w oddzielnym artykule; por.: J. P i a s ­ k o w s k i , Pierwszy polski podręcznik odlewnictwa i[...] „Przegląd Odlewnictwa“, nr 6/1964.

18 C. H a r t m a n n , Handbuch der Metallgiesserei, ,s. 4.

19 Opublikowane w „Jahrbueh des Polytechniischen Insiitots zu Wien“ , a za­ czerpnięte przez M i-eczn ikowsk i ego zapewne z podręcznika Hartmanna Handbuch der Metallgiesserei, s. 6.

W setną rocznicę wydania podręcznika odlewnictwa 3 0 5

Następnie Miecznikowski podaje niektóre własności fizyczne żeliwa i metali, stosowanych w odlewnictwie. Własności te były już przed 100 laty dość dokładnie określone; świadczy o tym zawarte w tablicy I po­ równanie współczynników rozszerzalności liniowej obliczonych na pod­ stawie danych Miecznikowskiego dotyczących rozszerzalności cieplnej — z wielkościami obecnie przyjętymi. Z kolei, po omówieniu ogólnych własności stopów metali, Miecznikowski podał zestawienie stopów mie­ dzi z cynkiem (8 stopów) oraz przykłady 15 dalszych stopów, powołując się na źródła francuskie (analizy Dumasa, d’Arceta 20 i Berthiera). Poza wynikami analiz dawnych brązów, jakie wykonał Ure, Przewodnik dla giserów zawiera dane o 8 stopadh miedzi z cyną, wyniki pomiarów cię­ żaru właściwego tych stopów, zawierających 7,4— 50% Sn, oraz 45 przy­ kładów analiz brązów używanych do różnych celów. Niektóre z tych stopów zostały omówione w podręczniku technologii mechanicznej K. Kar- marscha 21.

Dalej opisał Miecznikowski stopy miedzi z ołowiem oraz 13 stopów miedzi z cyną i cynkiem. W tym czasie stopy te wytapiano, dodając do roztopionej miedzi bądź cynk, (bądź też mosiądz spełniający rolę zapra­ wy. Miecznikowski uwzględnił te d w i interesujące warianty, jak widać z tablicy II, w kltórej w kilku wypadkach podano recepty dotyczące obu metod, dokładnie określając Skład chemiczny stopów. Z tablicy tej wy­ nika, że metoda polegająca na dodawaniu cynku powodowała nieco większe straty tego składnika stopowego, trzeba więc go było wprowadzać

do wytopu więcej. '■

Rozdział I Przewodnika dla giserów kończy się opisem stopów o ni­ skiej temperaturze topienia, zawierających cynę, antymon, ołów i cynk, oraz stopów używanych do odlewania czcionek drukarskich22 i płyt stereotypowych; ogółem wymienia tu Miecznikowski 14 stopów.

Drugi rozdział, Piece kupolowe (39 stron), obejmuje opis wszystkich pieców stosowanych do topienia metali, przy czym najdokładniej zo­ stały opisane żeliwiaki, tj. piece „kupolowe“ . Miecznikowski ze szczegól­ nym uznaniem omówił żeliwiak angielski Irelanda (ryc. 2), ponieważ użycie koksu było tu znacznie niższe aniżeli przy topieniu w żeliwia­ kach innego typu (12% w stosunku do przetapianego żeliwa wobec 24%). Poważna ilość danych technicznych, zaczerpnięta najprawdopodobniej głównie z literatury niemieckiej, sprawia, że część poświęcona żeliwia­ kom {zawiera m.in. wskazówki praktyczne dotyczące iCh prowadzenia) należy do najcenniejszych części podręcznika. Opisał także Miecznikow­ ski piece płomienne do topienia żeliwa i stopów miedzi oraz piece ty­ 20 Analizy d ’Axoeta zamieścił także: A. G u e t t i e r , De la jonderie [...], s. 207. 21 Por.: K. K a c r m a i r s c h , Handbuch t. 2, s. 43; oraz artykuł Messing w : Prechtl’s technologische Enzyklopädie, t. 9, s. 574.

22 Te same stopy drukarskie podał także K. K a r m a r s c h , Handbuch [...] t. 2, s. 43.

3 0 6 Jerzy Piaskou>ski

glowe, podając m.in. sposóib obliczania głównych wymiarów pieca pło­ miennego. Dla zilustrowania tekstu Miecznikowski zamieścił ryciny żeli­ wiaków i pieców płomiennych (ryc. 4), pracujących w przemyśle nie­ mieckim.

