Zmiany własnościowe i organizacyjne w przedsiębiorstwach komunalnych sektora energetycznego i ich wpływ na rozwój zrównoważony

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 731. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ryszard Borowiecki Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw. Piotr Bartkowiak Katedra Ekonomiki Produkcji00000 Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne w przedsi´biorstwach komunalnych sektora energetycznego i ich wp∏yw na rozwój zrównowa˝ony 1. Proces restrukturyzacji przedsi´biorstw komunalnych w Polsce G∏ównym problemem wspó∏czesnej polityki w zakresie rozwoju ekonomicznego jest zachowanie równowagi pomi´dzy wzrostem gospodarczym, w szczególnoÊci wzrostem konsumpcji energii, a koniecznoÊcià ochrony Êrodowiska i zachowania nieodnawialnych zasobów przyrody dla przysz∏ych pokoleƒ. Tak rozleg∏y zakres dzia∏ania, obejmujàcy sfer´ ekonomicznà, spo∏ecznà oraz ekologicznà, zosta∏ zawarty w idei rozwoju zrównowa˝onego, której g∏ównym celem jest nie tylko racjonalna eksploatacja surowców, lecz równie˝ ich oszcz´dzanie. Spo∏eczeƒstwo realizujàce strategi´ rozwoju zrównowa˝onego stara si´ polepszyç jakoÊç ˝ycia w swoim Êrodowisku oraz unikaç niszczenia zasobów naturalnych Ziemi. W zasadzie wyra˝a ona nowà filozofi´ ∏adu na Êwiecie, wyznaczajàc nowy porzàdek, którego wizj´ wypracowano w ostatnich dziesićioleciach. Wstàpienie Polski do Unii Europejskiej niesie ze sobà wiele obowiàzków. Jednym z nich jest dostosowanie polskiego prawa do warunków unijnych. Nowe kraje b´dàce od 1 maja 2004 r. cz∏onkami UE muszà przystosowywaç swoje przepisy, zasady i procedury, tak aby w sposób skuteczny zosta∏y w∏àczone do systemu prawnego i administracyjnego Unii. Polska energetyka w regulujà-.

(2) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. 18. cych jà aktach prawnych wymaga równie˝ uwzgl´dnienia przepisów wspólnotowych. Temu procesowi poddane sà tak˝e przedsi´biorstwa komunalne. Przede wszystkim dotyczy to regulacji prawnych w zakresie pozyskiwania energii ze êróde∏ odnawialnych. W latach 90. XX w. w zwiàzku z uchwaleniem przez Sejm RP zasady ograniczajàcej dotacje gmin dla zak∏adów bud˝etowych, tylko do wysokoÊci 50% ich wydatków, rady gmin podj´∏y uchwa∏y o przekszta∏ceniu podmiotów typu przedszkola, ˝∏obki, biblioteki, oÊrodki kultury i podobnych w jednostki bud˝etowe posiadajàce osobowoÊç prawnà i mogàce przyjmowaç dotacje bez ograniczeƒ.. Liczba podmiotów poddanych procesowi przekszta∏ceƒ. 300 250 200 150 100 50 0. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004. Rys. 1. Proces przekszta∏ceƒ w spó∏ki kapita∏owe podmiotów gospodarki komunalnej w latach 1994–2004 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Informacja o przekszta∏ceniach i prywatyzacji mienia komunalnego (wed∏ug stanu na koniec 2004 r.), Ministerstwo Skarbu Paƒstwa, Warszawa, grudzieƒ 2005, s. 27.. Okres transformacji gospodarki komunalnej w poszczególnych województwach przebiega∏ nierównomiernie. Najwi´kszà dynamik´ mo˝na wskazaç w województwach zachodnich oraz po∏udniowych, w których nast´powa∏y równie˝ zasadnicze zmiany w pozosta∏ej cz´Êci gospodarki przemys∏owej. Wp∏yw na to mia∏y lokalne inwestycje kapita∏u obcego, g∏ównie niemieckiego, francuskiego i angielskiego. W gospodarce komunalnej mo˝na by∏o zauwa˝yç równie˝ wejÊcie kapita∏u obcego, np. do podmiotów zajmujàcych si´ gospodarkà cieplnà, dostarczaniem wody i odprowadzaniem Êcieków, oraz w gospodarce odpadami komunalnymi. Proces ten przebiega∏ jednak wolniej w zwiàzku z koniecznoÊcià przekszta∏cenia istniejàcych podmiotów komunalnych w spó∏ki kapita∏owe.

