Grzech ludu Bożego w Hbr 3, 7-19 : analiza egzegetyczno-teologiczna

Piotr Pindur

Grzech ludu Bożego w Hbr 3, 7-19 :

analiza egzegetyczno-teologiczna

Kieleckie Studia Teologiczne 1/1, 224-244

P iotr Pindur - S iem ia n o w ice Ś lą sk ie

G r z e c h l u d u B o ż e g o w H b r

3, 7-19

A n a l i z a e g z e g e t y c z n o - t e o l o g i c z n a

List do Hebrajczyków stanowi już od wieków przedmiot badań i opraco-

wań wielu egzegetów. Jego konstrukcja, piękny język grecki, a nade wszystko

bogactwo tematów teologicznych sprawiają, że pomimo ogromnej liczby dy-

sertacji poświęconych Listowi ciągle jeszcze pozostało do opracowania wiele

interesujących kwestii. Wciąż chyba jest on Księgą nie do końca odkrytą, z bo-

gactwa której nie korzystamy w wystarczającym stopniu.

Rzeczywistość grzechu, który jest obecny w życiu ludu Bożego, bardzo

rzadko stanowiła do tej pory przedmiot bezpośredniego zainteresowania egze-

getów badających tę Księgę. Grzechem bowiem zajmowali się oni niejako

przy okazji innych - bardziej autonomicznych - tematów, jak np. przymierze,

odkupienie, ofiara, arcykapłan.

Z samego Listu wiadomo, że jego adresaci stanowili gminę z bogatą historią

(5,12; 13, 7), nie sięgającąjednakpoczątków Kościoła (2,3). Byli świadkami prze-

śladowań (10,32-35), chociaż nie aż do przelewu krwi (12,4) i czekają ich kolej-

nepróby(12,1-13). W ich życie-po pierwotnym okresie wiernego i bohaterskiego

naśladowania Chrystusa (6,10; 10, 32-34) - wkradło się znużenie i zniechęcenie

(5, 11; 10,25; 12, 3), ociężałość w słuchaniu (5, 11), lekceważenie potrzeby gło-

szenia Chrystusa (2, 1-4), opuszczanie wspólnych zebrań (10,25). Pojawiła się

w gminie grupa wiernych1, pragnących powrócić do synagogi i kultu Starego Przy-

mierzą, co przejawiało się np. w przesadnym kulcie aniołów2. Te dążenia, żarów-

no dla starszych gminy, jak i autora Listu, pociągają za sobą zaprzeczenie podstaw

wiary chrześcijańskiej. Wszystko to unaocznia poważny kryzys wiary, którego

skutkiem było zagrożenie apostazją(3,12). Dlatego też starsi gminy zwracająsię

do autora, który sam jest z gminą związany bardzo blisko, aby napisał List, którego

celem byłoby nie dopuścić do odejścia członków gminy od Chrystusa.

' B. Lindars (The Rhetorical Structure o f Hebrews, ״New Testament Studies”, Cambridge, London 1954/55- [dalej NTS], 35 [1989], s. 390) nazywa ich dysydentami.

2 Zdaniem R. Williamsona ( The Background od the Epistle to the Hebrews, ״ The Expository Times”, Edinburgh 1889-, 87 [8,1976], s. 232-237) kult aniołów jest obok tronu Boga jednym z podstawowych elementów charakteryzujących tzw. mistycyzm ״ M erkabah” (mistycyzm tronu), który rozwinął się w I w. po Chrystusie. Ten właśnie prąd, zdaniem autora artykułu, może stanowić znakomite tło dla właściwej interpretacji myśli i języka Listu do Hebrajczyków.