Podobnie jak odnośnie do stopów, tylko częściowo udało się znaleźć źródła, z których korzystał autor pierwszego polskiego podręcznika od­ lewnictwa, opisując poszczególne rodzaje pieców odlewniczych. Podane przez Miecznikowskiego podstawowe wskaźniki techniczne, odnoszące się do nominalnej szybkości topienia 100 funtów surówki w ciągu godziny (tj. 40,55 (kg/godz.), znaleźć można u B. Kerla, który powołuje się na podręcznik Hartmanna z 1863 r.; również wzór na wysokość komina pie­ ca płomiennego znajduje się w książce Kerl a 2S. Jedna zaś z rycin (ryc. 3) pieców tyglowych pochodzi z podręczników Guettiera łub Hartmanna 24, który przedrukował znaczną część ilustracji Guettiera.

W trzecim rozdziale, Machiny i urządzenia używane w gisernictwie (29 stron), opisane zostały maszyny i narzędzia stosowane w odlewniach: suszarnie form i rdzeni, doły do formowania dużych odlewów, maszyny do przerabiania piasku formierskiego, gliny i masy formierskiej, młynki do mielenia węgla, kaifar do tłuczenia gąsek, skrzynki forcniarskie (z uwzględnieniem prób normalizacji skrzynek w odlewniach fracuskich), kadzie i łyżki odlewnicze, narzędzia formierskie oraz modele. Rozdział ten jest najwidoczniej streszczeniem — miejscami zresztą dość ogólni­ kowo opracowanym — rozdziału podręczników: Guettiera lub Hart­ manna 25; ze źródeł tych pochodzi także cały materiał ilustracyjny.

Dobrze natomiast zredagowany jest rozdział czwarty, O formowaniu (28 stron); Miecznikowski uniknął tu zbyt szczegółowego opisu, którym tak czy inaczej nie można byłoby objąć przygotowania form na wszyst­ kie rodzaje odlewów, przedstawiając ogólne zasady wykonywania form „na wilgotno“ , w piasku chud^n i w piasku „suchym“ , tj. tłystym, a następnie na „sucho“ , tj. „w masie formierskiej“ (Mieczni­ kowski podaje tu m.in. wyniki analiz masy, wykonanych w Królewskim Instytucie Rzemiosł w Berliniei) i ,,w glinie“ , a także zasady wykony­ wania form odlewów artystycznych. Rozdział kończy się opisem odlewania w formach metalowych, tzw. kokilach (Miecznikowski omawia tu m.in. trudności występujące przy odlewaniu żeliwa), oraz formowania

w skrzynkach formierskich. x

23 C. H a r t m a n n , Handbuch der. Eisengiesserei, s. 125; B. K e r 1, ' op. cit., 2 wyid., s, 375.

24 Fi’g. 17 Podręcznika dla giserów; por.: A. G u e t t i e r , De la fonderie [...], tabl. V II, fig. 24; C. H a r t m a n n , Vollständiges Handbuch [...], tabl. II, fig. 3.

25 A. G u e t t i e r , De la fonderie [...], ss. 215— 240; C. H a r t m a n n , Voll­ ständiges Handbuch [...], ss. 159—dftl. Trudno jest stwierdzić, z którego z tych źródeł korzystał Miecznikowski, gdyż ta część podręcznika Hartmanna jest w łaś­ ciwie nieomal tłumaczeniem odpowiedniego rozdziału dzieła Guettiera, z którego autor niemiecki zaczerpnął także materiał ilustracyjny.

Rye. 2. Rye. 3.