(3) Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne…. 19. o 100% kapitale gminy lub o mieszanym kapitale. W latach 1994–2004 nast´powa∏ stopniowy wzrost tego typu form organizacyjno-prawnych (rys. 1 i 2). ÂciÊlej rzecz ujmujàc, nale˝y zauwa˝yç w tym okresie trzy etapy. Pierwszy to lata 1994–1998, w którym funkcjonowa∏ tylko jeden szczebel administracji samorzàdowej – gmina, oraz drugi etap (1998–2001), kiedy to mamy do czynienia z reformà administracji samorzàdowej, wprowadzajàcà trójstopniowy podzia∏ Polski na gminy, powiaty (ziemskie i grodzkie) oraz samorzàdowe województwa. Ostatni okres to lata 2002–2004, w których nast´puje spadek aktywnoÊci samorzàdu terytorialnego w obszarze przekszta∏ceƒ w∏asnoÊciowych i organizacyjnych. Mo˝e to byç zwiàzane z przejÊciowymi trudnoÊciami, g∏ównie finansowymi, a tak˝e zmianà formy zarzàdzania – od zarzàdu, jako organu wykonawczego, do samodzielnego prezydenta, burmistrza lub wójta, wybranego w wyborach bezpoÊrednich.. 43 spó∏ki z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià (∏àcznie 1531). 6 spó∏ek akcyjnych (∏àcznie 105). Spó∏ki z cz´Êciowym udzia∏em gminy (wzrost o 1 – ogó∏em 985) uby∏o. przyby∏o. 12 spó∏ek z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià (∏àcznie 740). Jednoosobowe spó∏ki gminy (wzrost o 37 – ogó∏em 1636) uby∏o. przyby∏o. 11 spó∏ek akcyjnych (∏àcznie 242). Rys. 2. Przekszta∏cenia w spó∏kach gminnych w 2005 r. w odniesieniu do 2004 r. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Informacja o przekszta∏ceniach..., s. 27.. Proces ten doprowadzi∏ do jakoÊciowej zmiany w zarzàdzaniu i funkcjonowaniu przedsi´biorstw. Pozwoli∏o to na wprowadzenie i upowszechnienie rozwoju zrównowa˝onego, jako czynnika kszta∏tujàcego nowy wizerunek gospodarki komunalnej w Polsce. Najwi´kszà liczbà spó∏ek prawa handlowego.

(4) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. 20. z udzia∏em kapita∏u podstawowych jednostek samorzàdu terytorialnego mogà poszczyciç si´ nast´pujàce województwa1: Êlàskie – 200, wielkopolskie – 198, mazowieckie – 197, dolnoÊlàskie – 177, ma∏opolskie – 138, pomorskie – 136, warmiƒsko-mazurskie – 135 oraz zachodniopomorskie – 134. W ka˝dej gospodarce nieodzownym czynnikiem rozwoju jest ochrona Êrodowiska. Planujàc proces produkcyjny, nale˝y zwróciç szczególnà uwag´ na ograniczenia w degradacji Êrodowiska i wynikajàce z tego odpowiednie przepisy prawa. Prawo i jego funkcje dla ochrony Êrodowiska obejmujà nast´pujàce obszary2: – organizacyjny, w którego sk∏ad wchodzà wszystkie podmioty majàce jako nadrz´dny cel dzia∏anie na rzecz ochrony Êrodowiska, – ochronny, do którego zadaƒ zalicza si´ okreÊlenie zasad i mo˝liwoÊci korzystania z wszystkich zasobów Êrodowiska, – represyjny, wraz ze stosowanymi w tym celu narz´dziami, jak kary, subwencje i op∏aty, oraz gwarancjami prawnymi za szkody w Êrodowisku, – procesowy, majàcy za zadanie okreÊlenie warunków technicznych i norm w zakresie ochrony Êrodowiska. Z uwagi na tak okreÊlone funkcje prawa oraz zachodzàce relacje mi´dzy dzia∏aniami politycznymi, gospodarczymi oraz spo∏ecznymi, które przyczyniajà si´ do zachowania równowagi przyrodniczej, mo˝na mówiç o rozwoju zrównowa˝onym. Nie powinien on jednak stanowiç bariery dla rozwoju regionalnego, szczególnie obejmujàcego u˝ytecznoÊç publicznà.. 2. Ochrona Êrodowiska naturalnego w sektorze energetycznym Najwa˝niejszà rol´ w prawid∏owym funkcjonowaniu i stworzeniu sprzyjajàcych warunków do rozwoju przedsi´biorstw komunalnych pe∏ni samorzàd terytorialny szczebla podstawowego. W zakresie jego dzia∏ania, wynikajàcym z ustawy o samorzàdzie gminnym (Dz.U. 2001, nr 142, poz. 191, tekst jednolity) oraz ustaw zale˝nych, jest m.in. opracowywanie planu zagospodarowania przestrzennego, a tak˝e wspó∏dzia∏anie z samorzàdem powiatowym i wojewódzkim w ochronie Êrodowiska naturalnego oraz przeciwdzia∏anie bezrobociu. Szczególnego znaczenia w Polsce nabiera problem ochrony Êrodowiska naturalnego. Z analizy danych statystycznych (tabela 1) wynika, ˝e mimo doÊç znacznego, cz´sto dwu-, a nawet trzykrotnego, ograniczenia emisji zanieczyszczeƒ, Polska nadal zajmuje czo∏owe miejsce wÊród „producentów” szkodliwych dla cz∏owieka, zwierzàt i Êrodowiska zanieczyszczeƒ powietrza. Informacja o przekszta∏ceniach..., s. 30 i 34. A. Bernaciak, W.M. Gaczek, Ekonomiczne aspekty ochrony Êrodowiska, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznaƒ 2002, s. 171. 1 2.

