I
Sylwia SeulOSWAJANIE ŻYCIA W BLOGOWYCH NOTKACH
ADOLESCENTA
Celem artykułu jest przegląd rezultatów eksploracji blogów prowadzonych przez dzieci we wczesnej adolescencji (13-16 lat). W notkach wyrażane są emocje i kom-petencje emocjonalne oraz sygnały poziomu rozwoju moralnego. Przyjrzymy się zasadom, które decydują o spostrzeganiu świata społecznego oraz tworzonym relacjom społecznym i wartościowaniu doświadczenia. Błogi wskazują na rolę narracji w rozwiązywaniu kryzysu tożsamości. Analiza treści zamieszczanych przez adolescentów świadczy o tym, że prowadzone błogi stają się elementem aktywno-ści, która służy rozwojowi, a także może być sposobem łagodzącym trudności tego etapu życia, które stawia przed dzieckiem aktualna rzeczywistość i zmieniające się doświadczanie siebie.
1. Gimnazjalista w blogosferze
Uczniowie gimnazjum wykorzystują na aktywność w sieci od 2 - 4 godzin dziennie, głównie w komunikatorach. Ponadto połowa z nich prowadzi swoją stronę błogo-wą. Ponieważ jeszcze nie wykształcili umiejętności interpersonalnych, częściej niż inne grupy wiekowe korzystają z komunikatorów w kontakcie z rówieśnikami, rozwijając te umiejętności1. Około 80% uczniów w wieku gimnazjalnym ma dostęp do sieci we własnym domu. Nauczyciele motywują uczniów do celowego
korzy-1 A. Blachnio, A. Przepiórka, Żółte słoneczko, czyli: o czym rozmawiamy w sieci gadu-gadu [w:] Media i społeczeństwo. Nowe strategie komunikacyjne, M. Sokołowski (red.), Toruń 2008.
stania z sieci, podając adresy stron internetowych. Nauczyciele włączają elementy e-learningu, zamieszczając opracowane przez siebie materiały pomocnicze na wła-snych stronach, źródłowe, zadania i ćwiczenia, fotografie, pliki m p 3 itp. Uczeń ma zadanie: wypełnić i odesłać test (np. językowy)2. Dzieci współpracują, korzystając z komunikatorów, dzieląc się linkami (albo skanując odrobione zadanie domowe!). Badania wskazują, że czas spędzany przez dzieci przed ekranem monitora lub tele-wizora w świadomości rodziców jest niedoszacowany3. Dziecko otwiera zeszyt, podręcznik, kilka okienek w Internecie jednocześnie (gra, You Tube, komunikator, Wikipedia, wyszukiwarki, muzyka itp.). Ta „wielokanałowa" aktywność dostarcza dziecku bodźców. Wykorzystywanie synchronicznie kilka funkcji komputera może pełnić funkcję inspirująca lub zakłócającą, przeciążając system nerwowy dziecka.
O d dziesięciu lat na polskich witrynach internetowych istnieją błogi. Ponad 60% młodzieży gimnazjalnej prowadzi je co najmniej pięć miesięcy, zaś 5% nawet do dwóch lat4. Prowadzenie blogu jest przejawem twórczej aktywności. Podejmowane jest dobrowolnie i spostrzegane jako dające zadowolenie, podnosi poczucie satys-fakcji z życia, rozwija zainteresowania. Adolescent ćwiczy niezależność wypowiedzi, umiejętności językowe i rozwija procesy przewidywania. Pisząc notki, oczekuje określonych komentarzy rówieśników. Prowadząc blog, dzieli się swoimi przeżycia-mi i włącza się w społeczność internetową, która staje się grupą wsparcia. Poczucie wspólnoty zaspokaja potrzeby przynależności, przyjaźni zrozumienia i akceptacji, umożliwia odreagowanie smutków, radości i niepewności, staje się źródłem zabawy i rozrywki, dostarcza wrażeń i doświadczeń, stabilizuje samoocenę.
Autorzy notek próbują poddawać analizie elementy, które mogą wartościować pozytywnie, np. muzykę. Muzyka odbierana jest przez adolescenta jako odzwier-ciedlająca skomplikowane stany emocjonalno-poznawcze. Nastolatek czuje się rozumiany przez muzykę i lepiej siebie rozumie dzięki muzyce, a więc staje się ona p u n k t e m odniesienia i zdystansowania. Muzyka w tej sytuacji b u d u j e zasoby przede wszystkim psychiczne, biologiczne i społeczne, sprzyja uruchomieniu me-chanizmów radzenia sobie, siły do wytrwania i poprawy jakości życia.
Nastolatek spędza najwięcej czasu na wprowadzaniu notek do blogu między godziną 16-19 i po 21. W godzinach przedpołudniowych wprowadzane są one
2 K. Winnicki, E-learning w gimnazjum [w:] Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
C. Timoszyk-Tomczak,, Czas spędzany przed komputerem i telewizorem w świadomości dzieci oraz rodziców [w:] Konteksty kultury medialnej. Analizy i interpretacje, M. Sokołowski (red.), t. 2, Olsztyn 2007.
w dni wolne od szkoły lub w trakcie choroby5. G o d z i n y wpisów wskazują na r y t m
dobowy dziecka, zorganizowany samodzielnie lub przez rodziców. Dziecko pisanie w blogu traktuje jako d o b r e wykorzystanie czasu. Fakt, że 10% adolescentów za-kładających je w okresie gimnazjalnym k o n t y n u u j e wysiłek co n a j m n i e j przez rok, wskazuje na rozwój wytrwałości, systematyczności i planowego działania.
2. Emocje wyrażane w blogu
Młodzież deklaruje, że zakłada blog, by dzielić się własnymi n o w y m i odczuciami. Obszary doświadczenia r e p r e z e n t o w a n e w n o t k a c h to kolejno: kontekst szkoły, aktywność własna i rówieśnicy. Pozytywne przeżycia daje s a m o prowadzenie blo-gu, poprawianie szaty graficznej, wymyślanie nowych notek.