Eye. 2. Żeliwiak Irelanda (rysunek z P rzew od nika dla giserów )

A — tłok, w y w ie ra ją c y , pod w p ływ e m p a ry dop row adzonej ru rą B, ciśnienie na w od ę, która, zn ajdu jąc się w rurze C, odd ziału je na tłek E i drąg F, służący do podnoszenia pom ostu G w ra z z m ateriałam i w sad ow ym i, K — okno w sad ow e żeliw ia k a , N — dysza, P — o tw ór

spustowy

P m c . 2. B a r p a n n a A f t p e j i a H f t a (p u c y H O K M3 P y K o e o d c T e a d jin jiU T e u ią u K O B ) A — nopmeHb, KOTopbift no# flaBjieHMeM napa, nocTynaiom ero no T p yd e B, ^aBMT Ha Bo^y, HaxoflHmyiocH b TpySe C m B03AewcTByi0iij;yK) Ha nopmeHb E m utepnb F, cjiyjK am yio ajih noA^eMa njioiu;a/],KM G c iumxtobhm MaTepnajioM; K — 3a rp y 30HH0e okho BarpaHKM, M —

<J)ypMa, P — cnycKHoe oTBepcTBMe

Fig. 2. Ireland cupola (drawing from the Founders’ G uide)

a — piston e xertin g (b y activ a tio n o f steam conducted throu gh p ipe B) pressure on w ater that, w h ile present in pipe C, activates piston E and rod F w hich serve to the purpose o f raisin g b ridge G togeth er w ith charge m aterials, K — chargin g door of cupola, N — nozzle,

P — tapping hole

Ryc. 3. Piec tyglow y (rysunek z Przew od n ika dla giserów)

A — ty g ie l, B — ruszt, C — p opielnik, D — kom in, E — p ok ryw a żelazna

Pmc. 3. Tpirejitnan nenb (pucyHOK M3 PyKOBodersa ójisi JiuTeuiąuKOG) A — TMreJib, B — KOJiocHMKOBan pem eTK a, C — 30JibHMK, D — ¿jbiMOBan Tpy5a, E — m e

-jie3Han KpbiniKa

Fig. 3. Crucible furnace (drawing from the Founders' G uide) A — crucible, B — grade, C — ash pan, D — chim ney, E — iron c o v e r

Rye. 4. Piec płomienny znajdujący się w fabryce maszyn Wohlerta w Berlinie o pojemności do 100 centnarów żeliwa (rysunek z Przew odnika dla giserów )

A — o k n o w s a d o w e , B — m ie js c e , w k t ó r y m u k ła d a się g ą s k i s u ró w k i, C — ru szt, D — ok n o d o ła d o w a n ia p a liw a . F — o t w ó r s p u s to w y , H — o t w ó r do o b s e r w a c ji, 1 — k a n a i d o k o m in a

Pmc. 4. IlJiaMeHHaH nent, HaxoflHBmanca Ha MauiMHOCTpoMTejibHOM 3aB0^e b Bep- jiKHe, eMKOCTbK) flo 100 qeHTHepoB nyryHa (pncyHOK m3 PyK oeodcrea dnu

AureU-muKoe)

A — 3arpy30H H 0e o k h o , B — MecTO a jih yK jiaflK H n yryH H b ix ly m e K , C — KOJiocHMKOBaa pem eTK a, D — o k h o ;i.ih 3arpy3K H TonjiM sa, F — cn ycK H oe OTBepcTBHe, H — oTsepcTBHe

fljiH HaSnioseHHti, I — KaHaji, Beaym M a b flMMOByio T p y S y

Fig. 4. Reverberatory furnace at Woehlert’s Machine Factory in Berlin with a capacity of 100 hundredweights of cast iron (drawing from the Founders’ G uide) A — c h a r g in g d o or, B — sp ot, in w h ic h p ig s a re b e in g p ile d up, C — g r a t e , D — c o m b u s tib le

W setną rocznicę wydania podręcznika odlewnictwa ₃₀₇

Choć w niektórych miejscach widać, że autor 'korzysta tu z opraco­ wania Guettiera 26, to jednak treść i układ Przewodnika wyraźnie różnią się od dzieła francuskiego, podobnie zresztą jak i od opartej na nim pracy Hartmanna.