(5) Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne…. 21. Tabela 1. Emisja g∏ównych zanieczyszczeƒ powietrza w przeliczeniu na jednà osob´ w wybranych krajach Unii Europejskiej Dwutlenek Py∏y w´gla (w kg) (w kg). Kraje i lata. Liczba ludnoÊci w 2004 r. (w tys.). Tlenek siarki (w kg). Tlenek azotu (w kg). Tlenek w´gla (w kg). 1. 2. 3. 4. 5. 6,6 4,4. 22,4 24,5. 134,8 99,7. 7 002,3 8 230,8. 9,3 3,3. 23,7 14,5. 31,4 27,8. 96,6 98,5. 10 965,3 10 869,2. 3,3. 27,5 4,5. 48,3 35,4. 127,4 106,5. 10 745,5 9 448,6. 2,6. 18,6 16,3. 49,6 40,4. 92,4 113,4. 10 537,0 12 452,8. 9,4 7,5. 15,5 8,9. 28,6 22,5. 155,1 98,2. 5 742,8 6 160,1. 3,5 4,2. 49,9 46,1. 30,8 28,8. 121,3 105,5. 6 521,1 7 970,2. •. 41,9 36,4. 30,8 33,8. 83,3 64,6. 5 644,0 7 155,5. 3,5. 40,0 23,8. 28,3 30,0. 74,9 62,3. 8 441,5 10 427,8. 2,7. 19,9 6,6. 46,4 37,6. 236,9 108,5. 17 714,7 19 929,1. •. 24,1 7,4. 23,8 17,1. 68,2 52,2. 10 492,9 10 274,8. 3,9 2,5. 34,9 28,1. 34,2 27,5. 114,6 69,5. 4 677,9 6 014,4. 0,009 0,009. 106,8 23,2. 40,4 31,2. 85,6 53,4. 12 241,1 11 849,4. 19,7 5,6. Austria 1995 2002. 8 140,1. Belgia 1995 2002. 10 396,4. Dania 1995 2002. 5 397,6. Finlandia 1995 2002. 5 219,7. Francja 1995 2002. 59 900,7. Grecja 1995 2002. 11 041,1. Hiszpania 1995 2002. 42 345,3. Irlandia 1995 2002. 4 027,7. Luksemburg 1995 2002. 6. 7. •. •. •. •. •. 451,6. Niemcy 1995 2002. 82 531,7. Portugalia 1995 2002. 10 474,7. Czechy 1995 2002. 10 211,5. •.

(6) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. 22. cd. tabeli 1 1. 2. S∏owacja 1995 2002. 5 380,1. Szwecja 1995 2002. 8 975,7. W´gry 1995 2002. 10 116,7. Wielka Brytania 1995 2002. 59 673,1. W∏ochy 1995 2002. 57 888,2. Polska 1995 2000 2001 2002. 38 190,6. 3. 4. 5. 6. 7. 44,4 18,9. 33,8 18,9. 80,6 55,1. 44 422,9 7 248,9. 17,3 2,9. 9,9 6,5. 34,5 26,9. 110,7 85,3. 5 681,9 5 681,9. 7,5 4,9. 69,6 35,5. 18,7 17,7. 75,2 61,3. 5 831,9 5 535,4. 2,8 2,4. 39,4 16,7. 35,1 26,6. 92,0 54,2. 9 250,3 8 915,2. 3,9 1,6. 21,8 11,5. 31,0 21,9. 124,0 77,3. 7 117,2 7 428,1. • •. 62,2 39,6 40,9 38,1. 29,3 21,9 21,1 20,8. 119,0 90,7 92,4 89,3. 9 136,4 8 243,1 8 322,5 8 072,0. • 12,1 12,9 12,4. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Ma∏y Rocznik Statyczny Polski 2005, GUS, rok XLVIII, Warszawa, s. 514–515 oraz Ochrona Êrodowiska 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 488.. WÊród tych „producentów” sà tak˝e przedsi´biorstwa komunalne, g∏ównie ciep∏ownie i elektrociep∏ownie. Ciep∏ownictwo spe∏nia istotnà funkcj´ zarówno w gospodarce komunalnej, jak i w gospodarce narodowej, gdy˝ dostarcza poszczególnym odbiorcom wytwarzane ciep∏o, w centralnych êród∏ach ciep∏a, za poÊrednictwem magistrali i sieci cieplnej. W gospodarce komunalnej funkcje ciep∏ownictwa zwiàzane sà zasadniczo z trzema obszarami, tj. urbanistykà, planowaniem przestrzennym oraz zagadnieniami spo∏eczno-ekonomicznymi. Wynika to ustawy o samorzàdzie gminnym, w której zaopatrzenie w ciep∏o jest zadaniem w∏asnym gminy. W Polsce w wi´kszoÊci miast energetyka cieplna dostarcza noÊników energetycznych odbiorcom indywidualnym, dla potrzeb ogrzewania pomieszczeƒ, oraz odbiorcom instytucjonalnym i technologicznym zarówno do ogrzewania, jak i procesów produkcyjnych. Funkcja ciep∏ownictwa w gospodarce narodowej wynika z jego udzia∏u w bilansie energetycznym kraju, zarówno po stronie zu˝ycia energii pierwotnej, jak i po stronie odbiorców indywidualnych i instytucjonalnych. Istotny jest równie˝ w skali makro wp∏yw ciep∏ownictwa na Êrodowisko i jego ochron´ oraz na obcià˝enie transportu drogowego i kolejowego. Obecnie najwa˝niej-.

