I Ogólnopolska Konferencja Naukowa -
„Z dziejów zdrowia publicznego” (Łódź, 2 -3 grudnia 2004)
W dniach od 2 do 3 grudnia 2004 roku w Łodzi odbyła się I O gólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Z dziejów zdrowia publicznego” .
Organizatorem konferencji były: Szkoła Zdrowia Publicznego Instytutu M edycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi, Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej U niwersytetu W rocław skiego oraz Polskie Tow arzystwo Zdrowia Publicznego. Uczestnicy reprezentowali ośrodki naukowe z Bydgoszczy, Częstochowy, Gliwic, Krakowa, Lublina, Łodzi, Opola, Piotrkow a Trybunalskiego, Poznania, Słupska, Szczecina, W rocław ia oraz W arszawy.
Celem konferencji było zainicjowanie w ielodyscyplinarnego spojrzenia na zdrowie ludów (narodów) i wybranych populacji z perspektyw y dziejów, od czasów najdaw niejszych do współczes nych, tj. do okresu po II wojnie światowej.
W ystąpienia zostały zaprezentowane w sześciu sesjach tematycznych: „O brazy lekarzy, pacjentów oraz stanu ich zdrowia w literaturze pięknej” , „Sytuacja dem ograficzna w Europie i stan zdrowia arystokracji polskiej w dobie now ożytnej” , „Instytucjonalna i społeczna troska o zdrowie publiczne w Polsce w okresie zaborów ” , „Zdrow ie publiczne w Polsce w okresie II R zeczypospolitej” , „Kwestie zdrowotne w Europie W schodniej” oraz „Środow iskow e i organizacyjne aspekty zdrowia publicznego w Polsce po II W ojnie Św iatow ej” .
Pierwszy dzień konferencji pośw ięcony był referatom z trzech pierw szych sesji tematycznych. O bradom pierwszej sesji przew odniczyła prof. dr hab. Bożena Płonka Syroka (U niw ersytet W rocław ski). W pierw szym referacie A nna Lasek (UAM ) przedstawiła obraz lekarza w najw cześniejszych dziełach literatury greckiej. Autorka podkreślała w nim, że ju ż w eposach Homera, lekarze byli szanowani i doceniani, gdyż nie tylko „potrafili dobywać z ciał strzały i leki stosow ać” , ale również leczyć niedom agania w racjonalny sposób: chirurgiczny (oczyszczanie, opatryw anie ran), farm aceutycz ny (stosowanie ziół), czy też za pom ocą diety. C horoby, których przyczyny nie były jasn e starożytnym medykom, jako efekt działania demonów lub kary zesłanej przez rozgniewanych bogów , starano się leczyć za pom ocą czarów, magicznych zaklęć i oczyszczeń. Pow yższy w ątek kontynuow ała w swoim referacie Danuta Szaroszyk Socha (UAM ). Autorka próbow ała przedstawić zagadnienia medyczne dotyczące lekarzy i pacjentów na przykładzie epigram atu greckiego. Podkreślała, że w epigramatach informow ano o przyczynie zgonu, o chorobie, jej przebiegu czy próbach jej zapobiegania, dziękowano za uzdrowienie, wyjaśniano przyczyny wdzięczności. W utw orach pośw ięconych lekarzom , obok kpin z lekarzy konowałów, pojaw iały się także teksty św iadczące o szacunku, jakim m edycyna cieszyła się w starożytności oraz o erudycji i profesjonalizm ie antycznych przedstawicieli tego zawodu. Kolejny referat został wygłoszony przez Agnieszkę Tetrycz-Puzio (Pom orska Akadem ia Pedagogiczna, Słupsk). Autorka om ówiła w nim stan zdrowia ludności ziem polskich od XI do XIII wieku, na podstawie zachowanych średniowiecznych źródeł narracyjnych. Autorka podkreślała w nim, że jakkolw iek podstawa źródłow a w odniesieniu do om aw ianego okresu je s t niezwykle skąpa, co znacznie ogranicza kompleksow e przedstawienie i ocenę stanu zdrow ia ludności ziem polskich, to zdecydowanie więcej informacji dostarczają średniowieczne źródła o problem ach zdrowotnych przedstawicieli elit czy dynastii. Dużo m ów ią ju ż same przydomki książąt, np. Bolesław Krzywousty, M ieszko I Plątonogi, W ładysław Laskonogi, Henryk V Brzuchaty, Konrad II Garbaty. A utorka podkreślała również, iż ze źródeł wynika, że przedstaw iciele dynastii piastowskiej z dwóch tendencji charakterystycznych dla średniowiecza wstrzem ięźliw ości, która wzm acnia oczyszczając oraz obfitości, która wzmacnia wypełniając ulegali zdecydowanie tej drugiej tendencji.