Ostatni rozdział Podręcznika Miecznikowskiego, O laniu i wykończe­ niu odlewów surowych (34 strony), zawiera opis zalewania form (m. in. także metodą określania ciężaru odlewu na podstawie ciężaru modelu drewnianego), oczyszczania odlewów, przy którym zatrudniano — jak czytamy — kobiety i dzieci, oraz naprawy odlewów wadliwych. Mieczni- kowski podaje tu skład różnych mieszanin żywicy, siarki, smoły, opiłek żelaznych itp. oraz ciężary właściwe różnych rodzajów drewna suchego i wilgotnego, zaczerpnięte z podręcznika Guettiera27. Po opisie zmięk­ czania i obróbki cieplnej odlewów żeliwnych oraz sposobów zabezpie­ czenia ich przed rdzą, których pochodzenia nie udało się ustalić, Miecz- nikowski podał opis cynowania odlewów żeliwnych, zaczerpnięty z jed­ nego z podręczników Hartmanna28. Z innej zaś pracy tego autora po­ chodzi opis emaliowania odlewów żeliwnych oraz 5 receptur na emalię podstawową i 4 — na emalię kryjącą 29. W zakończeniu Miecznikowski opisuje zdobienie powierzchni odlewów drogą wytwarzania różnych po­ włok, głównie metodą chemiczną.

Oceniając podręcznik odlewnictwa A. Miecznikowskiego, trzeba pa­ miętać, że został on wyprzedzony jedynie przez autorów z krajów 0 bardzo rozwiniętej produkcji hutniczej i odlewniczej, jak Francja, Rosja i Niemcy, w każdym zaś z tych krajów produkcja surówki prze­ wyższała prawie dziesięciokrotnie produkcję na terenach Królestwa Pol­ skiego30. Praca Miecznikowskiego' tym bardziej zasługuje na uznanie 1 szacunek, że powstała w kraju słabo uprzemysłowionym, nie posiada­ jącym wyższego szkolnictwa technicznego i pozostającym pod obcym panowaniem.

Długo czekał autor Przewodnika dla giserów na następcę. Dopiero w pół wieku później w Wykładzie technologii metali prof. S. Anczyca znalazła się część poświęcona odlewnictwu, a pełny jego wykład zawar­ ty został dopiero w Kursie odlewnictwa K. Gierdziejewskiego, wydanym 26 Np. w pierwszej części wstępu do rozdziału i przy opisie form owania w pia­ sku chudym; por.: Ä. G u e 11 i e r, D e la fonderie [...], s. 253.

27 A. G u e 11 i e r, D e la fonderie [...], S. 283.

28 C. H a i t m a n n , Handbuch der Metallgiesserei, s. 764. W arto wspomnieć, że zamieszczony przez Mieicznikowskiego opis angielskiego urządzenia do cynowa­ nia był już znacznie wcześniej (i dokładniej) opisany w artykule: Sposób pobiela­ nia naczyń z lanego żelaza poprawiony przez Samuela Kenricka. „Izys Polska“, nr 7/1822, s. 356.

29 C. H a r t m a n n , Vollständiges Handbuch [...]■ Ergänzungsheft, s. 51.

30 W edług danych H. Łabęckiego (Górnictwo w Polsce. W arszaw a 1841, tafol. I), w 1836 r. produkcja suröwiki wynosiła: w e Francji ok. 188 tys. t., w Rosji Ok. 170 iys. t., w państwach niemieckich ok. 140 tys. t., a w Kongresówce Ok. 20 tys. t.; przeliczenia na tony (dokonano wedługjJ. K o l b e r g , Porównanie teraźniejszych i dawnych miar i wag w Królestwie Polskim używanych. Warszatwa 1819, s. 104.

3 0 8 Jerzy Piaskowski

(przy współudziale S. Szczawińskiego i M. Króla) tuż przed drugą wojną światową 81.

Podręcznik Miecznikowskiego przeznaczony był zasadniczo dla niż­ szego .personelu technicznego odlewni. Zbyt mało (było w tyto czasie pol­ skich inżynierów odlewników, alby zachodziła potrzeba pisania dla nich podręcznika; korzystali oni z podręczników zagranicznych, kształcili się przecież także za granicami kraju.

Niemniej jednak Przewodnik dla giserów jest wynikiem sumiennej i rzetelnej pracy, podręcznikiem wolnym od błędów i zawierającyto wiele cennych danych technicznych (szczególnie jeśli chodzi o stopy metali nieżelaznych, topienie w żeliwiaku oraz sposoby naprawy i wykańczania odlewów), z których mógł korzystać zainteresowany robotnik, mistrz lub technik, pragnący uzupełnić wiadomości praktyczne. Także zresztą i in­ żynier mógł znaleźć w pracy Miecznikowskiego sporo interesujących danych technicznych.