(7) Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne…. 23. szym kryterium Êwiadczàcym o konkurencyjnoÊci systemów ciep∏owniczych sà ca∏kowite koszty wytwarzania 1 GJ energii, dlatego te˝ istotnego znaczenia nabierajà aspekty ekonomiczno-finansowe. G∏´boka ich analiza w ujćiu integracji europejskiej oraz bezpieczeƒstwa energetycznego kraju wskazuje, ˝e punkt ci´˝koÊci zostaje przeniesiony z obszaru techniczno-technologicznego na zagadnienia pozaprodukcyjne. Jednak jednym z czynników majàcych istotny wp∏yw na koszty u odbiorcy jest faza pierwsza – produkcja. Wi´kszoÊç urzàdzeƒ technicznych w przedsi´biorstwach ciep∏owniczych wykazuje znaczne zu˝ycie. Wskaênik zu˝ycia Êrodków trwa∏ych w 2001 r. wynosi∏ 56,5% i wzrós∏ o 3,7% w stosunku do roku poprzedniego. W wi´kszoÊci województw wskaênik ten przekracza 50% (dolnoÊlàskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, ma∏opolskie, podkarpackie, pomorskie, Êlàskie i zachodniopomorskie). W województwie ∏ódzkim i mazowieckim wskaênik ten przekroczy∏ ju˝ 62%, co mo˝e Êwiadczyç o mo˝liwoÊci cz´stszego wyst´powania awarii. Dla szeÊciu województw wskaênik zu˝ycia Êrodków trwa∏ych mieÊci si´ w granicach 30–49%. Wa˝nym województwem w tej grupie jest województwo wielkopolskie, w którym produkcja i d∏ugoÊç sieci cieplnej oraz wskaênik zu˝ycia Êrodków trwa∏ych mogà Êwiadczyç o dobrej pozycji w kraju. Na sytuacj´ w ciep∏ownictwie istotny wp∏yw ma równie˝ liczba przedsi´biorstw tej bran˝y w poszczególnych województwach (rys. 3). Dynamika zmian zwiàzana jest z otwieraniem nowoczesnych ciep∏owni, a zamykaniem nierentownych, których koszty remontów i odtworzenia parku maszynowego sà znaczne i nie mo˝na uzyskaç na ten cel du˝ych Êrodków finansowych. Jedynym racjonalnym rozwiàzaniem jest stopniowe modernizowanie i dokapitalizowanie w miar´ nowych przedsi´biorstw ciep∏owniczych. Ârodki finansowe na ten cel mo˝na pozyskaç m.in. z Banku Ochrony Ârodowiska czy unijnych programów ograniczajàcych niskà emisj´. Sprzyja temu ustawodawstwo unijne, które odpowiednimi dyrektywami normuje m.in. obszary energetyki, ochrony Êrodowiska naturalnego i rozwoju zrównowa˝onego3. Nale˝à do nich: – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/80/WE z 23 paêdziernika 2001 r. w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeƒ do powietrza z du˝ych obiektów energetycznego spalania paliw, – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/87/WE z 13 paêdziernika 2003 r. ustanawiajàca system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych na terenie Wspólnoty i zmieniajàca Dyrektyw´ Rady 96/61/WE, – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/30/WE z 8 maja 2003 r. w sprawie promowania u˝ywania biopaliw lub innych odnawialnych paliw stosowanych w transporcie, – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/91/WE z 16 grudnia 2002 r. w sprawie wydajnoÊci energetycznej budynków. 3 Energetyka w Unii Europejskiej. Droga do konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, Prezes Urz´du Regulacji Energetyki. Biblioteka Regulatora, Warszawa, grudzieƒ 2003, aneks II, s. 1–3..

(8) 24. Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. Liczba koncesjonowanych przedsi´biorstw ciep∏owniczych w 2000 r. wynosi∏a 763, by odpowiednio w kolejnych latach wzrastaç o 2,75% (784) w 2001 r., 17,17% (894) w 2002 r. i zatrzymaç si´ na poziomie 885 przedsi´biorstw w 2003 r. W poszczególnych województwach sytuacja ta kszta∏towa∏a si´ ró˝nie, i tak np. w 2001 r. w 9 województwach liczba przedsi´biorstw wzros∏a o 9,34%, w jednym nie uleg∏a zmianie, natomiast w 6 województwach liczba ta zmniejszy∏a si´ o 4,49%. W analogiczny sposób przedstawia si´ bilans mocy cieplnej zainstalowanej i osiàganej w przedsi´biorstwach ciep∏owniczych. Moc zainstalowana w 2001 r. wzros∏a o 1,82% (73 288 MW), a moc osiàgalna o 2,01% (69 229 MW) w stosunku do 2000 r. Jednak w 2003 r. moc zainstalowana zmniejszy∏a si´ o 1,61% (70 819 MW), a moc osiàgalna o 3,92% (65 203 MW) w stosunku do 2000 r., tj. roku bazowego. W 2003 r. zauwa˝yç nale˝y tak˝e spadek o 1,02% liczby przedsi´biorstw tego sektora w stosunku do 2002 r. Wp∏yw na to mia∏a modernizacja oraz obni˝enie mocy zamawianej przez przedsi´biorstwa produkcyjne, instytucje i – w mniejszym stopniu – przez odbiorców indywidualnych. Odbywa∏o si´ to w zwiàzku z restrukturyzacjà, cz´sto likwidacjà, przedsi´biorstw oraz, co najwa˝niejsze, wzrastajàcymi kosztami energii cieplnej dla przedsi´biorstw, instytucji i odbiorców indywidualnych. W bud˝etach gospodarstw domowych udzia∏ wydatków zwiàzanych z odbiorem energii cieplnej w 1999 r. wynosi∏ 10,4%, a zatem w porównaniu z pozosta∏ymi krajami Unii Europejskiej o zbli˝onym klimacie by∏ 2,5 razy wi´kszy. Z ka˝dym kolejnym rokiem ponoszone wydatki nieznacznie, ale systematycznie wzrasta∏y. Zaopatrzenie w ciep∏o nierozerwalnie wià˝e si´ z d∏ugoÊcià sieci cieplnej. W Polsce mo˝na stwierdziç, ˝e technologia jej wykonania wp∏ywa na straty sieciowe, które sà doÊç znaczne. Ostatnie lata sprzyjajà wymianie i budowie nowych magistrali cieplnych w technologii rur preizolowanych, uk∏adanych bezpoÊrednio w ziemi, o niskim wspó∏czynniku strat. Nie sà to jednak prace, które w sposób zasadniczy bilansujà straty, gdy˝ koszt jednostkowy zakupu i wymiany dotychczasowych rur u∏o˝onych w pianobetonie jest doÊç wysoki. Ârednio koszt ten jest 3,5 razy wi´kszy. Analiza porównawcza nie powinna prowadziç do b∏´dnego ko∏a, gdy˝ wy˝szy koszt zakupu rur wp∏ywa na ograniczenie strat przesy∏owych. Tym samym zwi´ksza si´ sprawnoÊç i mogà zmniejszyç si´ koszty ca∏kowite 1 GJ energii dla odbiorcy. Dodatkowym pozytywnym aspektem jest równie˝ mniejsza awaryjnoÊç magistrali wykonanej w technice preizolowanej. W porównaniu z 1999 r. d∏ugoÊç sieci w Polsce wzros∏a o 3923 km, tj. z 13 500 km w 1999 r. do 17 423 km w 2001 r. i 17 994 km w 2003 r. Dokonujàc analizy d∏ugoÊci sieci w poszczególnych województwach, nale˝y stwierdziç, ˝e najd∏u˝sze sieci znajdujà si´ w województwach: mazowieckim, Êlàskim, ma∏opolskim, dolnoÊlàskim, ∏ódzkim, pomorskim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim, powy˝ej 1000 km. W województwie Êwi´tokrzyskim, lubuskim i podlaskim d∏ugoÊç sieci cieplnej jest mniejsza ni˝ 500 km. W przypadku analizy d∏ugoÊci sieci cieplnej przypadajàcej na mieszkaƒca sytuacja przedstawia si´ odmiennie. Tylko 7 województw ma przeliczeniowà sieç d∏u˝-.