Następnie głos zabrała Zinajda Pakholok ( W ołyński Państwow y Uniwersytet), która zaprezen towała słuchaczom znaczenie m edycyny ludowej w twórczości literackiej M ikołaja Kruszewskiego.
Pierw szą sesję zakończyła sw oim w ystąpieniem Krystyna Pietrych (Uniwersytet Łódzki). Podjęta ona próbę ukazania obrazów choroby i cierpienia we współczesnej poezji polskiej. Posłużyła się w tym celu twórczością: A leksandra W ata, M irona Białoszewskiego, Zbigniew a Herberta oraz Stanisława Barań czaka.
W ramach drugiej sesji znalazło się sześć referatów. Obradom tej sesji przew odniczył prof. dr hab. Tadeusz Srogosz ( Częstochowa). Pierw szy z referentów , Edyta W olter (SGGW , W arszawa) przed staw iła uczestnikom ew olucję przesłanek intrapersonalnej hom eostazy duchowej począwszy od średniowiecza, kiedy zgodnie z paradygm atem symboliki religijnej, Bóg jest źródłem, a człowiek w szczepiony w Boże M isterium życia, poprzez ideę renesansow ego hum anizmu antropocentrycznego i barokow ego hum anizmu teocentrycznego, aż do epoki ośw iecenia ludzkiego rozumu. Andrzej M ichalski (Pom orska Akadem ia Pedagogiczna, Słupsk) om ówił z kolei zagrożenia mające wpływ na procesy demograficzne. Jednym z takich zagrożeń, jak podkreślał autor, była jakość i ilość dostępnej żywności oraz wybuchy epidemii. Kolejny referent, A nna Łysiak-Łątkow ska (PAP, Słupsk) skupiła się na zdrowiu polskiej arystokracji w dobie Oświecenia. Zam ierzeniem autorki było zaprezentowanie wizerunków bardziej i mniej znanych polskich arystokratek i szlachcianek oraz m etod maskowania u nich śladów ospy, choroby, która pozostaw iając trw ałe blizny i deform ując ciało uniemożliwiała realizację zam ierzonych celów, silne przeżycia psychiczne i rezygnację z przyjemności światowego życia. Iw ona W ołyniec ( Częstochowa) om ówiła koncepcję Stefana Garczyńskiego, autora „Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej - dotyczącą zależności zdrowia ludności Rzeczpospolitej w pierwszej połowie X V III wieku od w arunków bytu. Następnie głos zabrała Katarzyna K rawczyk (Częstochowa), która zaprezentow ała słuchaczom działalność kom isji boni ordinis (dobrego porządku) wobec kwestii sanitarno-zdrow otnych m iast królew skich w XVIII wieku. D rugą sesję zakończył sw oim wystąpieniem Jan N osko (Szkoła Zdrow ia Publicznego, Łódź). Podjął on próbę ukazania dwóch tematów. Jeden dotyczył w ychow ania zdrow otnego m łodego księcia A dam a Jerzego Czartoryskiego, a drugi natomiast om aw iał zalecenia higieniczne księcia M ichała H ieronim a Radziw iłła dotyczące obiektów pałacowych w Nieborowie, czystości urządzeń, jak i osób z nich korzystających. A utor posłużył się w tym celu dw om a oryginalnym i dokum entami z 1783r., z bogatej, liczącej 6 tysięcy tomów biblioteki Muzeum Narodow ego w N ieborowie i zawierającej najw ażniejsze dzieła m edyczne XVIII wieku opublikowane w języku łacińskim, niem ieckim , francuskim , w łoskim i angielskim.