Trudno stwierdzić, w jakim stopniu poldręcznik Miecznikowskiego zo­ stał wykorzystany przez polskich odlewników, zlbyt dużo czasu dzieli go od późniejszych opracowań i publikacji, w których występuje tylko jako pozycja w opracowaniach bibliograficznych i historycznych32.

Przewodnik dla giserów jest pracą przede wszystkim kompilacyjną, trudno jednak jest wykazać wszystkie materiały zaczerpnięte przez Miecznikowskiego z innych d zieł33. Wymieniając kilkakrotnie w tekście nazwiska obcych autorów (Karmarsoh, Dumas, d’Arcet, Berthier) lub wynalazców (Baradelle, Deodor 34, Cali i Fisber), Miecznifcowski nie po­ dawał bibliogratfii, co nie było aidhybiendem w książce przeznaczonej dla rzemieślników. Zresztą bibliografii nie zamieścił także Guettier w dziele, z którego — jak się wydaje — korzystał Miecznikow^ki, w wyjątko­

31 S. A n c z y c, Wykład, technologii metali. L w ó w — W arszaw a 1916. Część 2, Przeróbka materiałów; K. G i e r d z i ' e j e w s k i , Kurs odlewnictwa. T. 1, W a r­ szawa (1930; t. 3, W arszawa 1939; S. S z c z a w i ń s k i , M. K r ó l , Kurs odlewnictwa. T. 2, Warsizawa 1938.

32 Por.: K. G i e r d ż i e j e w s k i, Polskie piśmiennictwo techniczne odlew­ nicze. „Stnidia i M ateriały z Dziejów N auki Polskiej“, t. 3, 1955, s. 561; J. P i a s ­ k ó w s k i, Rozwój polskiego piśmiennictwa odlewniczego. „Przegląd Odlewnictwa“, nr 2/1959.

33 Niestety, w krajowych bibliotekach nie udało się autorowi niniejszego arty­ kułu znaleźć niektórych prac, z których mógł korzystać Miecznifcowski, a miano­ w icie: J. B. Launaya, Manuel du fondeur [...], oraz C. Hart manna, Vollständige Handbuch [...] i Handbuch der Eisengiesserei.

34 O nagrodzie, którą uzyskali właściciele odlewni Baradelle i DśOdor za „w y­ nalazek“ kowalnego żeliwa, opublikowano wzmiankę w „Izys Polskiej“ (Ważne odkrycie w przerabianiu żelaza. „Izys Polska“, nr 1/1820, s. 125; por.: J. P i a s ­ k o w s k i , Żeliwo ciągliwe w polskim piśmiennictwie technicznym X V I I I i X I X wieku. „Przegląd Odlewnictwa“, n r 1/1958). .Miecznikowski jednak z tej wzmianki nie korzystał. Jak słusiznie przy tym zaznacza autor pierwszego polskiego podręcznika odlewnictwa, sposób przedstawiony puzez Baraidelle’a i Deodora znany był już dawniej, gdyż podolbne doświadczenia przeprowadzali Reaumur, Cali

W setną rocznicę wydania podręcznika odlewnictwa 3 0 9

wych tylko wypadkach wymieniał źródła Hartmann; szczegółową biblio­ grafię zamieścił dopiero K e r lS5.

Większość wiadomości zawartych w Przewodniku dla giserów po­ chodzi z ¡podręczników zagranicznych, głównie z dzieła Guettiera De la fonderie oraz ¡podręczników odlewnictwa Hartmanna.

Miecz nikowski nie korzystał natomiast z droibnych publikacji i notatek pOlskidh dotyczących odlewnictwa, jakie ukazały się im.in. w czaso­ pismach techniczno-naukowych i technologiczno-r olniczy ch: „Izys Pol­ ska“ , „Dziennik Wileński“ , „Piast“ i „Pamiętnik Rolniczo-Tećhnolo- giczny“ 36. Nie udało się zidentyfikować oryginalnych partii tekstu oraz danych pochodzących z polskiego przemysłu odlewniczego, który — choć na ogół ustępujący techniką odlewnictwu niemieckiemu czy francuskie­ mu — mógł -przecież dostarczyć, przynajmniej częściowo;, materiału przy­ kładowego 'lub ilustracyjnego. Brak ten dowodzi słabego kontaktu autora z przemysłem.