W wytworach, jakimi są notki blogowe, w i d o c z n a jest l a b i l n o ś ć e m o c j o n a l n a i dysproporcja m i ę d z y znaczeniem sytuacji a uczuciami, t r u d n o ś ć w kontrolowa-niu ich ekspresji. Najczęściej wyrażane treści to: smutek, gniew, zadowolenie,
rza-dziej pojawiają się wstręt, współczucie, zmęczenie6. Najłatwiej dziecku w y r a ż a ć
emocje skrajne, wcześniej pojawiające się w rozwoju. Nastolatki przeżywają d u ż o emocji o silnym n e g a t y w n y m zabarwieniu. E m o c j e przytaczane najrzadziej są sy-gnałem rozwoju uczuciowości wyższej i pojawiały się zawsze w kontekście oceny zachowania nieetycznego. Sytuacje oceniane a m b i w a l e n t n i e tyczą osób najbliż-szych (przyjaciół, rodziców). Treści n o t e k w s k a z u j ą k o m p e t e n c j e e m o c j o n a l n e w przeważającej części na poziomie I, tj. elementarnych umiejętności (najczęściej wymieniane są: smutek, gniew, zadowolenie, a najsłabiej reprezentowane są: wstręt, współczucie, wstyd). Najwięcej miejsca zajmują: 1 - świadomość własnych stanów (w tym: gniew, smutek, nadzieja, a najsłabiej: wstręt, współczucie, zmęczenie) 2 -słabiej n o t o w a n e r o z r ó ż n i a n i e e m o c j i innych (gniew i s m u t e k ) , 3 - n a z y w a n i e stanów emocjonalnych: miłość, n u d a , smutek. Bloger m a t r u d n o ś ć w o d r ó ż n i a n i u emocji innych osób. Poziom kompetencji II - charakteryzujący się umiejętnością prezentowania wiedzy i rozwijania poczucia skuteczności e m o c j o n a l n e j - repre-zentowany jest małą liczbą o d n o t o w a ń (dotyczyło: s m u t k u , gniewu, zadowolenia), co wskazuje d o p i e r o zainicjowanie tego procesu. P o z i o m III - u w a r u n k o w a n y zaawansowanym r o z w o j e m procesów poznawczych i g r o m a d z e n i e m r ó ż n o r o d -nych doświadczeń - r z a d k o się pojawia w n o t k a c h gimnazjalisty.
5 S. Seul S, Wolny (?) czas nastolatka w Sieci [w:] Homo creator czy homo ludens? Twórcy - inter-nauci - podróżnicy, W. Muszyński, M. Sokołowski (red.), Toruń 2008.
Prowadzenie blogu pozwala na swobodne artykułowanie stanów emocjonal-nych, nazywanie, a to sprzyja lepszemu rozumieniu własnych i cudzych doznań, rozwojowi ekspresji symbolicznej (słowną - w analizie pominięto warstwę wizu-alną, która także jest formą wyrażania stanów emocjonalnych). Internauta uczy się korzystać z właśnie nabywanych kompetencji (początki myślenia abstrakcyjnego). Założenie blogu miało pomóc w nazywaniu przeżyć, gdyż dotychczasowe formy okazały się nieprzystawalne do nowych stanów dziecka. Tolerowanie i pamiętanie, godzenie różnorodności stanów emocjonalnych pomaga rozwijać nowe kompeten-cje. Wypowiedzi opisują stany smutku, radości bezprzedmiotowej, ale też labilność emocjonalną i wysoką pobudliwość. Niekiedy autor próbuje znaleźć uzasadnienie dla swego samopoczucia w różnych sytuacjach. Sygnalizują to podejmowane przez internautę próby tłumienia, ale też i kierowania emocjami przykrymi.
Niektóre notki nawiązują do relacji interpersonalnych, które mają związek z przeżywanymi emocjami, a ich ekspresja wpływa na kształt interakcji z rówie-śnikami, kreuje relacje interpersonalne. Kontekst związany z klasą trzecią gimna-zjalną i przewidywanymi testami u wielu uczniów wyzwala negatywne emocje, zwłaszcza lęk przed przyszłością. Są również emocje wynikające z bezpośrednich sytuacji, których opisy promują pozytywne stany, nadzieje i ambicje. Emocje to-warzyszą konstruowaniu realistycznych planów, a kontynuowanie blogu sprzyja rozszerzeniu kompetencji emocjonalnych.
3. Wartościowanie doświadczenia
Wartości stanowią część osobowości, wyrażają się w przekonaniach, sądach o tym, co jest pożądane. System zorganizowany jest hierarchicznie, zawiera preferowane sposoby postępowania, ostateczne stany egzystencji. Możemy wyróżnić skutki war-tościowania: ostateczne (cele osobiste i społeczne) oraz instrumentalne (kompe-tencyjne). Wpływają one na postawy i są rozumiane jako pojęcia lub przekonania, pożądane stany docelowe lub zachowania; które wykraczają poza specyficzne sy-tuacje, a także kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządko-wane według względnej ważności7.
Podstawowe motywy wartościowania to: I. umacnianie siebie (pewność siebie, duma, poczucie własnej wartości i siły, dążenie do sukcesu, ekspansji, transcenden-cji, samoobrony), II. pragnienie kontaktu i jedności (z kimś poza sobą: uczucia miłości, czułości, troskliwości, intymności, bliskości, dążenie do więzi i wspólnoty,
przynależności, w s p ó l n o t y uczestnictwa, w s p ó ł d z i a ł a n i a , w s p ó ł p r a c y ) . P o m i a r wartości jest p o r z ą d k o w a n i e m w hierarchię, r a n g o w a n i e m , szacowaniem w a ż n o
-ści - zasad kierujących życiem8. Wartościowania m o ż n a traktować także jako
sku-tek procesu n a d a w a n i a znaczeń, k o n f r o n t o w a n i a doświadczeń i ich interpretacji oraz p o n o w n e g o reorganizowania. Rezultat wartościowania jest d y n a m i c z n ą ca-łością z częścią stabilniejszą i częścią zmieniającą się zależnie od sytuacji.
Nastolatek, p r o w a d z ą c blog, f o r m u ł u j e narracje, prowadzi w e w n ę t r z n y dialog i m o d y f i k u j e r e z u l t a t y w a r t o ś c i o w a n i a . Logiczne myślenie rozwija k r y t y c y z m umożliwia generowanie różnych wartości, wizji świata i roli własnej osoby w świe-cie. Ze względu na większą wrażliwość zmysłową i r ó ż n o r o d n o ś ć d o ś w i a d c z e ń typową dla wieku wartościowanie jest dynamiczne, tworzące giętką całość, w któ-rym r e p r e z e n t o w a n e są zintegrowane d o ś w i a d c z e n i a . Życie w g r u p i e ( r o d z i n a , rówieśnicy), w której nastolatek zaspokaja potrzeby, pociąga za sobą identyfikację, przejmowanie wartości i n o r m , wzorów społecznych przez powtarzalność,
wska-zuje, co ważne, co warte uwagi i zainteresowania9. Badania H. Szczęsnej10 - skalą
P. Brzozowskiego1 1 - m ł o d z i e ż y w wieku 1 5 - 1 9 lat, w s k a z u j ą , że d e k l a r o w a n e
i aprobowane były najczęściej wartości (kolejność według rang): 1 bezpieczeństwo rodziny; 2 - 3 m ą d r o ś ć i wolność; 4 - 5 dojrzała miłość, szczęście; 6 - 8 przyjaźń; bez-pieczeństwo, p o k ó j na świecie, równość; 9 - 1 0 świat piękna i u z n a n i e społeczne poczucie dokonania, życie pełne wrażeń, dostatnie życie.