(9) 0. 20. 40. 60. 80. 100. opolskie 2000. podlaskie 2001. warmiƒsko-mazurskie Êwi´tokrzyskie. Êlàskie. pomorskie. podkarpackie. mazowieckie. ma∏opolskie. ∏ódzkie. lubuskie. lubelskie. kujawsko-pomorskie. dolnoÊlàskie. zachodniopomorskie. wilekopolskie. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Ciep∏ownictwo. Stan, taryfowanie, problemy, Biblioteka Regulatora, www.ure.gov.pl z 7 grudnia 2004 r.. Rys. 3. Liczba przedsi´biorstw ciep∏owniczych w poszczególnych województwach w latach 2000 i 2001. Liczba przedsi´biorstw ciep∏owniczych. 120. Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne… 25.

(10) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. D∏ugoÊç sieci na 1 mieszkaƒca (w m). 26. 0,7 kujawsko-pomorskie. opolskie. 0,6 0,5. mazowieckie ma∏opolskie ∏ódzkie. dolnoÊlàskie. pomorskie zachodniopomorskie Êlàskie. 0,4 0,3. lubuskie. podlaskie podkarpackie. warmiƒsko-mazurskie wielkopolskie. lubelskie. 0,2. Êwi´tokrzyskie. 0,1 0 Województwo. Rys. 4. D∏ugoÊç sieci cieplnej w województwie w odniesieniu do liczby mieszkaƒców (w m) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych GUS.. szà od Êredniej d∏ugoÊci sieci w Polsce, która w 2001 r. by∏a na poziomie 0,45 m/mieszkaƒca (rys. 4). W grupie województw o najwi´kszym przelicznikowym wspó∏czynniku sà w kolejnoÊci malejàcej województwa: opolskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie, mazowieckie, dolnoÊlàskie, ma∏opolskie i ∏ódzkie. Najmniejszym wspó∏czynnikiem charakteryzuje si´ województwo Êwi´tokrzyskie – 0,19 m/mieszkaƒca. Zwiàzane jest to zapewne z charakterem gospodarczym województwa, w którym du˝à rol´ odgrywa sektor rolniczy, a wielu mieszkaƒców zamieszkuje obszary wiejskie, o nierównej zabudowie. Na uwag´ zas∏uguje tak˝e województwo Êlàskie. W jego granicach zamieszkuje prawie 5 mln mieszkaƒców, a d∏ugoÊç sieci cieplnej plasuje ten region na drugim miejscu z siecià 2129 km, po województwie mazowieckim. Mimo tak imponujàcych pozycji, wspó∏czynnik d∏ugoÊci sieci do liczby mieszkaƒców nie osiàgnà∏ nawet Êredniej dla Polski. Wynosi on 0,44 m/mieszkaƒca. Analiza niskiego wspó∏czynnika pozwala wskazaç prawdopodobnà jego przyczyn´. Jest nià, tak jak w wypadku województwa Êwi´tokrzyskiego, specyfika regionu. Województwo Êlàskie w cz´Êci centralnej obejmuje wiele miast wraz ze znacznà, do niedawna, liczbà kopalƒ. W wi´kszoÊci sà to miasta o niskiej zabudowie, posiadajàce piece opalane w´glem kamiennym, a ich mieszkaƒcami sà górnicy. Charakter ich pracy i zwiàzane z tym przywileje pracowników tego sektora nie sprzyja∏y stosowaniu centralnych systemów grzewczych. Doprowadzi∏o to do gwa∏townego wzrostu st´˝enia substancji szkodliwych w powietrzu. W radykalnym procesie restrukturyzacji tego dzia∏u gospodarki zmniejszono liczb´ kopalƒ, zredukowano zatrudnienie i odebrano wielu ju˝ by∏ym pracownikom przywileje.

