Zmiany sytuacji na rynku pracy absolwentów szkół wyższych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 740. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. S∏awomir Âmiech Katedra Statystyki. Zmiany sytuacji na rynku pracy absolwentów szkó∏ wy˝szych w Polsce 1. Wprowadzenie Podstawowym celem Unii Europejskiej jest stworzenie najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie. Aby było to możliwe, gospodarka powinna być oparta na nowoczesnych technologiach, innowacyjności i maksymalnej efektywności pracy. Głównym czynnikiem mogącym wpłynąć na powodzenie tego zadania jest możliwość zatrudniania odpowiednio przygotowanych pracowników. Zatem główną troską krajów Unii Europejskiej jest wyposażenie obywateli w kapitał, który stanowią wiedza, kwalifikacje zawodowe oraz umiejętności. Jednym ze sposobów wzbogacania kapitału ludzkiego obywateli jest zapewnienie jak największej liczbie młodych osób możliwości kształcenia na poziomie wyższym. Z drugiej strony młodzi ludzie widzą w podnoszeniu poziomu swojego wykształcenia szansę dla siebie. Powszechnie sądzi się, że wyższe wykształcenie daje większe możliwości zdobycia pracy i pozwala uzyskać wyższe wynagrodzenie. Wciąż reformowana i rozwijająca się gospodarka polska determinuje zmiany struktury zatrudnienia. Powstaje zatem pytanie, czy studenci wybierając kierunek studiów, mają na uwadze szanse znalezienia pracy w przyszłości. Celem niniejszego artykułu jest zweryfikowanie tych sądów1. W artykule przedstawiona zostanie sytuacja absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy. Zagadnienie to zaprezentowane zostanie w ujęciu dynamicznym, możliwe będzie zatem prześledzenie zmian sytuacji absolwentów na rynku pracy. Porównana zostanie także struktura wykształcenia siły roboczej 1 Niniejsze opracowanie jest wynikiem prac związanych z projektem badawczym nr 1 H02B 015 26, pt. Analiza przestrzenno-czasowa rynku pracy w Polsce i krajach Unii Europejskiej, pod kierunkiem prof. dr. hab. Aleksandra Zeliasia, finansowanym przez Komitet Badań Naukowych..

(2) Sławomir Śmiech. 38. w Polsce i w krajach OECD. Analiza taka pomoże określić perspektywy obecnych studentów, a zatem przyszłych absolwentów szkół wyższych. 2. Zmiana struktury zatrudnienia w Polsce Obecna sytuacja na rynku pracy w Polsce znacznie odbiega od warunków, które występują na rynkach pracy w krajach Unii Europejskiej. Poziom bezrobocia jest w Polsce najwyższy (w grudniu 2004 r. wynosił 19%), a wskaźnik zatrudnienia najniższy spośród wszystkich starych i nowych krajów Unii. Najbardziej niekorzystny dla rynku pracy w Polsce okazał się okres obejmujący lata 1999–2002. W tym czasie poziom bezrobocia wzrósł z 11,4% w styczniu 1999 r. do 20,2% w styczniu 2002 r. Tak gwałtowne zmiany spowodowały zmianę struktury pracujących w poszczególnych sekcjach. W tabeli 1 przedstawiono liczbę osób pracujących w poszczególnych sekcjach w latach 1995, 1999, 2004 oraz zmiany procentowe liczby pracujących w okresie 1995–2004. Tabela 1. Pracujący według sekcji w wybranych latach 1995. 1999. 2004. 1995–2004 (zmiana procentowa). 15485,3. 15691,1. 12720,2. –0,18. 4193,5. 4322,4. 2139,5. –0,49. 13,6. 11,6. 5,6. –0,59. 3728,8. 3426. 2930,8. –0,21. 827,4. 915. 588,8. –0,29. 1903,1. 2093,9. 1983,1. 0,04. Hotele i restauracje. 185,9. 216,3. 216,3. 0,16. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 838,1. 838,2. 704,8. –0,16. Pośrednictwo finansowe. 268,2. 388,7. 274,7. 0,02. Obsługa nieruchomości i firm, nauka. 554,3. 775,8. 940,4. 0,72. Administracja publiczna i obrona narodowa. 737,9. 439,5. 851,6. 0,15. Edukacja. 896,4. 908,3. 999,5. 0,12. Ochrona zdrowia. 1003. 967. 704,5. –0,32. Pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna, indywidualna. 335,1. 388,4. 380,5. 0,14. Sekcja Ogółem Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo Rybołówstwo i rybactwo Przemysł Budownictwo Handel i naprawy. Źródło: obliczenia własne na podstawie roczników statystycznych GUS..