Blog u r u c h a m i a proces, w k t ó r y m autor prowadzi dialog wewnętrzny, powsta-ją notki, u j m u j ą c e doświadczenia w system znaczeń, związanych z zaktualizowa-n y m i p o t r z e b a m i . D o k o zaktualizowa-n a zaktualizowa-n o oszacowań w y r a ż a zaktualizowa-n y c h d o ś w i a d c z e ń i w a r t o ś c i
w blogu niżej przytoczonych1 2. W e d ł u g skali Brzozowskiego1 3 u s t a l o n o rangi:
Pierwszą osiąga otwartość z (1) potrzebą stymulacji, (2) h e d o n i z m e m i (3) s a m o -kierowaniem. Są powiązane z cechami adolescencji. O r g a n i z m charakteryzuje się
M B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2002.
J J.M. Gottman, L.Z. Katz, C. Hooven, Parental Meta-Emotion Philosophy and Emotionał Lije of
Families: Theoretical Models and Preliminary Data, „Journal of Family Psychology" 1996, No. 10;
!• Kiesner, P.F. Cadinu, M. Bucci, Group Identification in Early Adolescence its Relation with Peer
Ad-justement and its Moderator Effect on Ppeer Influence, „Child Development" 2000, n r 73 (1).
1 0 H. S/.częstW, Hierarchia wartości młodzieży. Uwarunkowania rodzinne [w:] Człowiek - rodzi
>m - kultura. Szkice psychologiczne, H. Wrona-Polańska, G. Rudkowska, L. W r o n a (red.), Kraków
2008.
1 1 P. Brzozowski, Skala wartości (SW). Polska adaptacja Value Survey M. Rokeacha. Podręcznik, Warszawa 1989,
12 S. Seul, Blog adolescenta i wartości prezentowane w notkach [w:] Nowe wyzwania »•
komuni-kowaniu się, Międzynarodowa Konferencja, Szczecin 2009.
wysoką gotowością do odbioru i przetwarzania bodźców oraz ich wytwarzania, czyli autostymulacji, a doznawanie ich jest źródłem przyjemności. Poszukiwanie przyjemności prowadzi do zbilansowania emocji o negatywnym znaku. Podłożem rozwoju autonomii jest aktywność własna i samokierowanie. Rangę II osiągają wartości egoistyczne z hedonizmem (2), osiągnięciami (4) i władzą (10). Hedonizm zakwalifikowano na granicy otwartości i wartości egoistycznych. Osiągnięcia wpły-wają na formowanie poczucia własnej wartości. Najniżej plasuje się potrzeba wła-dzy. Ważniejsze jest dla nastolatka samokierowanie niż kierowanie innymi. Rangę III osiągają wartości prospołeczne z życzliwością (5), zaś słabiej widoczny jest uni-wersalizm (9). Są one przejawem dbania o interakcje społeczne. Niska pozycja wartości uniwersalnych, gdy brak jeszcze myślenia abstrakcyjnego, jest skutkiem reagowania sytuacyjnego. Rangę IV osiągają wartości konserwatywne z bezpie-czeństwa (6) tradycji i konformizmu (8). Bezpieczeństwo wiąże się z przeżyciami w rodzinie, świętowaniem itp. Wybierane zachowania są reakcją na oczekiwania, wyrazem konformizmu, z towarzyszącymi wątpliwościami aksjologicznymi.
Posługując się klasyfikacją Hermansa1 4 i zakładając, że częstość wypowiedzi w blogach jest wyrazem hierarchii, możemy wnioskować, że: istnieje nieduża prze-waga wartościowań pozytywnych nad negatywnymi, co sugeruje dobre funkcjo-nowanie psychiczne. Badania wskazują na następujące rangi: I autonomia i sukces, skuteczność autonomia i samowystarczalność; II bezsilność i izolacja, sytuacja silnie zagrażająca związana z utratą kontroli i brakiem wsparcia; III niezaspokojo-na tęsknota, potrzeba miłości wobec nieosiągalnego lub troska o kochaną osobę; IV agresja i złość, sprzeciw wobec zagrożenia samooceny, mobilizacja do pokona-nia przeciwności; V siła i jedność, spełnienie pozytywnych kontaktów z osobami znaczącymi, umacnianie siebie i jedność; VI jedność i miłość budowanie kontaktu i jedność z kimś.
Ich kolejność wskazuje na powiązanie z charakterystycznymi cechami fazy ado-lescencji, wysoka potrzebą a u t o n o m i i i sukcesu potwierdzającego skuteczność działania i formujące poczucie własnej wartości. Wartości te wiążą się z motywem umacniania siebie, opisywaniem siebie, jako autora sukcesów. Doznawanie bezsil-ności i izolacji jest skutkiem przeżywania zagrożenia i utraty kontroli i skazuje na t r u d n o ś ć realizacji potrzeby autonomii, które są również typowe w tym momencie życia. Niezaspokojona tęsknota jest nowym doznaniem związanym z motywem potrzeby kontaktu emocjonalnego. Skłania do poszukiwań i aktywności własnej, wspierając realizację również autonomii. Wartościowanie agresji i złości jest
wyra-14 H.J.M. Hermans, E. Hermans-|ansen, Autonarracje: Tworzenie znaczeń w psychoterapii, War-szawa 2000.
zem niepoddawania się frustracji potrzeb. Gotowość do samokierowania jest tak-że podłotak-żeni rozwoju autonomii.
Wymienione wartościowania dotyczą d o z n a w a n i a siły, jedności i miłości, wią-żą się z aktywnością w tworzeniu kontaktów z innymi, radością z przynależenia d o grupy lub utożsamiania się z grupą lub kojarząca z ważnymi o s o b a m i dla siebie. Konfrontacja uzyskanych wyników (szacowania treści notek) r a n g wartości z
ba-daniami Szczęsnej15 wskazuje, że rangi wyrażanych wartości w n o t k a c h o d w o ł u j ą
-cych się do rzeczywistości jest różna o d prezentowanych wartości w deklaracjach (badaniach skalą). Wysoka pozycja a u t o n o m i i jest logicznie związana wysoką ran-gą wolności, niskim p o z i o m e m potrzeby k o n f o r m i z m u i daje konsekwencje w wy-sokim d o z n a w a n i u bezsilności (brak wiedzy i umiejętności). M ą d r o ś ć r o z u m i a n a (przez adolescenta) jako efekt zbierania informacji w y m a g a gotowości na s t y m u -lację i otwartości na konsekwencje, a więc w y r a z e m jej jest a u t o n o m i a umożliwia-jąca eksplorację stawiana najwyżej. Niższa pozycja jedności i miłości wiąże się ze słabo rozwiniętymi k o m p e t e n c j a m i e m o c j o n a l n y m i i e g o c e n t r y z m e m nastolatka.