225 Grzech ludu Bożego w M br3, 7-19.

Autor Listu do H ebrajczyków bardzo często odw ołuje się do wydarzeń i faktów z życia ludu B o ż eg o Starego Testamentu. Jest to tym bardziej zrozu- m iałe, że dla adresatów Listu, w yw od zących się z judaizm u h ellenistycznego, znajom ość Pism a Ś w iętego - ich najw yższego autorytetu - była rzeczą po- w sz ech n ą i naturalną3. Autor Listu z n iesły ch a n ą m aestrią, znam ionującą w szechstronne w ykształcenie retoryczne czyn i szeroki użytek ze Starego Te- stamentu, zarówno w parenetycznych, jak i doktrynalnych sekcjach Listu. Po- sługuje się przy tym bezpośrednim i cytatami ze Starego Testamentu (por. Ps 94/95/, 7-11 w Hbr 3, 7-8.15) oraz licznym i parafrazami tekstu biblijnego i alu- zjam i naw iązującym i do konkretnych tekstów Pism a Św iętego, opisujących dzieje narodu w ybranego4. Fakt ten odzw ierciedla je g o przekonanie o bardzo ścisłym związku i kontynuacji, jakie istnieją pomiędzy Staiym i N ow ym Przymie- rzem. Nawiązując do historii Izraelitów, koncentruje się w zasadzie tylko na okresie w yjścia z Egiptu i pobytu na pustyni. Jednym z głów n ych problem ów narodu wybranego w tym czasie był grzech. Widać to bardzo wyraźnie, zw łasz- cza w e wspom nianym wyżej biblijnym opisie wyjścia. W ielokrotnie naród prze- ciw staw iając się B ogu przez swój grzech n iszczy ł tę szczeg ó ln ą w ięź, która opierała się na B ożym wybraństwie. Ilekroć autor wspom ina wydarzenia okresu wyjścia, m ów i o grzechu jako nieodłącznym elem encie egzystencji Izraelitów na pustyni5. W niniejszym opracowaniu om ów im y grzech, o którym p isze autor Listu w perykopie 3 ,7 - 1 9 oraz jeg o konsekw encje. W tek ście tym czytam y:

Dlatego, ja k mówi Duch Święty: Dzisiaj, je ś li głos Jego usłyszycie, 8 nie zatwardząjcie serc (μή σκληρΰνητ6 τάς καρδίας) waszych ja k w buncie (τώ παραπ ικρασμψ) jaA: w dzień kuszenia (τοΰ πειρασμού) na p u styn i,9 gdzie kusili (етс ίρασαν׳) Mię ojcowie wasi przez wystawianie na próbę (kv δοκ ιμασ Lą), chociaż widzieli dzieła moje przez czterdzieści lat. 10 Rozgniewałem się przeto

3 Por. W. L. Lane, Hebrews 1-8, Word Biblical Commentary, Dallas: Word, (dalej WBC) 47a, Dallas 1991 (wersja CD). Rolę tych odwołań do tekstu Starego Testamentu i najnowsze wyniki badań w tej dziedzinie przedstawia J. C. Mc Cullough, The Old Testament Quotations in Hebrews, NTS 26 (1979), s. 363-379.

4 J. C. Me Cullough, The Old Testament Q uotations..., dz. cyt., s. 371. Cytaty w Liście do Hebrajczyków są najczęściej wprowadzane za pomocą czasownika A6ye 1v nigdy zaś у р аф еи л W odróżnieniu od innych pisarzy nowotestamentalnych, którzy obok czasownika λ6γε w umieszczają imię mówiącego bądź też rzeczownik γ ρα φ ή , autor Listu, poza dwoma wyjątkami (Hbr 4, 7; 9, 20) cytuje je anonimowo, wychodząc z założenia, że autorytet tekstu biblijnego opiera się na tym, kto je w sposób ostateczny wypowiada, tzn. na Bogu. Por. W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

5 Wiąże się to z faktem, iż pierwsi chrześcijanie interpretowali dzieło zbawcze Chry-stusa w świetle wydarzenia Wyjścia. Por. A. Paciorek, List do Hebrajczyków, w: Pismo Św ięte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z językó w oryginalnych, red. A. Tronina(ST), A. Paciorek (NT), Biblia Lubelska, Lublin 1998 (dalej BL), s. 47.