W ramach trzeciej sesji znalazło się siedem referatów . Obradom sesji przew odniczył doc. dr hab. Jarom ir Jeszke (PAN, W arszawa). W ystąpienia rozpoczął Tadeusz Srogosz (Częstochowa), który zaprezentow ał słuchaczom dylem aty zorganizow ania Kolegium M edycznego w I Rzeczpospolitej. Kolejny referent, M arcin W iniarz (Uniwersytet W rocław ski), skupił się na ochronie zdrow ia m ieszkań ców rozw ijających się ośrodków m iejskich w K rólestwie Polskim w latach 1815 -1863. Z kolei Tomasz Tokarek (U niw ersytet W rocław ski) mówił o opiece lekarskiej nad pensjonariuszam i Ogólnego Schronienia U bogich w latach 1816-1914, jak o form ie działalności charytatywnej w Krakowie. Następne wystąpienie, autorstw a Ewy Kałam ackiej, dotyczyło wpływu aktyw ności ruchowej na zdrowie. Podkreślano w nim, że zależność tę kojarzono w różnych epokach na różnej zasadzie i z różną siłą. Autorka starała się wykazać, że przyczynkiem do rozwoju edukacji zdrowotnej było lenistwo ruchowe, którem u zaczęli ulegać Polacy w XIX wieku. Poprzez popularyzowanie wiedzy o zdrowiu lekarze podkreślali, że ruch jes t niezbędny dla zdrowia. Jednak do XIX wieku jedynym środkiem informacji i działalności w zakresie prom ocji zdrow ia było słow o drukowane. Dopiero w XIX wieku pojaw iły się instytucje służące realnem u doskonaleniu zdrowia. W następnym referacie autorstwa W łodzim ierza Kaczorow skiego i Antoniego M aziarza (U niw ersytet Opolski), zaprezentowano słucha czom udział żeńskich zgrom adzeń zakonnych w opiece zdrowotnej na Śląsku w drugiej połowie XIX wieku. Podkreślono w nim i zaprezentowano rów nież sytuację zdrow otną na Śląsku, aktywność Kościoła katolickiego w zakresie opieki zdrowotnej i społecznej oraz działalność m edyczną sióstr w opinii społecznej. W alentyna K rystyna Korpalska (A kadem ia M edyczna, Bydgoszcz) mówiła o w pływie ustaw odaw stw a niem ieckiego na rozwój instytucji ochrony zdrowia publicznego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim. Autorka w ystąpienia podkreślała, że pruskie ustaw odaw stw o medyczne
z drugiej połowy XIX wieku było pionierskie w stosunku do podobnych rozwiązań w zaborze rosyjskim i austriackim, jednakże dyrektyw y i restrykcyjny charakter systemu opieki zdrowotnej, w specyficznych warunkach, pod obcym panowaniem był odbierany z niezrozum ieniem i nieraz bojkotow any. Trzecią sesję zakończył sw oim wystąpieniem M arek Dutkiew icz (A kadem ia Św iętokrzyska, Filia Piotrków Trybunalski). Podjął on próbę ukazania krakow skich placów ek m edycznych Legionów Polskich w latach 1914-1917. A utor wystąpienia przedstawił słuchaczom nie tylko działalność krakowskich szpitali wojskow ych, ośrodka leczenia, rehabilitacji i nauki dla inwalidów legionowych, ale także działalność Am bulatorium D entystycznego Legionów Polskich zorganizow anego i prowadzonego społecznie przez stom atologów pod kierunkiem prof.W incentego Łebkow skiego oraz działalność laboratorium prof. Odo Bujw ida zaopatrującego bezpłatnie form acje legionowe w szczepionki.