Poczucie bezpieczeństwa i jedności najwyższe w badaniach Szczęsnej16 - w
blo-gach zajmuje ostatnie miejsca. Wysokie jej wskaźniki np. w y c h o w a n k ó w młodzie-żowego ośrodka wychowawczego wiążą się z p o c z u c i e m wyobcowania, b r a k i e m umiejętności korzystania ze wsparcia innych, n a d m i e r n ą zależnością od innych,
poczuciem izolacji, o s a m o t n i e n i a i przypadkowości1 7. Aktualizacja wartości
bez-pieczeństwa pojawia się, gdy jest n a r u s z o n a , wzrasta w zmieniającej się sytuacji (np. zagrożenie). Młodzież starsza zaczyna cenić wartości uniwersalne i
ogólno-społeczne - widoczne w badaniach Szczęsnej18. Wartości w n o t k a c h wskazują na
zaabsorbowanie sobą, jest rezultatem ograniczonej perspektywy czasowej, zwykle do 1-5 miesięcy.
4. Zasady moralne w notkach blogu
Notki w blogach są s p r a w o z d a n i a m i z aktywności autora, w k t ó r y c h d o ł ą c z a n e są uzasadnienia, nie rozwiązują teoretycznych d y l e m a t ó w moralnych. Ponieważ adresowane są d o rówieśników (często uczestników zdarzenia), przekształcenia treści nie m o g ą być dalekie od rzeczywistości, m o d y f i k u j e formę, która m o ż e
za-15 H. Szczęsna, op.cit. Ibidem.
17 A. Kulpa, Poczucie bezpieczeństwa i osamotnienia młodzieży [w:] Żyć godnie..., XXXIII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Poznań 2008.
ciekawić czytelników. O b o k przetwarzania informacji na poziomie konkretnym, przytaczania doświadczeń i poglądów widoczna jest gotowość d o refleksji oraz uogólniania osobistych doznań, a także poszukiwania zasad, którymi warto się posługiwać. Kierowanie się nimi pozwala unikać przykrych sytuacji codziennych, wspiera w radzeniu ze stresem i doznawaniu pomocy1 9.
Treści notek, uzasadniając działania, odwołują się do poziomu hedonistyczne-go (18% stadium 2, wg L. Kohlberga, 19% stadium 2/3). Rozważania wskazują na świadomość odkrytych osobiście zasad i próby rozważenia konsekwencji ich ła-mania, z odwołaniami do relacji społecznych jako najważniejszych, interpersonal-nej harmonii (43% stadium 3). Spotykamy się z prezentowaniem zasad, z odwoła-niem się d o własnego doświadczenia i potrzebą uwzględniania innej perspektywy niż własna i potrzebę internalizacji na pograniczu moralności prawa i porządku (7% stadium, 3/ 4,8% 4 stadium) - na przykładzie gry w piłkę ręczną. Jest tu mo-delowy przykład wskazujący, że uczestnictwo w grach zespołowych z zasadami sprzyjają rozwojowi moralnemu. W ciągach notek można zaobserwować progresję, której towarzyszy doświadczanie więzi przyjacielskich z analizą i przewidywaniem konsekwencji.
Zależnie od sytuacji pojawiają się dwie różne formy rozumowania moralnego. Wyższa forma częściej uzasadnia działania dotyczące sytuacji więzi z grupą. Nato-miast w sytuacji konfliktowej w relacji z dorosłymi częściej towarzyszy rozumo-wanie z niższej fazy rozwoju moralnego. Formułowane poglądy wiążą się z uczest-nictwem w życiu społecznym, której towarzyszą uczucia. Nastolatek uzgadnia swoje potrzeby, ich realizację w relacjach z innymi, rozumie oczekiwania dorosłych („poczułam chęć zmiany na lepsze, włączyłam sobie Slipknota i przemyślałam swoje życie... Kocham swoich rodziców i dlatego chcę być lepsza, prawie taka, jak sobie wymarzyli").
Dyskusje m a tematy moralne, filozoficzne, rozważanie dylematów w komenta-rzach i notkach, na komunikatorach przynoszą efekty, pomagają w rozpoznaniu internalizowaniu i realizowaniu zasad. Według dzieci moralne jest działanie: gdy konsekwencje są korzystne, gdy nie pogarszają relacji z innymi, gdy nie ściągają kary. Wśród motywów w uzasadnieniu rzadko uwzględniane są intencje działają-cego. Zachowanie uznawane jest za moralne, gdy jest zgodne z poziomem akcep-tacji i zrozumieniem przez dziecko celów, środków, działań i wartości. Wraz z roz-wojem wzrasta spójność z k i e r u n k i e m wyborów i działań - z tym problemem często borykają się autorzy blogów. Doświadczenie przyjaźni sprzyja odkrywaniu n o r m współżycia. Zaobserwowano w także procesy aktywnego rekonstruowania
i tworzenia sądów moralnych w interakcji z otoczeniem społecznym. Integrowanie doświadczeń prowadzi do modyfikacji i u p o r z ą d k o w a n i a osobiście wygenerowa-nych zasad i p r z e k o n a ń . W i d o c z n a jest g o t o w o ś ć d o refleksji oraz u o g ó l n i a n i a osobistych doświadczeń i poszukiwanie zasad, k t ó r y m i w a r t o się posługiwać, b o mają walor praktyczny. Przestrzeganie ich pozwala unikać przykrych sytuacji co-dziennych, utrzymywać d o b r e j więzi z rówieśnikami i z o s o b a m i znaczącymi, za-spokajać swoje potrzeby.
5, Świat spoteczny w notkach blogowych
Ekspresja emocji poza p r o m o c j ą rozwoju k o m p e t e n c j i wpływa na interakcję i pre-zentację świata społecznego. W n o t k a c h w y m i e n i a n i są najczęściej c z ł o n k o w i e
rodziny, następnie rówieśnicy, w dalszej kolejności nauczyciele20. Kolejność
wska-zuje na silną więź z matką i ważną rolę nauczycieli, co jest typowe dla wczesnej adolescencji. Dążenie do racjonalnego opisu świata i ograniczone możliwości p o znawcze i słabo rozwinięte k o m p e t e n c j e e m o c j o n a l n e nie pozwalają dziecku o d e -rwać się od kontekstu emocjonalnego. Z tego p o w o d u opis charakteryzuje się wy-soką polaryzacją i wartościowaniem, z a n u r z e n i e m w konkrecie, korzystaniem ze schematów poznawczych w prezentowaniu zdarzeń i osób.