Piotr Pindur 226

na to pokolenie i powiedziałem: Zawsze błądzą w sercu (πλανώ νται τή καρδία). Oni zaś nie poznali dróg (0Ьк Ίγν ω ο α ν τάς οδούς) m o ic h ,11 toteż przysiągłem w gniewie moim: Nie wejdą do mego odpoczynku. 12 Uważajcie, bracia, aby nie było w kimś z was przew rotnego serca niewiary (κ α ρ δ ία πονηρά α πιστία ς),

której skutkiem je s t odstąpienie od Boga (άποστήναι άπό Θ60 V) ży w eg o ,13 lecz zachęcajcie się wzajemnie każdego dnia, póki trwa to, co «dziś» się zwie, aby żaden z was nie uległ zatwardziałości (μη σκληρυνθή) przez oszustwo grzechu

(απάτη τής α μ α ρ τία ς).14 Jesteśmy bowiem uczestnikami Chrystusa, jeślipierwot- ną nadzieję do końca zachowamy silną. 15 Jest bowiem powiedziane: Dziś, jeśli głos Jego usłyszycie, nie zatwardzajcie serc (μή σκληρύνητε τάς καρδίας) wa- szych ja k w buncie (τω παραπικρασμω)! 16 Kim rzeczywiście są ci, którzy, gdy usłyszeli, zbuntowali się (παρεπίκραναν)? Czyż to nie wszyscy ci, którzy wyszli z Egiptu p o d wodzą M ojżesza? 17 Na kogo to gniewał się p rzez czterdzieści lat? Czy nie na tych, którzy zgrzeszyli (τοις άμαρτήσασιν), a których trupyporoz- rzucał po pustyni? 18 Którym to zaś złożył przysięgę, że nie wejdą do Jego odpo- czynku, je śli nie tym, którzy nie byli posłuszni (τοις ά πειθήσασιν)? 19 Widzimy zatem, iż nie mogli wejść z powodu niedowiarstwa (δ ι’ α π ισ τία ν).

Przytoczona perykopa prawie w całości, z wyjątkiem w ersetów 7a i 12-15a, jest cytatem z Ps 9 4[95]. Znajduje się w niej sw oisty katalog grzechów - cała lista określeń opisujących grzech narodu w ybranego w ob ec Boga: ״zatwardzać serce” (3 , 8.15 - σ κ λ η ρ ύ ν €1׳ν τ ά ς κ α ρ δ ία ς ), ״bunt” (ό π α ρ α π ικ ρ α σ μ ό ς ), ״k u szenie” (3, 8b. 15 - π 6 ιρ α σ μ ό ς), ״kusić” (3, 9 - ï ï e i p à ( ç i v ) , ״błądzić w ser- cu ” ( 3 , 1 0 - π λ α ν ά ο μ α ι τί) κ α ρ δ ία ), ״nie poznać dróg [B o g a ]” (3, 1 0 - ο ύ κ γ ι ν ׳ώ σ κ 6 ιν τά ς ο δ ο ύ ς )6. Psalm 95, z którego pochodzi cytat jest psalm em liturgicznym , recytow anym najprawdopodobniej jako w stęp w nabożeństwach synagogalnych w piątkow y w ieczór bądź szabatow y poranek7. W ydaje się, że był on doskonale znany adresatom Listu, co dodatkow o potw ierdzałoby jeg o liturgiczny charakter. Składa się z dw óch zasadniczych części: pierwszej, o cha- rakterze hym nicznym (Ps 95, l-7 a ), będącej w ezw an iem do w ielb ien ia Boga, i drugiej, stanowiącej upom nienie, w której autor Psalmu gani Izraelitów za ich bunt na pustyni (Ps 95, 7 b - l l ) 8. W łaśnie ta druga część została zacytow ana w L iście do Hebrajczyków. R óżnica p om iędzy nim i, dotycząca zarów no ryt­

6 J. Ballarini, (IIpeccato nell 'epistoła agłi Ebrei, ״ La Scuola Cattolica”, Venego- no Inferiore, Varese 106 (3-4,1978), s. 361 ) pisze, iż wszystkie wymienione terminy nie należą do podstawowych pojęć opisujących rzeczywistość grzechu, mieszczą się jed- nak w szerokim polu semantycznym tego tenninu.