(11) Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne…. 27. bran˝owe. W zwiàzku z tym obecnie nale˝y podjàç dzia∏ania sprzyjajàce ograniczeniu niskiej emisji. W konsekwencji wzroÊnie prezentowany wspó∏czynnik d∏ugoÊci sieci cieplnej w odniesieniu do liczby mieszkaƒców, a powietrze w tym regionie ulegnie zapewne istotnemu oczyszczeniu.. 3. Dzia∏ania rzàdu i administracji samorzàdowej na rzecz rozwoju zrównowa˝onego W polskim prawodawstwie zagadnienie odnawialnych êróde∏ energii jest poruszane w ustawie Prawo energetyczne z 1997 r., „Za∏o˝eniach polityki energetycznej paƒstwa do 2020 r.” i w korekcie do tych za∏o˝eƒ oraz w Rozporzàdzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej w sprawie obowiàzku zakupu energii elektrycznej ze êróde∏ niekonwencjonalnych i odnawialnych. Zgodnie z tym rozporzàdzeniem przedsi´biorstwo energetyczne zajmujàce si´ obrotem energià elektrycznà lub ciep∏em jest zobowiàzane do zakupu, odpowiednio do zakresu prowadzonej dzia∏alnoÊci gospodarczej, energii elektrycznej albo cieplnej ze êróde∏ niekonwencjonalnych i odnawialnych, przy∏àczonych do wspólnej sieci, niezale˝nie od wielkoÊci zainstalowanej mocy. Obowiàzek ten zostaje spe∏niony, je˝eli udzia∏ energii elektrycznej wytworzonej w êród∏ach niekonwencjonalnych i odnawialnych w ca∏kowitej rocznej sprzeda˝y energii elektrycznej przez dane przedsi´biorstwo energetyczne b´dzie w poszczególnych latach wynosi∏ nie mniej ni˝ 3,6–7,5% (rys. 5). Obecnie w Polsce istniejà trzy scenariusze dotyczàce udzia∏u energii elektrycznej wytwarzanej ze êróde∏ odnawialnych w krajowym bilansie elektroenergetycznym w 2010 r. „Scenariusz 7,5%” zak∏ada udzia∏ energii elektrycznej produkowanej ze êróde∏ odnawialnych na poziomie 7,5% ca∏kowitej produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2010 r. Przyj´ty wskaênik odpowiada za∏o˝eniom Rozporzàdzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej w sprawie zakupu energii elektrycznej i ciep∏a ze êróde∏ niekonwencjonalnych, w tym odnawialnych. „Scenariusz 12,5%” zak∏ada udzia∏ energii elektrycznej produkowanej ze êróde∏ odnawialnych na poziomie 12,5% ca∏kowitej produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2010 r. Przyj´ty wskaênik jest zgodny z wymogami Unii Europejskiej zawartymi w Dyrektywie z dnia 10 maja 2000 r. o promocji wykorzystania energii elektrycznej ze êróde∏ odnawialnych. Natomiast „Scenariusz 9%” jest dowolnie wybranà wartoÊcià poÊrednià pomi´dzy za∏o˝eniami cytowanego rozporzàdzenia a dyrektywà Unii Europejskiej4. W rzàdowych planach dla polskiej energetyki zosta∏ przewidziany wzrost udzia∏u do 7,5%. Jest to istotna zmiana jakoÊciowa, gdy˝ jeszcze w 1999 r. udzia∏ ten kszta∏towa∏ si´ na poziomie 4,01% produkcji energii odnawialnej w zu˝yciu ogó∏em (tabela 2). Na tle innych krajów Unii Europejskiej nasz udzia∏ jest nie4 J. Norwisz, Z. Kolenda, A. Panek, T. Miernik, Definiowanie polskiej polityki rozwoju odnawialnych êróde∏ energii, „Gospodarka Paliwami i Energià” 2003, nr 5–6, s. 11..

(12) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. 28. du˝y. W zwiàzku z tym jesteÊmy zobowiàzani do podjćia dzia∏aƒ majàcych na celu zintensyfikowanie prac wdra˝ajàcych ide´ rozwoju zrównowa˝onego.. 8. 7,5. 6,0. 6 5,0. %. 4,2. 4. 3,6. 2,4. 2,5. 2,65. 2001. 2002. 2003. 2,85. 3,1. 2. 0 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. Rys. 5. Udzia∏ iloÊci energii elektrycznej wytworzonej w êród∏ach niekonwencjonalnych i odnawialnych w ca∏kowitej rocznej sprzeda˝y energii elektrycznej przez przedsi´biorstwo energetyczne èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej w sprawie obowiàzku zakupu energii elektrycznej ze êróde∏ niekonwencjonalnych i odnawialnych z dnia 15 grudnia 2000 r., Dz.U. nr 122, poz. 1336, art. 2, pkt 1.. Przyk∏adem dla gmin na zachowanie równowagi ekologicznej sà dzia∏ania podj´te w cz´Êci gmin szwedzkich (Enköping), w których utworzono mi´dzygminne przedsi´biorstwa u˝ytecznoÊci publicznej zajmujàce si´ produkcjà energii elektrycznej i cieplnej5. Wykorzystujà one do tej produkcji jako paliwo wierzb´ energetycznà, zr´bki drewna, s∏om´, zbo˝e oraz rzepak. Czynnikiem wp∏ywajàcym na sukces szwedzkich gmin jest lokalizacja ciep∏owni bàdê elektrociep∏owni, które powinny znajdowaç si´ w pobli˝u upraw wierzby lub innych roÊlin energetycznych. W obr´bie tych upraw mo˝na równie˝ zlokalizowaç miejskà oczyszczalni´ Êcieków. Jest to zwiàzane z wykorzystywaniem przez system korzeni wierzby zwiàzków biogennych (fosforu, azotu) sp∏ywajàcych wodami gruntowymi. W∏aÊciwoÊci wierzby znane sà ju˝ od wielu lat i z tego wzgl´du jest ona cz´sto sadzona w miejscach szczególnie nara˝onych na degradacj´ powietrza, wody i gleby (np. zak∏ady przemys∏owe, autostrady). Dodat5 Enköping Sveriges närmaste stad, Produktion: Enköpings Kommun Fritid och Sjögren Information AB, Enköping 2003, s. 10–11..