Z a o b s e r w o w a n o r ó ż n o r o d n o ś ć schematów osób, niekiedy o sprzecznych treściach (złych i d o b r y c h nauczycieli, dorosłych, rodziców, policjantów), o n a c e c h o -waniu e m o c j o n a l n y m i gotowości d o reakcji b e h a w i o r a l n e j . Dzieci f a w o r y z u j ą własną (uczniowską) grupę, co przejawia się b r a k i e m z r ó ż n i c o w a n i a w e w n ą t r z grupy i podkreślaniem różnic z innymi (etnocentryzm). Są autoprezentacje autora notek z a t r y b u c j a m i poprawiającymi własny wizerunek. Niekiedy pełnią f u n k c j ę a u t o d e s t r u k c y j n ą dla dziecka, gdy było r e p r e z e n t a n t e m g r u p y nisko o c e n i a n e j . Świat społeczny jest podzielony i uporządkowany. Stereotypowo spostrzegani do-rośli przedstawiani są zwykle jako ź r ó d ł o f r u s t r a c j i p o t r z e b blogera. Większość schematów jest rezultatem przekazu społecznego w gotowej postaci, zaczerpnię-tych z otoczenia dziecka (od dorosłych i rówieśników).
Gimnazjalista opisuje zdarzenia, działania, ciągi zachowań w typowych o k o -licznościach. Scenki społeczne o cechach skryptu, powtarzające się zawierają treści:
70 S. Seul, Świat społeczny w blogu nastolatka |w:| Człowiek - rodzina - kultura. Szkice psycho-logiczne, H. Wrona-Polańska, G. Rudkowska, L. Wrona (red.), Kraków 2008; S. Seul, Wizerunek innej osoby kreowany w blogu gimnazjalisty [w:] Konteksty kultury medialnej. Analizy i interpretacje, M. So-kołowski (red.), t. 2,Olsztyn 2007.
związane ze szkołą (klasówki, testy, ściąganie, lektury, zebrania rodziców, lęki przed egzaminami, wygłupy na lekcji i przerwach, wagarowanie, sms-y na lekcjach), ak-tywność przy komputerze, zajęcia sportowe, życie towarzyskie, związki preintym-ne, relacje z rodzicami, rytuały niedzielpreintym-ne, wyjazdy, choroby
Formułuje sądy o świecie społecznym, posługując się heurystykami dostęp-ności, z oceną częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z jaką p r z y c h o d z ą na myśl ich przykłady, a ocena e m o c j o n a l n a niekiedy jest niespójna z racjonalnym opisem zdarzenia. Posługuje się heurystykę zakotwi-czenia, gdy p u n k t e m wyjścia jest zdarzenie łatwe do emocjonalnego diagnozo-wania, a ocena m o d y f i k o w a n a jest stosownie do kontekstu i wiedzy. Dziecko wydaje sądy w oparciu o umysłową symulację wyobrażonego przebiegu zdarzeń, a więc posługuje się heurystyką symulacji. U r u c h a m i a myślenie kontrfaktyczne (co by było gdyby), które jest p r z e j a w e m refleksyjności, wpływa też na oceny i emocje, b o zdarzenia wyjaśniane są zwykle jako bardziej p r a w d o p o d o b n e niż faktycznie. W notkach w y o d r ę b n i o n o także złudzenie mądrości po fakcie (np. wyobraża sobie, że gdyby się lepiej zachowała, to nie straciłaby przyjaciółki). Heurystyki pozwolą na opracowanie skryptu (np. odwiedziny m a m y w szpitalu) lub pozwolą na rozpatrzenie wariantów rozmowy. Charakteryzują się niedoce-n i a niedoce-n i e m udziału sytuacji w zdarzeniedoce-niu, gdy aniedoce-nalizuje swoje zachowaniedoce-nie, poza r a c j o n a l n y m i e l e m e n t a m i występują i e m o c j o n a l n e , które przy analizowaniu lepszego wariantu nie są rozpatrywane.
Kontekst stanowi ważny czynnik wpływający na ocenę przez asymilację, czyli przesunięcie oceny w kierunki informacji kontekstowej (np. ładna pogoda - po-zytywna ocena znajomych). Ocena osoby odsuwana od informacji kontekstowej powoduje kontrast. Zaskoczenie pogarsza ocenę osoby, gdy nie odpowiada ocze-kiwaniom (np. od bliskich spodziewa się zachowań pomocnych, a gdy ich brak rozczarowanie wyzwala cierpienie i pogarsza ocenę). Najczęściej jest wykorzysty-wana zasada zgodności pamięci z nastrojem, stanem organizmu lub uruchamianie heurystyki „jak to czuję" (wspaniałe przyjaciółki z wakacji).
W opisie świata społecznego jest przewaga przetwarzania informacji na pozio-mie konkretnym i małą gotowość d o pogłębionych analiz. Dziecko dąży do racjo-nalnego opisu świata. Aktualne możliwości poznawcze nie pozwalają mu oderwać się od kontekstu. Poziom wiedzy standardowej, jaką dysponuje, nie wystarcza, i to skłania je do wnikliwszej obserwacji i modyfikowania tej wiedzy. Stosowanie heu-rystyk do opisu sytuacji społecznych i osób wskazuje potrzebę porządkowania swojego świata społecznego. Prezentacje świata społecznego są wskaźnikiem pró-by zracjonalizowania. Opis za pomocą schematów poznawczych i nasycenie war-tościowaniem dają w rezultacie czarno-białą karykaturę świata i osób. Wysokie
nasycenie negatywnymi stanami e m o c j o n a l n y m i (typowe w tej fazie życia) staje się podłożem d o u r u c h o m i e n i a racjonalnego przetwarzania informacji, wyciągania wniosków, a więc wzrostu wiedzy społecznej i możliwości jej uogólniania.
6. Relacje społeczne
W eksplorowanych n o t k a c h najwięcej jest i n f o r m a c j i pozytywnych związanych
z rówieśnikami - g r u p ą odniesienia dla dziecka2 1. Spędzają z nimi p o n a d p o ł o w ę
swojego czasu (dla p o r ó w n a n i a : z rodzicami ok. 5%). Najwięcej uwagi przywiązu-ją do wspólnych działań oraz emocji przeżywanych z rówieśnikami. Uczą się wcho-dzenia w więź, p o d t r z y m y w a n i a relacji z rówieśnikami. Kolejno w y m i e n i a n a jest matka, osoba znacząca, dająca poczucie bezpieczeństwa. Treści nasycone e m o c j a -mi pozytywny-mi i negatywny-mi charakteryzują się d y n a m i k ą typową dla więzi
z rodzicami w adolescencji2 2. Relacje z matką (np. związane ze stawianymi w y m a
-ganiami) są o d m i e n n e niż z rówieśnikami i inaczej oceniane jej zachowania. Udział ojca i rodzeństwa jest niższy, zaś najniższy dalszej rodziny. M i m o konfliktów (sku-tek rozwoju indywiduacji i separacji oraz w z r o s t u a u t o n o m i i ) więź z r o d z i c a m i trwa (gdy dziecko doznaje ich wsparcia). Relacje z r o d z e ń s t w e m są p o d o b n e jak z rówieśnikami.