7 Por. W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

8 Por. S. Łach, J. Łach, Księga Psalmów. W stęp -p rze k ła d z oryginału-kom en- tarz — ekskursy, PST V II, 2, Poznań 1990, s. 413; S. Łach, L ist do Hebrajczyków. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy, Pismo Święte Nowego

Testa-227 Grzech ludu Bożego w H b r3 , 7-19.

mu, jak i treści jest w yraźnie w idoczna, ale nie św iad czy ona o tym , jakoby pierw otnie były to dwa różne utwory. Trudno z całą p ew n o ścią ustalić czas pow stania Psalmu. L X X przypisuje go D aw id ow i, jednak inne datowania um ieszczają je g o pow stanie w okresie przedkrólew skim , królew skim bądź też w okresie po niew oli babilońskiej9.

Autor w ykorzystał w L iście Psalm w wersji L X X , która różni się nieco od T M 10. Jednak w brzm ieniu zacytow anego w L iście fragmentu Psalm u istnieje w stosunku do wersji L X X jedna różnica, a m ian ow icie lekcja kv δ ο κ ιμ α σ ία (״w próbowaniu”) zamiast ^ δοκίμ ασ α ν (״dośw iadczali”) w oryginalnym Psal- m ie ’1. Ta pierw sza lekcja jest z p ew n ością oryginalną lekcją Listu, pom im o że n iesie ze sobą p ew n e trudności. M a przede w szystkim dw uznaczny charakter, poniew aż m oże być używ ana zarówno w sensie czynnym , jak i biernym. Poza tym , w p rzeciw ieństw ie do lekcji L X X (έ δ ο κ ίμ α σ α ν w ystępuje w L X X 39 razy, a w N o w y m Testam encie 23 razy) stanow i hapax legomenon zarówno w LX X , jak i w N o w y m Testamencie. Najprawdopodobniej pow odem tej zmiany była chęć uniknięcia powtórzenia dw óch określeń o podobnym znaczeniu, tzn. : CTeipaoal·׳ i występującego w jeg o bliskim sąsiedztw ie terminu ^δοκίμασαν12׳. Trudno jednak z całą pew nością stwierdzić, jakie były rzeczywiste zamiary autora lub redaktora, dokonującego tej zamiany.

mentu 1-Χ1Ι, Poznań: Pallotinum, 1958-, X, Poznań 1959, (dalej PNT), s. 152; A. Pacio- rek, List do H ebrajczyków .. dz. cyt., s. 47; Μ. E. Tate, Psalms 51-100, WBC XIX, Dallas 1990 (wersja CD).

9 Por. S. Łach, J. Łach, Księga Psalm ów ..., dz. cyt., s. 413; Μ. E. Tate, Psalms 5 1 -1 0 0 ..., dz. cyt.

10 Np. wersja LXX, w przeciwieństwie do TM, posiada tytuł, przypisując autor- stwo Psalmu Dawidowi, co autor Listu wykorzystuje w 4, 7. Por. S. Łach, J. Łach, Księ- ga Psalmów. Wstąp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy, PST VII, 2, Po- znań 1990, s. 413. Istnieją również inne, nie mające specjalnego znaczenia z punktu widzenia sensu całego tekstu, różnice dotyczące pisowni i form czasownikowych.