(13) 4,01. %. 4,22. 4,75. 931 214,1 1 047 281,5 44 205,6 34,9 71 716,8 5,3 2 105,0. 2000. 4,53. 5,08. 933 428,8 1 047 153,6 47 403,9 34,9 44 542,9 11,63 2 326,0. 2001. 2002. 4,64. 5,16. 932 377,1 1 037 221,5 48 136,6 69,8 45 368,6 58,2 2 279,5. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Ochrona Êrodowiska 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 211.. 4,46. 979 711,2 1 087 986,5 43 659,0 23,3 41 181,8 3,8 2 151,5. GWh GWh GWh GWh GWh GWh GWh. Ogólna produkcja energii Ogólne zu˝ycie energii Produkcja energii odnawialnej Energia geotermalna Energia biomasy Energia wiatru Energia wodna Udzia∏ produkcji energii odnawialnej w produkcji ogó∏em Udzia∏ produkcji energii odnawialnej w zu˝yciu ogó∏em %. 1999. Jednostka. Wyszczególnienie. Tabela 2. Produkcja i zu˝ycie energii w Polsce wed∏ug êróde∏ wytwarzania. 4,46. 5,20. 928 981,4 1 083 788,1 48 345,9 81,4 45 694,3 127,9 1 674,7. 2003. 4,71. 5,49. 914 652,9 1 066 529,1 50 183,5 93,0 47 241,1 139,6 2 081,8. 2005. Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne… 29.

(14) Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. 30. kowym czynnikiem sprzyjajàcym uprawie wierzby dla potrzeb energetycznych jest jej szybki wzrost (w lecie oko∏o 2–4 cm dziennie), a podczas spalania w procesie technologicznym wydzielanie si´, w iloÊciach marginalnych, zwiàzków azotu i siarki. Powstajàcy dwutlenek w´gla jest w procesie fotosyntezy asymilowany przez roÊliny i dlatego jego iloÊç w atmosferze prawie nie ulega zwi´kszeniu, natomiast oko∏o 1% spalanej masy wierzby stanowi popió∏6. W dzisiejszych czasach wa˝nym zjawiskiem, które mo˝na najszybciej zaobserwowaç w rozwini´tych gospodarkach, jest globalizacja. Dotyczy ona wszystkich dziedzin ˝ycia wspó∏czesnego spo∏eczeƒstwa. W Gminie Huddinge (Szwecja) na przyk∏ad poprzez kapita∏owe zaanga˝owanie si´ w komunalne spó∏ki akcyjne Södertörns Fjärrvärme AB (przesy∏ ciep∏a), SRV Återvinning AB (recykling) i Söderenergi AB (produkcja ciep∏a) paƒstwa oraz partnerów publicznych mo˝na by∏o uzyskaç znaczne korzyÊci w ochronie Êrodowiska naturalnego, dopasowanie prawno-polityczne do wymogów Êrodowiskowych oraz efektywniejsze zarzàdzanie zasobami ludzkimi, czyli rozwój zrównowa˝ony. W wypadku tych trzech podmiotów w 2000 r. przeprowadzono inwestycje na ∏àcznà wartoÊç 135,5 mln koron szwedzkich, a ich wynik finansowy by∏ na poziomie 35,4 mln koron szwedzkich. O pozycji i jakoÊci us∏ug w Söderenergi AB Êwiadczy posiadany certyfikat ISO 14001 i liczba us∏ugobiorców7 na poziomie 200 000. Dzia∏ania te zostajà zawsze uwidocznione w analizach i sprawozdaniach finansowych prowadzonych w poszczególnych latach, sami mieszkaƒcy zaÊ dostrzegajà to w cenie i jakoÊci us∏ug8. W konsekwencji taka postawa prowadzi do dalszego rozwoju jednostki samorzàdu terytorialnego, skutecznego i korzystnego dla wszystkich zainteresowanych stron. Przystàpienie Polski do Unii Europejskiej jest równie˝ przyk∏adem umi´dzynaradawiania si´ gospodarki. Dotyczy to tak˝e energetyki na szczeblu krajowym i komunalnym oraz skutków jej negatywnego oddzia∏ywania na Êrodowisko, a tak˝e wykorzystania nieodnawialnych zasobów przyrody. Dlatego te˝ wszelkie koncerny multienergetyczne inwestujàce poza granicami krajów, z których pochodzà, powinny równie˝ inwestowaç na tym obszarze w popraw´ stanu ekologii. Czy w Polsce si´ tak dzieje, oka˝e si´ za kilka lat, gdy˝ w tej chwili mo˝na obserwowaç dopiero poczàtki umi´dzynaradawiania si´ sektora elektroenergetycznego, w tym komunalnego. Literatura Årsredovisning 2000, Produktion: Huddinge kommun, Timmer Reklambyrå AB, Huddinge 2001. K. Forowicz, Pieniàdze na wierzbie. Cz∏owiek i ekologia, „Rzeczpospolita” z 31 marca 2003 r. Årsredovisning 2000, Produktion: Huddinge kommun, Timmer Reklambyrå AB, Huddinge 2001, s. 15–17. 8 Årsredovisning 2001, Produktion: Huddinge kommun, Timmer Reklambyrå AB, Huddinge 2002, s. 6, 9–10, 23–28. 6 7.