Notki opisujące rodzinę towarzyszącą rozwojowi nastolatka są niekiedy sygna-łami p r o b l e m ó w życia rodzinnego, a treści osadzone w codzienności dziecka. Ro-dzice są ważniejsi o d przyjaciół, bo skuteczniej wspierają. Jest dystans w opisach, ale i pełniejsze r o z u m i e n i e ich starań, p r o b l e m ó w z pracą, docenianie w y m a g a ń jako wyrazu troski o blogera. Dziecko, p r e z e n t u j ą c poglądy i wartości r o d z i c ó w k o n f r o n t u j e je z innymi, traktując jako możliwy p u n k t odniesienia. Dąży d o auto-nomii, a prowadzenie blogu pozwala na zmniejszanie ewentualnych konfliktów. Część rodziców nie akceptuje nowych f o r m eksploracji dziecka, niekiedy p o s z u -kuje p o m o c y specjalisty. Z a m k n i ę c i e na w y m i a n ę e m o c j o n a l n ą jest z a u w a ż a n e przez rodziców i k o n c e n t r u j e uwagę na d o r a s t a j ą c y m ( „ r o z m a w i a m z r o d z i c a m i na odwal"). O b o k opisów szczegółowych pojawiają się wnioski ogólne ( „ d o m -ostoja"). Adolescenci źle znoszą restrukturyzację rodziny („matka wychodzi za m ą ż za człowieka, którego nienawidzę"). W y b r a n e notki wskazują na rodziców, którzy nie realizują własnych zadań rozwojowych ( p o m a g a n i e dzieciom w stawaniu się
n S.Seul, Wizerunek...
Łl I. Obuchowska, Adolescencja [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, B. Harwas-Napierala, J. Trempała (red.), Warszawa 2000.
odpowiedzialnym dokonywanie wyważenia osobistych dążeń i zobowiązań ro-dzinnych, dbanie o własne małżeństwo), stawiając własne dzieci w trudniejszej sytuacji.
Część notek przedstawia konkretne sytuacje, bez wnioskowania, które są zwie-rzeniami ze swoich emocji wobec najbliższych. Treści notek mogą być także sym-boliczną ucieczką od przykrych sytuacji codziennych. Natomiast brak notek o ro-dzinie jest p r a w d o p o d o b n i e sygnałem dążenia do izolacji p r o b l e m u zamiast rozwiązywania. Nie jest wykluczone, że część opisanych sytuacji nie miała w ogó-le miejsca, m a charakter życzeniowy, gdy autor chce, aby czytelnik w określony sposób spostrzegał jego rodzinę.
Są przytaczane sytuacje lub poglądy czy wyrażane emocje, w których pojawia-ją się rówieśnicy. Można je pogrupować według częstości: działania wspólne, wy-rażane emocje wobec rówieśników, ich opinie i poglądy. Życzliwy obraz dobrze z sobą zżytych rówieśników wskazuje, że autor dąży do zaspokajania potrzeby afiliacji, opanowuje nowe standardy zachowań. Działania opisuje w sposób ko-rzystny dla siebie na tle kolegów i koleżanek. Spożywanie alkoholu i czy innych używek prezentowane są w taki sposób, aby zaimponować rówieśnikom - ewen-tualnym czytelnikom i enigmatyczny, aby nie było jednoznaczny dla przypadko-wych czytelników (można się domyślać że „miękutkie spanie" ma związek z nar-kotykami). Dążąc do kształtowania określonych relacji, k o n s t r u u j e informacje, prowokując komentarze do notek. Wspólne działania wzmacniają poczucie więzi z rówieśnikami. Znajdują się informacje o poczuciu przymusu, działaniu niezgod-nie z własnymi przekonaniami i braku asertywności wobec rówieśników.
Rówieśnicy dostarczają wsparcia emocjonalnego i informacyjnego w rozmo-wach, wymianie doświadczeń, udzielaniu pomocnych rad. Dzielą się przeżyciami, ucząc lojalności i zaufania, przyjaźnie ewoluują, dostarczają poczucia bliskości. Informując o konfliktach, trudnościach w relacjach, zwykle dodaje, że już są zaże-gnane. W rodzinie ten element naprawczy nie jest przytaczany (rodzice zwykle w k o ń c u i tak wybaczają). W s p o m i n a j ą c zdarzenia, docenia postawy kolegów, przyjmuje ich punkt widzenia, wzmacnia perspektywę pozaegocentryczną, by in-tegrować aktywność z własnymi celami. Akceptacja n o r m grupy, do której chcą należeć, naraża na konflikty wewnętrzne z zasadami prezentowanymi (częściowo internalizowanymi) przez rodzinne lub/i szkolne środowisko wychowawcze i kosz-ty ponosi, zaspokajając potrzeby w grupie. Można obserwować przejawy kultury młodzieżowej, specyficzny język, wzmacniający poczucie odrębności i tożsamości grupy, wzmagają gotowość do konformizmu i współdziałania. Relacje społeczne prezentowane w sposób konkretny, twierdzenia wskazujące na gotowość do reflek-sji i uogólniania osobistych doświadczeń pojawiają się nieczęsto.
7. Narracja w blogu a tożsamość
Nastolatek tworzy w blogu narrację, p r ó b u j e z r o z u m i e ć siebie, decyduje o odnie-sieniu do świata. N a r r a c j a jest diagnozą aktualnego stanu, o p o w i a d a n i e m sobie i rówieśnikom o zdarzeniach i n a d a w a n i e m im znaczenia, integracją swojej wiedzy i dążeń. Notki m o d y f i k u j ą doświadczanie i perspektywę wobec biografii, k o n f r o n -tując z aktualnym p u n k t e m widzenia. Autorefleksja, wspierająca f o r m o w a n i e toż-samości osobistej i społecznej, jest swoistą o d p o w i e d z i ą nastolatka na zmieniające się naciski kontekstu wewnętrznego i zewnętrznego. Typowe dla adolescencji za-chwianie wewnętrznej równowagi w obrazie siebie, opisywane jako kryzys tożsa-mości, wzbudza p o t r z e b ę tworzenia elementów integralnych własnego ego, czyli tożsamości osobistej takich, które korespondują z o c e n a m i osoby swoich zdolności i preferencji. Proces rozwiązywania kryzysu w y m a g a eksploracji, refleksyjności, rozwoju poczucia wewnętrznej kontroli, p o b u d z e n i a przyszłościowej perspektywy czasowej, decyzji oraz zaangażowania.