Do zalet Przewodnika dla giserów należy forma opracowania, przej­ rzysty i logiczny układ treści, jasność wykładu poszczególnych zagad­ nień oraz zwięzłość stylu. Dzięki temu w niezbyt obszernej książce (153 strony, oprócz wstępu i spisu treści) udało się zmieścić wiele ma­ teriału. Na podkreślenie zasługuje także polski język techniczny Prze­ wodnika dla giserów; w całym podręczniku znaleźć można tylko kilka nazw pochodzenia niemieckiego, jak szwindmas (używany zresztą rów­ nolegle z polską nazwą „miara sfcurczowa“i), gisernia, piec kupolowy, aliaż, kamie (rdzenie) itp.

Miecznikowski głęboko rozumiał procesy technologiczne i właśnie dzięki temu potrafił je tak dobrze wyłożyć. Świadczy o tym także frag­ ment wstępu, w którym autor wyjaśnia, że specjalizacja odlewnictwa jest daleko posunięta, wskutek czego szczegółowy opis wszystkich ga­ łęzi tego zawodu wymagałby wielkiego dzieła, którego cel nie mógłby

35 A. G u e t t i e r , De la fonderie [...], C. H a r t m a n n, Handbuch der M eta ll- giesserei; tenże, Vollständiges Handbuch ![...]; B. Kerl, op. cit.

3* Do takich publikacji polskich, które mogły posłużyć Miecznikowskiemu jako źródła, należą m.im. artykuły i notatki: O kompozycyach metalowych. „Izys Polska“, nr 2/1820, s. 60; Olbrzymie posągi ze śpiżu. Tamże, nr 2/1821, s. 129; Opi­ sanie mieszaniny metallowey na małe numizmata, medale [...]. Tamże, nr 1/1822, s. 23; Kompozycye metaliczne łatwo się topiące i ich użytek. Tamże, nr 2/181221, s. 249; Rozmaite sposoby wyrabiania mosiądzu. Taimże, ¡rar 2/1822-23,s. 317; K it do żelaza. Tamże, nr 1/1823-24, s. 122; Teofrast czyli proszek do topienia wszelkich metalów. Tamże, n r 2/1826, s. 235; O odlewaniu modelów drukarskich. Tamże, nr 1/1826, s. 100; Kompozycja z miedzi i cyny. Tamże, nr 2/1827-28, s. 215; Tygle i retorty. „Dziennik ¡Wileński“, 18215, t. 1, s. 363; Zastąpienie bronzu aliażem. Tamże, 1826, t. 1, s. 383; Sposób nadawania brom owi i rmedzi koloru antyków. Tamże, 1825, t. 6, s. 281; Składanie i wyrabianie sposobem angielskim różnych mieszanin i kruszców, znanych pod imieniem kompozycyy metalicznych. „Piast“ , n r 17/1830, s. 118; K it do żelaza. Taimże, nr 2/1830, s. 10il; Tygle do topienia metali. „Pamiętnik Eolnirao-Technologiezny“, n r 11/1833, s. 175; Aliaże cyny, cynku i antymonu służące do roboty pomp. Tamże, nr 12/1834, s. 154; drobne artykuły i notatki o różnych stopach Odle-wtniczych zawarte w tymże zeszycie, ss. 155— ¡102.

Jerzy Piaskowski

zostać i taik osiągnięty, gdyż „najdokładniejsze nawet opisy nie dadzą robotnikowi tej wprawy i biegłości“ , jaka .potrzebna jest do wykony­ wania zawodu. „Dlatego też w dziełku obecnym — pisze dalej Miecznikowski — zamierzyliśmy podać tylko ogólne zasady, wspólne wszystkim prawie gałęziom giserstwa, i przedstawić niejako naukową jego stronę, na znajomości której właśnie rzemieślnikom naszym zbywa; przekonani bowiem jesteśmy, że robotnik, który w każdym razie po­ trafi sobie zdać sprawę ze swych czynności i wykonywać je będzie w pe­ wien slposób nie tylko dlatego, że inni tak robili, lecz że natura i włas­ ności ciał tego wymagaiją, zdoła prędzej niż inni dojść do biegłości w swym rzemiośle, gdyż kierując się ogólnymi zasadami, potrafi sam w wielu razach odgadnąć niewłaściwy sposób postępowania“ (s. II). Do

tych słów MiecznikoWskięgo, po stu latach od chwili, gdy zostały na­ pisane, trudno coś dlodać.