11 Por. J. C. Mc Cullough, The Old Testament Quotations..., dz. cyt., s. 370. 1г Zdaniem niektórych wyjaśnieniem obecności tej lekcji w cytacie znajdującym się w Liście do Hebrajczyków może być fakt, że czasownik δοκ ιμ ά ζ ω nigdzie w LXX nie oznacza ״próbowania Boga przez człowieka”. Idea ta jest obecna jedynie w Ml 3, 10, jednak użyty jest tutaj zupełnie inny czasownik, a mianowicie ε π ισ κ έ π τ ο μ α ι (״do- świadczać”). Tak więc oryginalnie użyty czasownik δοκ ιμ ά ζω został zastąpiony okre- śleniem 6v׳ δοκ ιμασ Coc, które umożliwiało pojmowanie zwrotu w sensie biernym, jako ״ w czasie ich próbowania”. Według innej teorii, opierającej się na tekście Pwt 33, 8, gdzie określenie סזנב jest przetłumaczone w LXX jako 6v ïïe ip a , przez zastosowanie w Hbr 3, 9 określenia δοκ ιμασ ία chodziło o zachowanie nazwy miejsca ״ w Massa” (״w próbowaniu”). Por. H. W. Montefiore, The Epistle to the Hebrews, w: Black ’s New Testament Commentaries, London A. and C. Black, 1957-, (dalej BNTC), London 1975, s. 76; J. C. Mc Cullough, The Old Testament Quotations..., dz. cyt., s. 370.

Piotr Pindur

228

Przytoczony w L iście cytat z Psalm u m ów i o buncie Izraelitów. W edług TM chodzi o bunt Izraelitów na pustyni Sin w m iejsco w o ści R efidim opisany w Wj 17 i Lb 20, k iedy to wskutek braku w od y zaczęli oni szem rać przeciw ko M o jżeszo w i i A aronow i. W ten sposób ściągnęli na sieb ie gn iew Jahwe. M oj- że sz na rozkaz B o g a uderzył laską w skałę, z której w ytrysnęła woda. Ponie- w aż taką postawą Izraelici wystawiali B oga na próbę, M ojżesz nazwał to miejsce M assa i Meriba. Według Lb 20, w Kadesz B óg zapowiedział także M ojżeszowi i Aaronowi, że wskutek swej niewierności nie wejdą do Ziem i Obiecanej. Tekst w wersji L X X natom iast nawiązuje wyraźnie do K sięgi Liczb (rozdz. 13 i 14), gd zie opisany został bunt Izraelitów, przebyw ających w ob o zie w K adesz, na pustyni Paran, przed w ejściem do Kanaanu13. Bunt ten został w yw ołan y nie- p om yśln ym i w ieściam i, które przynieśli zw ia d o w cy ze sw ej w ypraw y do Ka- naanu. Terminy : ״M assa” i ״Meriba” w L X X zostały pozbaw ione ich znaczenia geograficznego i przetłum aczone jako ״bunt” (ό π α ρ α π ικ ρ α σ μ ο ς) i ״dośw iad- czan ie” (ό π ε ιρ α σ μ ό ς ). Intencją takiego zabiegu dokonanego przez tłum aczy L X X było zinterpretowanie całej drugiej części Ps 95 w kontekście buntu w Ka- desz, k ied y to Izraelici odm awiając w ejścia do Z iem i Obiecanej ściągnęli na sieb ie g n iew B oga, co psalm ista opisuje słow am i:

ja k w dzień kuszenia na

pustyni, gdzie kusili Mię ojcowie wasi przez wystawianie na próbęu .

Autor um ieścił cytat z Ps 95 na początku części parenetycznej, zawierającej przestrogę przed zwątpieniem w obietnice Boże, która następuje bezpośrednio po sekcji doktrynalnej (ukazującej w yższość Chrystusa nad M ojżeszem ) - 3, 1-615. Przedstawia w niej

braciom świętym, uczestnikom powołania niebieskiego

nie zatwardzajcie serc waszych

13 W. L. Lane (Hebrews 1-8. ..,d z. cyt.) twierdzi, iż kompozycja perykopy 3, 1-19 wykazuje tak wyraźny związek z Lb 13-14, że mogłoby się wydawać, iż autor Listu do Hebrajczyków komponując ten fragment swego dzieła miał przed sobą zwój z tekstem Księgi Liczb.