Konieczne jest u r u c h o m i e n i e twórczej p o s t a w y w o b e c d o ś w i a d c z e ń
osobi-stych23. Twórcza postawa wobec z m i a n i zaangażowanie sprzyja a r t y k u ł o w a n i u
tożsamości oraz p o d n o s z e n i u jakości życia, stałości i spójności zachowań, poznaw-czemu dystansowaniu wobec siebie. Konstruowanie tożsamości zależy o d znaczeń, jakie n a d a j e m y przeszłym zdarzeniom. W y m a g a reinterpretacji bieżących istot-nych wydarzeń i n a d a n i a im sensu. Integracja przeszłości teraźniejszości i oczeki-wanej przyszłości n a d a j e poczucie jedności i celu s w e m u życiu. Postawa uważności tworzy dystans wobec własnych doświadczeń, oddziela ciągle aktualizowany pro-ces spostrzegania tego, co „tu i teraz" od p o z n a w c z e g o przetwarzania treści do-świadczenia. C e c h u j e się ciekawością poznawczą, u k i e r u n k o w a n ą na to, co zacho-dzi w o t o c z e n i u i osobie, jest f o r m ą m e t a ś w i a d o m o ś c i2 4. P r o w a d z e n i e b l o g u
rozwija postawę uważności. W notkach autor f o r m u ł u j e narracje, p o r z ą d k u j e wie-dzę o ludziach i zdarzeniach, tworzy hierarchię w a r t o ś c i i plany n a przyszłość,
rozwija motywacje, co sprzyja k o n s t r u o w a n i u tożsamości2 5. Kontekst tych reakcji
uruchamia negocjowanie tożsamości i w y m i a n ę emocjonalną2 6.
U r u c h a m i a n i e o p c j i przyszłościowej, stawianie celów wyłania k o g n i t y w n o --dynamiczną charakterystykę osobowości. Adolescent zaczyna żyć historią, którą
2 3 S. Seul,, Rozwój tożsamości a aktywność twórcza. „Nauczyciel i Szkota" 2004, n r 24-25. 2 4 T. Jankowski, Integrująca rola uważności w kształtowaniu struktury koncepcji siebie, „Przegląd Psychologiczny" 2008, nr 51(4).
2 5 S. Seul, Błog - inkubator tożsamości?, „Studia Sociologica" 2008, nr 17.
2 6 T. Leszniewski, Siła „międzyludzkich relacji", czyli tożsamość w ujęciu interakcyjnym, „Kultura i Edukacja" 2006, nr 2 - 3 .
samodzielnie tworzy. Siła dążenia jej realizacji zależy od umiejętności przewidy-wania skutków działania. Czytanie starych notek i refleksja nad nimi staje się źró-dłem dostrzegania zmian w sobie, stymuluje pogłębianie samoświadomości. Prze-twarzając i restrukturyzując przeszłość, kształtują postawę i wizję świata i siebie. Formując samoidentyfikacje, liczy się z własnymi odczuciami - ale uczy się wobec nich dystansować. Autonarracja łączy wątki realistyczne i refleksyjne, które ekspo-nują samoświadomość i gotowość podporządkowania historii życia według ocze-kiwań w danym kręgu kulturowym.
8. Podsumowanie
Prowadzenie blogu przez dziecko w wieku gimnazjalnym pociąga za sobą konse-kwencje dla jego rozwoju w sferze poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej, spo-łecznej, moralnej i osobowościowej. Adolescent, prowadząc blog, poprzez artyku-łowanie swojej sytuacji, doświadczeń kształtuje korzystny wizerunek własnej osoby, miejsca w społeczności i wizji świata. Życie w blogosferze jest równoległe, w pewnym sensie potencjalne, w którym następuje eksploracja także innych do-świadczeń niż z życia domowego, szkolnego, rówieśniczego. Obraz dziecka wyła-niający się z blogowych notek jest spójny z prezentowanym w pracach badawczych nad rozwojem w adolescencji.
Dziecko spostrzega oczekiwania stawiane m u przez otoczenie i stawia sobie nowe zadania, i poszukuje nowych form realizacji. Trudności, z jakim zmaga się adolescent, dotyczą sfery interpersonalnej, potrzeby akceptacji i uznania społecz-nego, emocjonalnej niezależności od rodziców oraz możliwości eksploracji czy wytworzenia własnego systemu wartości. Uczy się w trakcie prowadzenia blog mechanizmów wpływania na innych, pozyskiwania aprobaty, korzystania ze wspar-cia, unikania nieprzyjemności. Wyraża otwarty sprzeciw wobec nieakceptowanych elementów rzeczywistości, rozszerza poczucie kontroli wewnętrznej oraz zaczyna dostrzegać obszary, które może zmienić w zastanej rzeczywistości.
Wyrażane wartości wiążą się ze zaktualizowanymi potrzebami. Najsilniej wy-rażają się potrzeby z grupy otwartości (stymulacja, hedonizm, samokierowanie). Wyłaniające się z notek blogowych wartościowania młodzieży gimnazjalnej w przeważającej mierze dotyczą motywu umacniania siebie, czyli autonomii, i suk-cesu oraz bezsilności i izolacji, co jej typowe dla wczesnej adolescencji. Młodzież sygnalizuje konflikty interpersonalne, trudność kontroli zachowań, możemy je potraktować jako skutek nierozwiniętych kompetencji emocjonalnych oraz sche-matycznego spostrzegania społecznego. Wysoka ranga wolności koresponduje
z wysoko cenionym samokierowaniem. Rangi wartościowań podlegają m o d y f i k a -cjom w ciągu życia. W y t w o r y są przejawem potrzeb, emocji, a nie faktycznych zda-rzeń, i w miarę rozszerzania perspektywy poznawczej podlegają z m i a n o m .
Zwykle wymieniane strategie radzenia w sytuacji t r u d n e j w okresie wczesnej
adolescencji, jak chociażby współczesne badania E. Pisuli i R. Sikory27, wskazują,
że deklarowane jest najczęściej inwestowanie w przyjaźń, następnie k o n c e n t r a c j a na problemie, pracy i osiągnięciach, koncentracja na przyjemnościach i martwienie się. Najrzadziej wymieniane jest poszukiwanie p o m o c y u specjalisty, wspólne dzia-łanie, ignorowanie p r o b l e m u , poszukiwanie wsparcia d u c h o w e g o i relaks. N o t k i blogowe wskazują na wchodzenie w związki rówieśnicze, które stanowią główny bufor w radzeniu sobie z problemami. Adolescenci zauważają w nich skutki braku kompetencji interpersonalnych, rozpoznają swoje emocje, a także dostrzegają p o -trzebę umiejętności zarządzania nimi. Skarżą się na własną i m p u l s y w n o ś ć w rela-cjach z rówieśnikami, która bywa źródłem przykrych doświadczeń.