(15) Zmiany w∏asnoÊciowe i organizacyjne…. 31. Årsredovisning 2001, Produktion: Huddinge kommun, Timmer Reklambyrå AB, Huddinge 2002. Bartkowiak P., Rozwój zrównowa˝ony jako jeden z kierunków restrukturyzacji przedsi´biorstw u˝ytecznoÊci publicznej w Polsce, „Przeglàd Organizacji” 2004, nr 6. Bartkowiak P., Wys∏ocka E., Dzia∏ania Polski na rzecz ochrony Êrodowiska naturalnego w ramach Strategii Lizboƒskiej – odnawialne êród∏a energii [w:] Zarzàdzanie wartoÊcià a Strategia Lizboƒska, Materia∏y konferencji naukowej, nie publikowane, Uniwersytet Gdaƒski, Gdaƒsk 2004. Bernaciak A., Gaczek W.M., Ekonomiczne aspekty ochrony Êrodowiska, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznaƒ 2002. Ciep∏ownictwo. Stan, taryfowanie, problemy, Biblioteka Regulatora. www.ure.gov.pl, 7 grudnia 2004 r. Definiowanie polskiej polityki rozwoju odnawialnych êróde∏ energii, J. Norwisz, Z. Kolenda, A. Panek, T. Miernik, „Gospodarka Paliwami i Energià” 2003, nr 5–6. Energetyka polska na tle krajów wysokorozwini´tych, Agencja Rynku Energii SA, Warszawa 1999. Energetyka w Unii Europejskiej. Droga do konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, Prezes Urz´du Regulacji Energetyki. Biblioteka Regulatora, Warszawa, grudzieƒ 2003. Enköping Sveriges närmaste stad, Produktion: Enköpings Kommun Fritid och Sjögren Information AB, Enköping 2003. Forowicz K., Pieniàdze na wierzbie. Cz∏owiek i ekologia, „Rzeczpospolita” z 31 marca 2003 r. Informacja o przekszta∏ceniach i prywatyzacji mienia komunalnego (wed∏ug stanu na koniec 2004 r.), Ministerstwo Skarbu Paƒstwa, Warszawa, grudzieƒ 2005. Ma∏y Rocznik Statyczny Polski 2005, GUS, rok XLVIII, Warszawa. Ochrona Êrodowiska 2005, GUS, Warszawa 2005. Oniszk-Pop∏awska A., Dostosowanie polskiego prawa do prawa UE w zakresie wykorzystania odnawialnych êróde∏ energii, „Gospodarka Paliwami i Energià” 2003, nr 8. Piotrowski A., Raport o przekszta∏ceniach. Przybywa spó∏ek, „Wspólnota” z 8 lutego 2003 r. Polityka klimatyczna Polski: Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa, paêdziernik 2003 r., dokument przyj´ty przez Rad´ Ministrów dnia 4 listopada 2003 r. Program rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce na lata 2002–2005. Ministerstwo Ârodowiska oraz Europejskie Centrum Energii Odnawialnej – EC BREC, Warszawa, wrzesieƒ 2001. Przewodnik po handlu emisjami dla przedsi´biorstw, Broszura 2/3, Instytut na rzecz Ekorozwoju, lipiec 2003. www.mos.gov.pl, 10 stycznia 2005 r. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, rok LXIV, Warszawa 2004. Rozporzàdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo∏ecznej w sprawie obowiàzku zakupu energii elektrycznej ze êróde∏ niekonwencjonalnych i odnawialnych z dnia 15 grudnia 2000 r., Dz.U. nr 122, poz. 1336. Strategia rozwoju energetyki odnawialnej, Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa, wrzesieƒ 2000 r., dokument przyj´ty przez Rad´ Ministrów dnia 5 wrzeÊnia 2000 r. Ustawa o samorzàdzie gminnym, Dz.U. nr 142, poz. 191 z 2001 r. z póên. zm., tekst jednolity..

(16) 32. Ryszard Borowiecki, Piotr Bartkowiak. Ownership and Organisational Changes in Municipal Enterprises in the Energy Sector and their Impact of Sustainable Development World conferences devoted to protection of the natural environment and resources for future generations have brought the slogan of sustainable development into circulation in economies around the world. The term has become a problem so important for parliaments, governments, institutions, enterprises and citizens that it often overshadows other issues significant to economic life. The challenges of sustainable development have been taken up in Poland as well. In this paper, the authors attempt to analyse this concept in regard to the operation and development of the energy industry. The authors focus chiefly on municipal heating enterprises. The specific characteristics of their activities show how many and what qualitative actions should be conducted in order to reduce the emission of pollutants, mainly oxides of sulphur, nitrogen and carbon, as well as carbon dioxide and particulates. These actions – as stipulated under the local government law – are among the basic tasks of local governments. In Scandinavian countries, for some time now Swedish municipalities have taken measures to eliminate hazardous chemical substances in the production of heating energy. Local policies such as this, apart from reducing emissions of pollutants, have led to the economic development of local communities. The synergy of these efforts has resulted in a triple effect – pollution reduction, municipal enterprise development, and economic development for the residents of individual municipalities that grow, produce and supply the production inputs, including willow biomass and straw, used by heating and CHP plants. Poland, as a European Union Member State and as a country that has ratified sustainable development documents, should strive towards local sustainable development; that is, development founded on environmental protection, development of local communities, as well as political measures both at the municipal (gmina) level, as well as the district (powiat), regional (voivodship), and national levels..

(17)