(3) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 39. Jak wynika z tabeli 1, zatrudnienie w większości sekcji w Polsce w ostatnich latach malało. Największy spadek odnotowano w sekcji rybołówstwa i rybactwa oraz rolnictwa, odpowiednio, o 59% oraz 49%. Wyraźne zmniejszenie zatrudnienia wystąpiło w wypadku ochrony zdrowia (spadek o 30%), budownictwa (29%), przemysłu (21%) oraz transportu (16%). Największy wzrost zatrudnienia w latach 1995–2003 wystąpił w sekcjach: obsługa nieruchomości i firm, nauka (wzrost o 70% w badanym okresie), hotele i restauracje (16%), administracja publiczna i obrona narodowa (15%), edukacja (12%) oraz pozostała działalność usługowa (wzrost 14%). Ponieważ duży spadek zatrudnienia wystąpił w sekcjach dotychczas zatrudniających największą liczbę pracowników (rolnictwo, przemysł), zatem zmiany w tych sekcjach najsilniej wpłynęły na znaczny spadek zatrudnienia w Polsce w ostatnich latach. Przedstawione powyżej dane mogą sugerować, że potencjalni pracownicy nie powinni spodziewać się ofert pracy w tradycyjnych działach gospodarki (np. w przemyśle). Rozwijający się natomiast rynek usług powinien generować popyt na nowych pracowników i wydaje się, że absolwenci szkół wyższych winni znajdować zatrudnienie głównie w tym sektorze. Tymczasem śledząc oferty pojawiające się w 2004 r. w portalu internetowym Pracuj.pl2 można zauważyć, że przeszło 50% ofert skierowanych było do handlowców i inżynierów w przemyśle ciężkim, lekkim, farmaceutycznym oraz chemicznym. Oznaczać to może, że zwolnienia w przemyśle wciąż związane są z restrukturyzacją i ciągłą koniecznością zwiększania wydajności pracy. Jednocześnie przemysł, aby się „unowocześniać”, musi zatrudniać dobrze wykształcony personel. 3. Zmiana struktury studentów według grup kierunków studiów Celem niniejszej analizy jest porównanie struktury studentów szkół wyższych w roku akademickim 1990/1991 oraz 2004/2005. W tabeli 2 przedstawiono strukturę studentów pod względem kierunków studiów przez nich podejmowanych. Przedstawione dane wskazują, że na początku lat 90. XX w. największy odsetek studentów występował na kierunkach technicznych. W roku akademickim 1990/1991 17% wszystkich studentów stanowili studenci kierunków technicznych. Nieco mniej osób studiowało na kierunkach biznesowych (15%), pedagogicznych (14%) oraz medycznych (10%). Ogółem studiowało wówczas 403,8 tys. osób. W roku akademickim 2004/2005 największą grupę stanowili studenci kierunków 2 Opublikowany raport pt. Rynek pracy specjalistów 2004 przygotowany został na podstawie 17 504 ogłoszeń, jakie ukazały się w portalu Pracuj.pl w 2004 r. Ogłoszenia dotyczyły miejsc pracy oferowanych w sektorze biznesowym osobom z wyższym wykształceniem..