Kolejne w ystąpienia miały m iejsce drugiego dnia obrad. Sesji czwartej w spółprzew odniczyli: prof. dr hab. m ed.Tadeusz Brzeziński (Pom orska Akadem ia M edyczna) oraz prof. dr hab. Andrzej Felchner (Akadem ia Świętokrzyska, Filia Piotrków Trybunalski). Sesję rozpoczęła swoim wystąpieniem M ałgorzata O lszewska (Akadem ia Św iętokrzyska, Filia Piotrków Trybunalski). Przedstaw iła ona uczestnikom kwestie zdrowotne w szkolnictw ie II Rzeczypospolitej. Szczególną uwagę skupiła autorka na sytuacji zdrowotnej szkolnictwa wołyńskiego, na Kresach oraz Polski centralnej w okresie m iędzywojennym. Sebastian K ulesza ( Pom orska Akadem ia M edyczna, Szczecin) z kolei omówił zagadnienia w ychowania seksualnego w szkolnictw ie II R zeczypospolitej. A utor w ystąpienia starał się wykazać, że podejście do tego zagadnienia było zróżnicow ane. Kwestii w ychow ania seksualnego nie normowały dostatecznie nieliczne i ogólnikow e zarządzenia administracyjne w ydawane przez M inister stwo W yznań Religijnych i O św iecenia Publicznego. M iejsce na te zagadnienia pozostaw iano jedynie w ramach zajęć z biologii, w wychow aniu m oralnym i religijnym oraz w zakresie działalności lekarzy szkolnych. Istotne znaczenie dla realizacji w ychow ania seksualnego m iała niew ątpliw ie postawa Kościoła, a zw łaszcza encyklika papieża Piusa XI, która krytykując te zagadnienia wpłynęła na zahamow anie realizacji tej kwestii. M ałgorzata Posłuszna (Akadem ia M edyczna, Poznań) skupiła się na stanie sanitam o-higienicznym wsi polskiej w okresie II Rzeczypospolitej. Autorka wystąpienia podkreśliła w nim, że wieś polska była bardzo zaniedbana. W iele do życzenia pozostaw iał nie tylko stan mieszkań, ich usytuow anie czy w arunki otoczenia, które w poważnym stopniu oddziaływały na zdrowie ludności wiejskiej, ale istotne znaczenia m iał też stan urządzeń sanitarnych oraz zaopatrzenie ludności w zdrow ą wodę. M arek Sioma (UM CS, Lublin) natom iast zaprezentow ał administracyjne aspekty działalności prozdrow otnej M inistra Spraw W ew nętrznych Sławoja Składkowskiego. A utor położył nacisk na ukazanie wysiłków Składkow skiego na rzecz podniesienia higieny społeczeństw a poprzez pryzmat jego osobistych i urzędow ych działań w tym kierunku. Następnie głos zabrał Robert Litwiński (UM CS, Lublin), który starał się w ykazać ja k duży wpływ na zdrowotność policjantów w okresie międzywojennym m iały warunki panujące w m iejscu pracy. Kolejne wystąpienie, autorstw a M ichała M usielaka i Doroty Hędzelek (A kadem ia M edyczna, Poznań), dotyczyło bardzo ciekaw ych poglądów polskich i amerykańskich eugeników na tem at „osób m ałow artościow ych” . Podkreślono w nim, że według eugeników amerykańskich celem polityki zdrowotnej państwa nie pow inna być ochrona ludzi przed złym środow iskiem , ale przed gw ałtow nym przyrostem osób eugenicznie małowartościowych, gdyż pewne choroby społeczne przekazyw ane są z pokolenia na pokolenie. Z kolei eugenicy polscy wysunęli tezę, że I w ojna św iatowa doprow adziła nie tylko do nadm iernego spadku liczby ludności, ale przede w szystkim spow odowała elim inację i degenerację „najw artościow szego elem entu polskiego” . Janusz Kłapeć (UM CS, Lublin) przedstaw ił charakterystykę stanu sanitarnego m iasta Lublina oraz om ówił rozwój placów ek służby zdrowia w okresie m iędzywojennym . Przedstaw iona została baza szpitalna jak ą dysponow ało m iasto wraz z krótką charakterystyką poszczególnych placówek, zakres i charakter lecznictw a sam orządow ego i prywatnego działającego w Lublinie oraz zw iązanych z nim ludzi. A utor zaprezentow ał także krótki rys historyczny działalności Pogotow ia Ratunkow ego oraz PCK. Sesję czw artą zakończył sw oim wystąpieniem Zdzisław Jezierski (U niw ersytet M edyczny, Łódź). Podjął on próbę ukazania problem atyki zdrow ia publicznego w polityce hitlerow skich Niemiec na terenie okupowanej Polski w latach 1939-1945.
W ramach sesji piątej wygłoszono trzy referaty, a obradom przewodniczył prof. dr hab. Adam Paluch (U niwersytet W rocław ski). Jako pierw szy referent w ystąpił Paweł Olszewski (Aka dem ia Św iętokrzyska, Filia Piotrków Trybunalski). Przedstawił on słuchaczom stosunkowo mało znaną kw estię pom ocy dla ludności orm iańskiej po I wojnie światowej. Efektem tych działań - ja k podkreślał referent - było uratow anie od śmierci tysięcy osób. W ystąpienie Hanny H avshykow ej (UM CS, Lublin) dotyczyło działalności kościoła Adwentystów D nia Siódmego na U krainie na rzecz zdrowia. M ów czyni podkreślała w nim, że w działaniach podejm owanych na rzecz zdrowia kościół adwentystów w ykorzystuje profilaktyczne program y zdrowotne, organizuje wystawy, prowadzi kilkudniow e zajęcia terapeutyczne, naucza podstaw zdrowego stylu życia. Sesję tę zam ykała sw oim wystąpieniem Danuta Penkala Gawęcka (UAM ). Przedstawiła ona referat nt.: „Prom ocja zdrowia czy nowej religii. Popularyzacja systemu naturalnego uzdrawiania Porfirego Iw anow a w Kazachstanie . Autorka podkreślała w nim, że tzw. „ruch iwanow ców ” propaguje system naturalnego uzdraw iania, polegający na hartow aniu ciała poprzez oblewanie ciała zim ną wodą, przestrzeganie postów oraz doskonalenie ducha. Coraz częściej praktyki „naturalnego uzdrawiania w prow adzane są w przedszkolach i szkołach oraz w centrach rehabi litacji dzieci.