14 Por. W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

15 Krótsze fragmenty tego Psalmu powtarzają się jeszcze kilkakrotnie w 4, 3.5.7, co jest dowodem na to, że miał on bardzo istotne znaczenie dla autora Listu.

229 G rzech ludu Bożego w H br 3, 7-19.

K ontekstem następującym tekstu 3, 7-19 je st fragment 4 , 1-14. Także tu pojawia się ostrzeżenie przed niewiarą, poparte przykładem niewiary i nieposłu- szeństwa Izraelitów w Kadesz (4,2.6.11 ),jak również napomnienie m ówiące o nie- bezpieczeństw ie zobojętnienia, które grozi w spólnocie wierzących w Chrystusa (4, 1.11-13). Autor zachęca jed n ocześn ie w tym tekście do zachow ania wiary w to, że obietnica w ejścia do B o żeg o odpoczynku nadal jest aktualna.

Cytat jest wprowadzony w kontekst Listu za p om ocą formuły καθώς λ έ γ ε L τ ό ττνεΰμα τό ά γ ι ο ν (,ja k m ów i D uch Ś w ięty”), następującej po w spom nia- nej ju ż w yżej partykule δ ιό ( ״dlatego”) 16. S ło w o λ έ γ ε ι użyte w czasie teraź- nięjszym wskazuje, że D uch Św ięty m ów i słow am i Pisma Św iętego ״tu i teraz”. Cytat, podobnie jak drugą sekcję Ps 95 w K siędze Psalm ów rozpoczyna ter- m in σ ή μ ερ ον )״׳ dzisiaj”). Jego zadaniem jest podkreślenie w agi i p ilności B o- ż e g o napom nienia17. S łuży on rów nież przeciw staw ieniu dnia dzisiejszego przeszłości, kiedy to Izraelici często zbaczali z drogi wyznaczonej przez B oga. Ich serca były zatwardziałe. D latego autor Listu do H ebrajczyków zachęca sw o ich słuchaczy słow am i psalm isty: nie zatw ardzajcie

serc

16 Podobne formuły pojawiają się gdzie indziej w Liście: 9, 8 (τοΰτο δηλοΰντος το ΰ πνεύμ α τος τοΰ ά γ ιο υ - ״ to pokazuje Duch Święty”, przy objaśnianiu szczegó- łów kultu) i 10, 15 (Μ α ρ τυ ρ ε ί δε ή μ ιν κ α ί το π νεύμ α το ίχ γ ιο ν - ״Daje nam zaś świadectwo Duch Święty”, przy wprowadzeniu cytatu z Jr 31). Por. W. L. Lane, He- brews 1-8..., dz. cyt.

17 Por. H. W. Montefiore, The Epistle to the Hebrews..., dz. cyt., s. 75.

18 Por. R. Popowski, ο κ λ η ρ ο κ α ρ δ ία , w: Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1995, s. 557.

Piotr P indur 230

Jest to b ow iem odrzucanie B o żeg o porządku, sprzeciw ianie się Jemu, a w ięc grzech. R zeczą charakterystyczną dla sem ick iego sposobu m yślenia jest po- strzeganie serca jako zasady m oralności. N ie jest ono siedliskiem uczuć, jak to jest w naszym kręgu kulturowym , ale raczej synonim em um ysłu. Tak w ięc ży cie zgodne z m oralnością w inno w yp ływ ać z wnętrza człow ieka, być zako- rzenione w przekonaniu i pragnieniu czynienia dobra. Prawdziwa m oralność b o w iem nie jest czym ś czysto zew nętrznym , zgod ą na pew ne zaaprobowane przez sp ołeczeń stw o p ostęp ow an ie19. Ten kontrast w id oczn y jest bardzo w y- raźnie w słow ach proroka Izajasza w 2 9 ,1 3 , gd zie czytam y:

Wyrzekł Pan:

״ Ponieważ ten lud zbliża się do Mnie tylko w słowach, i sławi Mnie tylko

wargami, podczas gdy serce jego je st z dala ode Mnie; ponieważ cześć

jego je st dla Mnie tylko wyuczonym przez ludzi zwyczajem

nie zatwar-

dzajcie serc waszych ja k

buncie (ώζ kv

0\1(ù),jak w dzień

kuszenia

kv

hapax legomenon

e-19 J. L. McKenzie, Aspects o f Old Testament Thought, w: New Jerome Bible Com- m en tary, London 1991, s. 1305.