(4) Sławomir Śmiech. 40. ekonomicznych i administracji (łącznie 34,3%). Zwiększył się również odsetek studentów na kierunkach społecznych, informatycznych oraz usług dla ludności3. Gwałtowny wzrost liczby studentów na kierunkach ekonomicznych był wynikiem rozwoju niepaństwowych szkół wyższych, które w większości oferują studia na takich kierunkach. Sytuacja taka determinowana jest kosztami kształcenia studentów, które są najniższe w wypadku kierunków ekonomicznych oraz społecznych. Szkoły prowadzące te kierunki nie korzystają z kosztownych technologii w procesie kształcenia [Kryńska 2002]. Dzięki temu mogą zaproponować studentom konkurencyjne opłaty za studia. Ponadto, ponieważ szkoły te nie muszą dysponować specjalistycznymi (a co za tym idzie – drogimi) laboratoriami, mogą stosunkowo niewielkim kosztem otwierać swoje siedziby w mniejszych miastach (poza największymi ośrodkami uniwersyteckimi w kraju) i przyciągać na studia młodzież, którą nie stać na wyjazd poza miejsce zamieszkania. Tabela 2. Liczba studentów według grup kierunków studiów oraz udziały procentowe w roku akademickim 1990/1991 oraz 2004/2005 1990/1991 grupy kierunków. 2004/2005. liczba studentów. Teologiczne. 8,1. udział (w %). grupy kierunków. liczba studentów. udział (w %). 2. Usługi dla ludności. 44,3. 2,3. 109,8. 5,7 2,6. Artystyczne. 8,1. 2. Inżynieryjno-techniczne. Przyrodnicze. 12,1. 3. Medyczne. 50,1. Społeczne. 16,2. 4. Informatyczne. 65,5. 3,4. Prawne. 20,2. 5. Prawne. 42,4. 2,2. Rolnicze, leśne i rybactwo. 28,3. 7. Ekonomiczne i administracyjne. 662,6. 34,4. Techniczne. 68,6. 17. Społeczne. 279,3. 14,5. Medyczne. 40,4. 10. Humanistyczne. 132,9. 6,9. Biznes i zarządzanie. 60,6. 15. Pedagogiczne. 294,7. 15,3. Pedagogiczne. 56,5. 14. Ochrona środowiska. 53,9. 2,8. 84,8. 21. 192,6. 10. 403,8. x. 1928,1. x. Pozostałe kierunki Ogółem. Pozostałe kierunki Ogółem. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.. W roku akademickim 2004/2005 udział osób studiujących na kierunkach technicznych wyniósł jedynie 5,7%. Zmniejszył się również, w porównaniu 3. [Szkoły wyższe…, 2005]..

(5) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 41. z początkiem lat 90., odsetek studentów prawa i medycyny4. Należy jednocześnie pamiętać, że liczba studentów na wszystkich kierunkach w końcowym okresie była większa niż na początku badanego okresu. 4. Porównanie bezrobocia wÊród absolwentów szkół wy˝szych i absolwentów innych typów szkół Poniżej porównana zostanie sytuacja na rynku pracy absolwentów szkół wyższych i absolwentów innych rodzajów szkół. Zakres danych obejmuje obserwacje z lat 1999–2003. Na rys. 1 i 2 przedstawiono liczbę osób bezrobotnych będących absolwentami różnych typów szkół5. Jak widać, najwięcej bezrobotnych jest wśród absolwentów szkół policealnych i średnich zawodowych. W 1999 r. było ponad 56 tys. osób bezrobotnych wśród absolwentów tego typu szkół. Liczba ta wzrosła prawie do 72 tys. w 2001 r. po czym nastąpił spadek i w 2003 r. osiągnęła poziom 55,5 tys. Drugą najbardziej liczną grupę bezrobotnych stanowili absolwenci szkół zawodowych. W tym wypadku przełomowe okazały się lata 1999–2000. W tym czasie liczba bezrobotnych wzrosła z poziomu 61 tys. osób do poziomu 63 tys. osób. Od 2000 r. liczba bezrobotnych absolwentów szkół zawodowych systematycznie spada. W 2003 r. było już niecałe 40 tys. bezrobotnych z takim typem wykształcenia. Najmniej bezrobotnych osób było wśród absolwentów liceów ogólnokształcących oraz pozostałych typów szkół. Analizując przyrost liczby bezrobotnych (rys. 2) należy stwierdzić, że największe zmiany były udziałem absolwentów szkół wyższych. W ich wypadku w latach 1999–2003 nastąpił wzrost liczby bezrobotnych o niespełna 200%. O ok. 34% wzrosła liczba bezrobotnych wśród absolwentów liceów ogólnokształcących. W badanym okresie liczba bezrobotnych spadała wśród absolwentów szkół zawodowych (spadek o 34%) oraz szkół policealnych i średnich zawodowych (o ok. 2,5%).. 4. E. Kryńska [2002], powołując się na raport S. Borkowskiej i A. Karpińskiego, podaje listę „nowych” zawodów, wskazując, jakie kierunki studiów powinny kształcić pożądanych na rynku pracy absolwentów. 5 Znaczna część absolwentów nie wchodzi na rynek pracy, ale kształci się nadal na wyższym poziomie. Dlatego też w celu określenia szans podjęcia zatrudnienia przez absolwentów należałoby uwzględnić wskaźnik, pozwalający na porównanie liczby absolwentów różnych typów szkół, którzy weszli na rynek pracy, z liczbą bezrobotnych absolwentów. Niestety autorowi nie udało się dotrzeć to tego typu danych. Uwzględniona w pracy zmienna „liczba bezrobotnych absolwentów” wskazuje na skalę bezrobocia i ma szczególne znaczenie dla polityki rynku pracy..