O bradom ostatniej sesji przewodniczyli: prof. dr hab. Stanisław Tarkowski (Łódź) oraz dr W łodzim ierz Piątkow ski (UM CS, Lublin). O tw orzył ją sw oim w ystąpieniem Zbigniew Jastrzębowski (Politechnika, Częstochowa). Jego referat dotyczył kwestii zdrowia publicznego w doktrynie welfare State. Dla zobrazowania problem u autor posłużył się dokum entami organizacji międzynarodowych (W HO) oraz Unii Europejskiej i R ady Europy. Elżbieta W ięckow ska (Akadem ia M edyczna, W rocław) z kolei om ówiła postępow anie z chorymi na gruźlicę w pierw szych latach po zakończeniu II wojny św iatowej. A utorka szczególny uw agę zw róciła n a kom petencje N aczelnego N adzw yczajnego Kom isariatu do W alki z Epidem iami, którego działalność w istotny sposób przyczyniła się do stopniowego wygaszania ognisk gruźlicy w społeczeństwie. Ryszard Szozda (Gliwice), kolejny m ów ca tej sesji, przedstaw ił referat pt. „Znaw ca i biegły sądowy z dziedziny medycyny sądowej na ziem iach polskich . A utor stwierdził, że analiza przepisów dotyczących problem atyki biegłych sądowych prowadzi do wniosku, iż niestety do tej pory nie zdołano uwzględnić wszystkich koniecznych uw arunkowań w zakresie czynności biegłych sądowych. Następnie głos zabrała ponownie Elżbieta W ięckow ska, która w ygłosiła referat pt. M onar jak o organizacja pozarządowa. Autorka podjęła próbę ukazania działań profilaktyczno-edukacyjnych w okresie 25 lat istnienia Monaru. M ałgorzata Hofman (UAM , Poznań) z kolei om ówiła zależność zdrowia od warunków pracy i wykonyw anej pracy od zdrowia na przykładzie pedagogów z m iasta Kościana w województwie wielkopolskim . Agnieszka O w sianka skupiła się na organizacji i działalności W ydziału Zdrowia i Opieki Społecznej U rzędu W ojew ódzkiego w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1975-1998. A utorka om ów iła zadania i cele W ydziału, przeanalizow ała działania dążące do podwyższenia poziom u zdrow ia w śród ludności w ojew ództw a oraz zaprezentow ała działania uw zględniające potrzeby społeczeństw a. M ałgorzata Leźnicka (Bydgoszcz) z kolei zaprezentow ała w swoim wystąpieniu w ojewództwo kujaw sko-pom orskie jak o w ojewództwo prom ujące zdrowie. Autorka przedstawiła uczestnikom program pod nazw ą „W ojew ództw o Prom ujące Zdrow ie” , który realizuje województwo oraz etapy działań z orientacją na zasoby, potrzeby, zagrożenia środow iskowe, indywidualne i rodzinne oraz cele lokalnej polityki zdrowotnej. W iesław Ślósarz ( Uniw ersytet W rocław ski) omówił ewolucje postaw w zakresie zdrowia seksualnego. Referent podkreślał, że wynika ona głównie z postępu wiedzy, upow szechnienia edukacji seksualnej i przem ian obyczajow ych. Sesję zakończyło wystąpienie Jadwigi R akow skiej, która zaprezentow ała słuchaczom referat pt. „Relacja człowiek - środowisko naturalne w kontekście historycznym ” .
Konferencję zakończono krótkim podsum ow aniem i zapowiedzią, że przedstawione referaty ukażą się w druku.