100-j i e t m e n E P B o r o n o J i t c K o r o y h e b h m k a n o JIH TEUH O M Y n P O M 3 B O A C T B y

B nepwofl c XVII %o Konna X V III b. iiohbmjiocb HecicojibKo khot no JiMTeii- HOMy ffejiy (b t. m. paSoTbi B. BMpuHryHHO, P. PeoMiopa, 5K. KypraBpoHa h II. Byuuio). JlMTeparypa, nocBHmeHHan 3tom OTpacjin npOMSBOftcrBa, nojiynujia pa3BMTOe oflHiaKo jimuib b Ha^ajie X IX b. K 3TOMy BpeMemi othocmtch bbdcos b cb€t y^eSuMKOB 35. JlOHea (1827), K. raprMaHa (1840— >1863), A. TeTte (1844), A. <i>. MeBioca (1859)1 nepBbiił nojibCKMii yneGroiKl no| JMreiiHOMy «ejiy 6biji HanwcaH

A . MeHHMKOBCKMM, aro 6mjio PyKOBOÓCTBO ójih jiureuiąuKoe (BapinaBa 1864). Oho coctomt K3 n a w pa3flenoB, b Koropbix onMCaHbi: jiwrreiłHbie Merajuibi m cnjiaBw, nenii fljiH BbinjiaBKM MerajinoB, jiirreiłHbie Mani uhm m ycTaHOBKM, TexHOjiorwH M3ro-

TOBJieHMH jiMTeiiHbIX <J)OpM H HHCTOBOH 06pa60TKM JIMTbH.

Xoth eiąe He yflajiocb ycTaHOBMTB Bcex mctohhhkob, kotopłimm nojib30sajicH MeHHMKOBCKM, pa&orafl Hafl cbomm yHe5HMKOM, TeM He MeHee ysce Tenepb mojkho CHMTaTŁ, HTO B OCHOBHGM 3TO KOMnMJIHTMBHaH paSOTa, B KOTOpOił aBTOp MCnOJIb- 30Baji npoM3Be^eHMH MHOcrpaHHbix aBTopoB, npejKfle Bcero cOHHHemiH A. Terbe m K. TapTMaHa. KHura MeHHWKOBCKoro cosepauw MHOro i^eHHbix TexHHHecKMX CBefleHMń. K flOCTOKHCtbaM ynedHHKa cJieayeT ora ecm TaioKe to, hto oh HanMcan b ^0X0fl^retB0ił cpopine, OTjm^aeTCH JiomHecKoii KOMnoraoBKOń coflepjKaHna. Ocb&- maeMbie b HeM Bonpocbi trajiojKeHbi cjKaTo m hcho. B ynedHUKe npwMeHeHa nojib- CKan T€XHWHecKaH TepMWH0Ji0rna.

TO TH E C E N T E N A R Y O F THE P U B L IC A T IO N OF TH E FIR ST P O L IS H T E X T B O O K O N F O U N D R Y P R A C T IC E

In the period frtom the sixteenth till the end of the eighteenth century there appeared some books concerning foundry practice (among others by V. Birin- guccio, R. Reaumur, G. Courtivrom and P. Bouchu), the very development of foundry literature, however, dates from the beginning of the nineteenth century,

V — ^

W setną rocznicę wydania podręcznika odlewnictwa 311

when textbooks by J. B. Launay (1827), C. Hartmann (1840— 1863), A. Guettier (1844), A. F. Mewdus (1859) ttnajde their appearance. The iFoilish foundry- textbook by A. Miecznikowski, Founders’ Guide (W arszaw a 1864), consists of five chapters, in which the following issues have been described: metals and foundry alloys, m etal melting furnaces, foundry machines and equipment, casting moulds and

finishing technology.

Although no f u ll success has been aoMievied 'in identifying the sources that Miecznikowski used when writing his textbook, it seems nevertheless to be for the most part a compilation wonk based on books by foreign authors, mainly by A. Guettier and C. Hartmann. The textbook of Miecznikowski contains quite a number o f valualble technical data; among its merits may be ailso ranked the form of elaboration, the clear and logical arrangement of its contents and particular problems, the compactness of style and its Polish vocabulary.