(6) Sławomir Śmiech. 42. 80. Liczba bezrobotnych (w tys.). 70 60 50 40 30 20 10 0. 1999. 2000. 2001. wyższe licea ogólnokształcące pozostałe. 2002. 2003. policealne i średnie zawodowe zasadnicze zawodowe. Rys. 1. Liczba bezrobotnych dotychczas niepracujących absolwentów różnych typów szkół w latach 1999–2003 Źródło: opracowanie własne. 3. Indeksy o podstawie stałej (1999 = 100). 2,5 2 1,5 1 0,5 0. 1999. 2000 wyższe licea ogólnokształcące pozostałe. 2001. 2002. 2003. policealne i średnie zawodowe zasadnicze zawodowe. Rys. 2. Zmiana liczby bezrobotnych dotychczas niepracujących absolwentów różnych typów szkół w porównaniu z 1999 r. Źródło: opracowanie własne..

(7) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 43. Przedstawione dane obrazują nie tylko popyt na absolwentów generowany przez rynek pracy, ale przede wszystkim ich podaż. Bardzo duży wzrost bezrobocia wśród absolwentów szkół wyższych został spowodowany zarówno znacznym wzrostem liczby studentów oraz absolwentów w ostatnich latach, jak i niedopasowaniem oferty edukacyjnej do realnych potrzeb rynku pracy. B. Chromińska [2005] wskazuje, że największa liczba bezrobotnych absolwentów kończyła najpopularniejsze kierunki studiów. 5. Sytuacja osób z wykształceniem wy˝szym na rynku pracy W roku akademickim 1999/2000 liczba absolwentów szkół wyższych wynosiła 215,4 tys. osób, a w roku 2003/2004 384 tys. osób. Spadek liczby bezrobotnych wśród absolwentów szkół zawodowych został spowodowany zmniejszeniem liczby tego typu szkół oraz spadkiem liczby ich absolwentów. Obie zmiany zostały pośrednio spowodowane reformą edukacyjną wprowadzoną w 1999 r. Jednym z założeń tej reformy była zmiana struktury kształcenia młodzieży. Twórcy reformy zakładali, że docelowo 80% młodzieży kontynuującej naukę na poziomie średnim (absolwentów gimnazjów) będzie uczęszczać do liceów ogólnokształcących. Ponadto zakładano, że współczynnik skolaryzacji brutto wzrośnie do 65% (w 2010 r.). W ostatnim dziesięcioleciu można obserwować wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków. Na podstawie badań prowadzonych przez CBOS6 w latach 1993–2004 można zauważyć, że w końcowym okresie badania 93% respondentów twierdziło, iż opłaca się zdobywać wykształcenie. W 1993 r. odsetek osób udzielających taką odpowiedź wynosił jedynie 76%. Najwięcej rodziców życzy sobie, aby ich dziaci osiągnęły wykształcenie wyższe na poziomie co najmniej magisterskim. Opublikowane opracowanie podaje, że w 2004 r. 74% ankietowanych osób chciałoby, aby ich córka osiągnęła taki poziom wykształcenia. Wykształcenia magisterskiego dla swojego syna życzyłoby sobie 68% ankietowanych. Wartości te są wyraźnie wyższe od otrzymanych w latach wcześniejszych. W 1993 r. wykształcenia na poziomie magisterskim dla swojej córki życzyło sobie 47% ankietowanych, dla syna zaś 38%. Jednym z głównych czynników motywujących młodzież do kształcenia na poziomie wyższym jest perspektywa osiągnięcia satysfakcjonujących zarobków w przyszłej pracy. Zależność pomiędzy zarobkami a poziomem wykształcania została zaprezentowana na rys. 3. Na rysunku tym przedstawiono średni poziom. 6 Dane pochodzące z opracowania CBOS: Wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków w latach 1993–2004, Komunikat z badań, http://www.cbos.com.pl/SPISKOM.POL/2004/K_081_04.PDF..