Gdy próbują opisać świat społeczny, stymulują myślenie formalne, wymuszając przewidywanie s k u t k ó w własnych działań oraz p r z y j m o w a n i e p u n k t u widzenia innych osób. Proces analizy i oceny tych zachowań p o b u d z a także rozwój r o z u m o -wania m o r a l n e g o : o d p r z e d k o n w e n c j o n a l n e g o d o k o n w e n c j o n a l n e g o . W i d z i m y dziecko w relacjach z dorosłym (autorytetem, doradcą, konsultantem, p a r t n e r e m ) , który p o m a g a w p o r z ą d k o w a n i u doświadczenia, decyzjach o dalszej edukacji, ale i prowokujących poszerzanie a u t o n o m i i dziecka. Bloger rozważa o p t y m a l n e wy-bory aktywności, która zaspokoi jego osobiste potrzeby. O d obserwowania i naśla-dowania, przez uczenie k o m p e t e n c j i , refleksję, k o n f r o n t o w a n i e własnych n o t e k z przeszłości i tworzenie własnych planów działania, o których pisze bloger, zaczy-na się także proces rozwiązywania kryzysu tożsamości. Wytwory, j a k i m i są błogi są więc przejawem potrzeb, emocji, a nie faktycznych zdarzeń, ale są czynnikiem wspierającym realizację zadań rozwojowych adoiescenta.
L I T E R A T U R A :
B ł a c h n i o A., P r z e p i ó r k a A., Żółte słoneczko, czyli: o czym rozmawiamy w sieci gadu-gadu [w:] Media i społeczeństwo. Nowe strategie komunikacyjne, M . S o k o ł o w s k i ( r e d . ) , T o r u ń 2008.
2 7 E. Pisula, R. Sikora, Wiek i płeć a radzenie sobie ze stresem przez młodzież w wieku 12-17 lat, ..Przegląd Psychologiczny" 2008, n r 51(4).
Brzozowski P., Skala wartości (SW). Polska adaptacja Value Survey M. Rokeacha. Podręcznik, Warszawa 1989.
G o t t m a n J.M., Katz L.Z., H o o v e n C., Parental Meta-emotion Philosophy and Emotional Life of Families: Theoretical Models and Preliminary Data, „Journal of Family Psycho-logy" 1996, No. 10.
H e r m a n s J.M., H e r m a n s - J a n s e n E ,,Autonarracje: Tworzenie znaczeń w psychoterapii, War-szawa 2000.
H u k T., Edukacyjne wartości blogów internetowych, „ C h o w a n n a " 2007, n r 2.
Jankowski T., Integrująca rola uważności w kształtowaniu struktury koncepcji siebie, „Prze-gląd Psychologiczny" 2008, n r 51 (4).
Kiesner J., C a d i n u P.F., Bucci M., Group Identification in Early Adolescence its Relation with Peer Adjustement and Its Moderator Effect on Peer Influence, „Child Development" 2000, n r 7 3 ( 1 ) .
K u l p a A., Poczucie bezpieczeństwa i osamotnienia młodzieży [w:] Żyć godnie..., referat, XXXIII Zjazd N a u k o w y Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, P o z n a ń 2008. Leszniewski T., Siła „międzyludzkich relacji", czyli tożsamość w ujęciu interakcyjnym,
„Kul-t u r a i Edukacja" 2006, n r 2 - 3 .
O b u c h o w s k a \.,Adolescencja fw:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, B. H a r w a s - N a p i e r a ł a , J. T r e m p a ł a (red.), Warszawa 2000.
Oleś P., Wprowadzenie do psychologii osobowości, Warszawa 2003.
Pisula E., Sikora R., Wiek i płeć a radzenie sobie ze stresem przez młodzież w wieku 12-17 lat,. „Przegląd Psychologiczny" 2008, n r 51(4).
Seul S., Blog adolescenta i wartości prezentowane w notkach [w:] Nowe wyzwania w komu-nikowaniu się, M i ę d z y n a r o d o w a Konferencja, Szczecin 2009.
Seul S„ Blog - inkubator tożsamości7. „Studia Sociologica" 2008, n r 17.
Seul S., Ekspresja emocji w blogu nastolatka [w:] Media i społeczeństwo. Nowe strategie ko-munikacyjne, M. Sokołowski (red.), T o r u ń 2008.
Seul S., Rozwój tożsamości a aktywność twórcza „Nauczyciel i Szkoła" 2004, n r 2 4 - 2 5 . Seul S., Świat społeczny w blogu nastolatka [w:] Człowiek - rodzina - kultura. Szkice
psy-chologiczne, H. W r o n a - P o l a ń s k a , G. R u d k o w s k a , L. W r o n a (red.), K r a k ó w 2008. Seul S., Wizerunek innej osoby kreowany w blogu gimnazjalisty [w:] Konteksty kultury
me-dialnej. Analizy i interpretacje, M. Sokołowski (red.), t. 2, Olsztyn 2007.
Seul S., Wolny (?) czas nastolatka w Sieci [w:] Homo creator czy homo ludens? Twórcy - in-ternauci - podróżnicy, W. Muszyński, M . Sokołowski (red.), T o r u ń 2008.
Seul S„ Zasady moralne prezentowane w blogu nastolatka, „Analiza i Egzystencja" 2008, n r 8. Szczęsna H., Hierarchia wartości młodzieży. Uwarunkowania rodzinne [w:] Człowiek - ro-dzina - kultura. Szkice psychologiczne, H. W r o n a - P o l a ń s k a , G. R u d k o w s k a , L. W r o n a (red.), K r a k ó w 2008.
T i m o s z y k - T o m c z a k C., Czas spędzany przed komputerem i telewizorem w świadomości dzieci oraz rodziców [w:] Konteksty kultury medialnej. Analizy i interpretacje, M . S o k o -łowski (red.), t. 2, O l s z t y n 2007.
W i n n i c z k i K., Elearning w gimnazjum [w:] Szkoła w dobie Internetu, A. N o w a k , K. W i n -k o w s -k a - N o w a -k , L. Ryciels-ka (red.), W a r s z a w a 2009.
Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, W a r s z a w a 2002.
SUMMARY
This issue p r e s e n t s g e t t i n g e x p e r i e n c e s by e a r l y - a d o l e s c e n c e c h i l d r e n ( 1 3 - 1 6 y e a r o l d ) which can b e seen in blog. E x a m i n e d 1000 n o t e s (20 f r o m 50 blogs). W e can see t h e r e e m o -tions, m o r a ł values a n d signs of m o r a ł d e v e l o p m e n t . W e will b e s e a r c h i n g ways of p e r c e i v e the social world, i n t e r p e r s o n a l relations a n d n a r r a t i o n . T h e last o n e can b e h e l p f u l d u r i n g solving a d o l e s c e n t s i d e n t i t y p r o b l e m s . C o n t e n t s of b l o g s h o w s h o w c h i l d r e n d e v e l o p in everyday life.
Key words:
adolescent, d e v e l o p m e n t , blog, e m o t i o n s , n a r r a t i o n , values, social p e r c e p t i o n , social rela-t i o n s