(8) Sławomir Śmiech. 44. płac brutto w październiku 2004 r. dla osób o różnym poziomie wykształcenia w Polsce. 4000 Wynagrodzenie (w zł). 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0. m. ółe. og. , e we ier ter lne lne ie ące cze nie e ow tawo gis yżej nżyn cjat licea śred dow redn ztałc adni owe azja a w n n i ś s zas od im m w e ta s po wo ok ds od lic w g za lub po łne p za óln og e iep in. Rys. 3. Wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w zależności od wykształcenia (dane za październik 2004 r.) Źródło: opracowanie własne.. Najwyższe płace otrzymują pracownicy posiadający tytuł magistra lub wyższy. Średnia płaca brutto dla tych pracowników w badanym miesiącu wynosiła ok. 3600 zł. Około 3300 zł zarabiali przeciętnie pracownicy legitymujący się tytułem licencjata lub inżyniera. Wynagrodzenie nieznacznie przekraczające 2000 zł pobierali w październiku 2004 r. pracownicy z wykształceniem średnim niezależnie od tego, czy byli absolwentami liceum ogólnokształcącego, szkoły policealnej czy też średniej szkoły zawodowej. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników z wykształceniem gimnazjalnym było nieznacznie niższe od 2000 zł brutto. Najmniej, przeciętnie ok. 1700 zł, zarabiali pracownicy z wykształceniem zawodowym oraz ok. 1600 zł brutto pracownicy z wykształceniem najniższym – podstawowym oraz niepełnym podstawowym. Kolejnym czynnikiem zachęcającym młodzież do podwyższania poziomu swojego wykształcenia jest perspektywa łatwiejszego dostosowywania się do potrzeb rynku pracy. Uważa się, że osoby lepiej wykształcone posiadają większą łatwość przyswajania i przetwarzania informacji, chętniej się uczą i doszkalają. Dzięki posiadanej wiedzy i umiejętnościom pracują bardziej efektywnie i w związku z tym są częściej poszukiwane na rynku pracy. Z kolei osoby o niższym poziomie wykształcenia są postrzegane jako te, które niechętnie podnoszą swoje kwalifika-.

(9) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 45. cje. W związku z tym nie są w stanie podążać za zmieniającymi się potrzebami pracodawców i dlatego częściej niż osoby lepiej wykształcone „wychodzą” z rynku pracy. W celu zweryfikowania powyższych opinii przedstawiono w tabeli 3 dane dotyczące sytuacji osób, które pozostają bez pracy ze względu na posiadane przez nie wykształcenie. Tabela 3. Stopa bezrobocia, przepływ osób z grupy zatrudnionych do grupy bezrobotnych oraz czas pozostawania bez pracy dla różnego poziomu wykształcenia w okresie 2000–2004. Poziom wykształcenia. Przepływ z grupy zatrudnionych Stopa bezrobocia do grupy (w %) bezrobotnych (jako % aktywnych zawodowo) a. Mediana czasu pozostawiania bez pracy (w miesiącach)b. Przeciętny czas pozostawiania bez pracy (w miesiącach) b. Wyższe. 6,7. 1,3. 9. 16,7. Średnie lub policealne. 19,2. 2,9. 17. 27,8. Zawodowe. 22,5. 3,9. 21. 31,2. Gimnazjalne lub niższe. 24,3. 2,9. 32. 40,6. a iloraz liczby pracujących przepływających do grupy bezrobotnych w latach 2000–2003 do aktywnych zawodowo w latach 2001–2004 b zmienną zdefiniowano dla osób bezrobotnych jako długość okresu pomiędzy momentem badania a deklarowanym momentem utraty ostatniej pracy lub zakończeniem nauki (w przypadku osób wcześniej niepracujących). Z badania wyłączono osoby niepracujące dłużej niż 10 lat. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Zatrudnienie…, 2005].. Analizując dane zestawione w tabeli 3 można zauważyć, że wraz ze wzrostem wykształcenia maleje odsetek osób bezrobotnych. I tak, najniższe bezrobocie w badanym okresie było notowane wśród osób z wykształceniem wyższym i wynosiło 6,7%. Bezrobocie w pozostałych grupach było znacznie wyższe: dla osób z wykształceniem średnim lub policealnym wynosiło 19,2%, dla osób z wykształceniem zawodowym 22,5%, zaś dla osób o najniższym poziomie wykształcenia aż 24,3%. Obserwując przepływ osób z grupy zatrudnionych do grupy bezrobotnych, można również zauważyć lepszą sytuację osób z wykształceniem wyższym. W ich wypadku 1,3% aktywnych zawodowo utraciło pracę. Najbardziej niekorzystnie pod tym względem wygląda sytuacja osób z wykształceniem zawodowym, 3,9% osób z tym typem wykształcenia znalazło się w grupie bezrobotnych..

(10) Sławomir Śmiech. 46. Wysoką mobilność osób z wyższym wykształceniem i małą mobilność osób z wykształceniem niższym można zaobserwować analizując czas pozostawania bez pracy. Jak widać w tabeli 3, połowa osób z wykształceniem wyższym pozostaje bez pracy przez okres nie dłuższy niż 9 miesięcy. Niemal dwa razy dłużej pozostaje bez pracy połowa bezrobotnych z wykształceniem średnim i policealnym (tj. 17 miesięcy). Jeszcze dłużej czekają na możliwość zatrudnienia osoby z wykształceniem zawodowym, a najdłużej osoby z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym. W wypadku ostatniej grupy połowa osób pozostaje bez pracy co najmniej 32 miesiące. Tak długi czas wskazuje na trwały charakter bezrobocia, który prowadzi do wykluczenia z rynku pracy i bierności zawodowej. Dane przedstawiające przeciętny czas pozostawania bez pracy również wskazują, że szanse na szybsze znalezienie pracy rosną wraz ze wzrostem wykształcenia. Większe wartości średniego czasu pozostawania bez pracy w porównaniu z medianą świadczą o tym, że rozkład tej cechy jest prawostronnie asymetryczny. Oznacza to, że większość osób znajduje zatrudnienie przed upływem średniego czasu pozostawania bez pracy. W drugiej części niniejszej analizy porównana zostanie struktura osób pod względem poziomu wykształcenia na rynkach pracy w wybranych krajach OECD oraz w Polsce. W tabeli 4 przedstawiono odsetek osób pracujących w wieku 25–64 lat w ogóle ludności w tym wieku pod względem wykształcenia w wybranych krajach OECD. Wymienione w tabeli kraje charakteryzowały się najwyższą albo najniższą stopą bezrobocia (spośród krajów europejskich w 2002 r.). Na podstawie danych przedstawionych w tabeli 4 można wyciągnąć kilka wniosków. Otóż, niezależnie od poziomu bezrobocia w danym kraju największy odsetek pracujących występuje w grupie o najwyższym wykształceniu. Prawie we wszystkich krajach OECD7 ponad 80% osób z wykształceniem wyższym uczestniczy w rynku pracy. W Polsce odsetek ten był równy średniej dla krajów OECD, czyli 83%. Tabela 4. Odsetek pracujących w wieku 25–64 lat w ogóle ludności w tym wieku w wybranych krajach OECD (w 2002 r.) pod względem wykształcenia Poziom wykształcenia. Kraj, stopa bezrobocia Polska 20%. HolanNorweIrlandia dia gia 4,6% 3,4% 4,5%. Słowacja 14,3%. HiszpaNiemcy średnia nia 10,6% OECD 11%. Poniżej średniego. 38. 59. 57. 62. 29. 57. 50. 56. Średnie. 62. 80. 77. 80. 71. 72. 70. 74. Wyższe. 83. 87. 87. 89. 87. 82. 83. 83. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Education…, 2003]. 7 Wyjątek stanowią Japonia (odsetek pracujących w grupie osób z wyższym wykształceniem wynosi 79%), Korea (76%) oraz Turcja (75%)..

(11) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 47. Wraz ze spadkiem poziomu wykształcenia spada odsetek osób pracujących. Najgorzej wygląda sytuacja osób z najniższym poziomem wykształcenia. W krajach o najwyższym poziomie bezrobocia w Europie, tj. w Polsce i na Słowacji, tylko, odpowiednio, 38% i 29% osób z wykształceniem niższym niż średnie znajduje zatrudnienie, przy średniej dla krajów OECD wynoszącej 56%. Jednocześnie w wymienionych krajach odsetek pracujących osób z wykształceniem wyższym jest równy lub wyższy od średniej dla krajów OECD. Jak zatem można zauważyć, bezrobocie w krajach o najwyższym poziomie bezrobocia dotyka przede wszystkim osoby o najniższych kwalifikacjach i najniższym poziomie wykształcenia. W krajach, w których poziom bezrobocia jest najniższy w Europie, odsetek pracujących w grupie osób o najniższym wykształceniu sięga niemal 60%, a w Norwegii nawet 62%. Jednocześnie w krajach tych prawie 90% osób z wykształceniem wyższym pracuje. W tabeli 5 przedstawiono strukturę populacji w wieku 25–64 lat w wybranych krajach europejskich w 2002 r. pod względem poziomu wykształcenia. Zaprezentowane dane pokazują, że struktura ta jest bardzo niejednorodna. Najlepiej wykształconymi obywatelami są mieszkańcy Norwegii, w której jest najmniej osób z wykształceniem najniższym i jednocześnie najwięcej osób z wykształceniem wyższym. W pozostałych krajach sytuacja nie jest jednoznaczna. Na przykład w Hiszpanii aż 58% osób w wieku 25–64 lat ma wykształcenie niższe niż średnie, ale z drugiej strony, 24% osób posiada wykształcenie wyższe. Na Słowacji i w Polsce odnotowano najniższy odsetek osób najwyżej wykształconych (odpowiednio 11% i 12%), ale stosunkowo niski odsetek osób o najniższym wykształceniu (14%, 18%). Pomimo dużego zróżnicowania krajów pod względem struktury wykształcenia, zbadany został związek pomiędzy odsetkiem osób z najwyższym wykształceniem oraz stopą bezrobocia w kraju8. Wartość obliczonego współczynnika korelacji liniowej wynosi –0,38 i oznacza istotną9 zależność pomiędzy badanymi cechami. Wraz ze wzrostem odsetka osób najlepiej wykształconych w społeczeństwie spada poziom bezrobocia. Podobnie wyznaczony został współczynnik korelacji pomiędzy odsetkiem osób z najniższym wykształceniem w danym kraju a stopą bezrobocia. Otrzymany wynik, wynoszący –0,11, nie jest statystycznie istotny.. 8 9. Obliczenia przeprowadzono dla wszystkich europejskich krajów zrzeszonych w OECD. Przy poziomie istotności 0,1..

(12) Sławomir Śmiech. 48. Tabela 5. Odsetek osób z różnym poziomem wykształcenia w ogóle populacji w wieku 25–64 lat w Polsce i w wybranych krajach OECD Poziom wykształcenia. Kraj, stopa bezrobocia Polska 20%. HolanNorweIrlandia dia gia 4,6% 3,4% 4,5%. Słowacja 14,3%. HiszpaNiemcy średnia nia 10,6% OECD 11%. Poniżej średniego. 18. 34. 40. 14. 14. 58. 17. 33. Średnie. 69. 42. 35. 55. 75. 17. 60. 44. Wyższe. 12. 24. 25. 31. 11. 24. 23. 23. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Education…, 2005].. Na zakończenie niniejszej analizy można stwierdzić, że w wypadku badanych krajów europejskich mniejsze bezrobocie odnotowano w krajach, w których występował większy odsetek osób najlepiej wykształconych. Jednocześnie poziom bezrobocia nie zależał od odsetka osób o wykształceniu niższym od średniego. Jeśli jednak poziom bezrobocia wzrastał, trudności na rynku pracy dotykały przede wszystkim osoby o najniższym poziomie wykształcenia. 6. Podsumowanie W Polsce w ostatnich latach bardzo dynamicznie rozwijało się szkolnictwo na poziomie wyższym. Wzrastała liczba studentów oraz absolwentów na wszystkich kierunkach studiów. Zmieniała się również struktura studentów pod względem wybieranych kierunków. Z punktu widzenia szans rozwoju gospodarczego kraju zmiany te nie mogą być ocenione jednoznacznie pozytywnie. Wydaje się, że zbyt mały odsetek studentów wybiera kierunki techniczne, których absolwenci stanowić będą o rozwoju gospodarki opartej na nowych technologiach. Niemniej rosnące aspiracje edukacyjne młodzieży są zjawiskiem bardzo pożądanym i pożytecznym. Z drugiej strony gwałtowna zmiana struktury kształcenia młodzieży w Polsce zakłóciła równowagę na rynku pracy. Wzrost liczby absolwentów szkół wyższych powoduje, że nie wszyscy znajdują miejsce na rynku pracy. W związku z tym odsetek bezrobotnych absolwentów szkół wyższych rośnie dynamicznie w ostatnim okresie. Inaczej wygląda sytuacja osób kończących edukację na niższych poziomach. Absolwenci szkół zawodowych stają się poszukiwani na rynku pracy, a liczba osób bezrobotnych kończących edukację na szkole zawodowej maleje. Porównując strukturę wykształcenia społeczeństwa polskiego z wykształceniem w krajach OECD oraz strukturę pracujących względem wykształcenia w tych krajach można mieć nadzieję, że przedstawione trudności absolwentów szkół wyższych są przejściowe. We wszystkich badanych krajach najlepszą gwarancją.

(13) Zmiany sytuacji na rynku pracy…. 49. uzyskania pracy jest wykształcenie na poziomie wyższym. Ponadto praca osób z najwyższymi kwalifikacjami (wykształceniem) jest najwyżej opłacana. Literatura Chromińska B. [2005], Sytuacja młodzieży na rynku pracy w Polsce tle krajów Unii Europejskiej, „Rynek Pracy”, nr 1. Education at a glance [2003], OECD Indicator, Paris 2003. Kryńska E. [2002], Studia i co potem? Bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych, „Polityka Społeczna”, nr 4–5. Mały Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, różne lata. Rocznik Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, różne lata. Rynek pracy specjalistów 2004 [2005], Raport opublikowany w portalu Pracuj.pl, http://www.pracuj.pl/kariera-rynek-pracy-artykuly_1445.htm#top. Strategia rozwoju edukacji na lata 2007–2013 [2005], Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa, www.men.waw.pl/oswiata/biezace/strategia_2007_2013.pdf. Szkolnictwo wyższe w Polsce [2004], Raport nr 29718, Raport Banku Światowego oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Protea-Taff Studio DTP, Warszawa. Szkoły wyższe i ich finanse [2005], „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa. Wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków w latach 1993–2004, Komunikat z badań, http://www.cbos.com.pl/SPISKOM.POL/2004/K_081_04.PDF. Zatrudnienie w Polsce w 2005 r. [2005], Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa. Changes in the Situation on the Graduate Labour Market in Poland In recent years, higher education in Poland has seen very dynamic growth. The number of students and graduates in all subjects has increased. The structure of students in terms of subjects chosen has also changed. Together, these phenomena have disturbed the equilibrium on the labour market. The growth in the number of university graduates mean that the labour market cannot absorb them. Consequently, the percentage of unemployed graduates has rapidly increased over the recent period. The situation for persons finishing their education at a lower level is rather different. Graduates of vocational schools are in demand on the labour market and the number of unemployed persons who finished their education at the vocational school level has decreased. Comparing the educational structure of Polish society with that of OECD countries and also the structure of employed persons relative to education in those countries, one may hope that the current problems of university graduates are transitory. In all the compared countries, the best guarantee of obtaining work is higher education. Furthermore, people with the highest qualifications (education) receive the highest pay..

(14)