20 Por. T. E. Schmidt, M oral lethargy and the Epistle to the Hebrews, ,,The West- m inster Theological Journal”, Philadelphia 1939-, 54 (1922), s. 169-170. Por. także: W. L. Lane, Hebrews 1-8..., dz. cyt. Związek ten potwierdza np. formuła wprowadzają- ca 2 części Ps 95: ״ Dzisiaj - obyście usłyszeli głos Jego”, stanowiąca w pewnym sensie odpowiedź na oskarżenie Boga pod adresem Izraelitów z Lb 20, 22: ״ i głosu mego nie usłuchali”.

231 Grzech ludu Bożego w H b r3 , 7-19.

riba) i odniesieniu go do innego wydarzenia, o kluczow ym znaczeniu, a m iano- w icie buntu Izraelitów w K adesz, kiedy to - na w ieść o niebezpieczeństw ach w ziem i Kanaan - odm ów ili oni w ejścia do celu sw eg o wędrow ania (por. Lb 14). Pom im o iż w Lb 14 sam termin π α ρ α π ικ ρ α σ μ ό ς nie pojawia się, a tłu- m acz L X X u ży w a na ok reślen ie b u n to w n iczy ch Izraelitów rzeczow n ik a ά π ο σ τ ά τ α ι (״ odstępcy”, ״buntow nicy”)21 aluzja do wydarzenia w K adesz w ynika jasno z następnych w ersetów cytatu, m ów iących , że w cześniej przez czterdzieści lat Izraelici oglądali w ielk ie dzieła B oże. Ten konkretny bunt mu- siał w ięc nastąpić dopiero pod koniec czterdziestoletniej w ędrówki po pustyni. Ponadto w łaśnie po buncie w K adesz, B ó g z ło ż y ł przysięgę: wszyscy, któ rzy w id z ie li m o ją c h w a lą i m o je zn a k i, któ re d zia ła łe m w E g ip c ie i na p u s ty - ni, a w y s ta w ia li M n ie na p r ó b ę j u ż d zie s ię c io k r o tn ie i n ie s łu c h a li m eg o g ło s u , c i n ie z o b a c z ą k ra ju , k tó r y o b ie c a łe m p o d p r z y s ię g ą ich o jco m . Ż a d e n z tych, k tó r z y M n ą w zg a rd zili, n ie z o b a c z y g o (Lb 14, 2 2 -2 3 ), do której w w yraźny sposób nawiązuje psalm ista w słow ach n ie w ejdą do m ego o d p o c z y n k u (Ps 9 5 , 11).

Szukając p ełn iejszego zrozum ienia terminu π α ρ α π ικ ρ α σ μ ό ς, z braku in- nych tekstów m usim y odnieść się do jeg o czasownikowej formy π α ρα π ικ ρ α ίνω , która w L X X w ystępuje aż 43 razy. Posiada on tu najczęściej znaczenie ״bun- tow ać się”, ״ staw ać się opornym ”, ״ sprzeciw iać się ”22. T ę skłonność Izraeli- tów do buntu doskonale obrazują słow a, skierow ane do ludu przez M ojżesza, który mając w pam ięci cały okres w yjścia i w ędrów ki Izraelitów po pustyni, zak oń czyw szy spisyw anie Prawa w księdze przed sw oją śm iercią, kieruje pod ich adresem słow a: J a b o w ie m z n a m w a s z u p ó r i tw a rd y ka rk. O to j a k d łu g o ż y ję z w am i, o p o rn ie p o stę p o w a liś c ie w zg lę d e m P ana. C óż d o p iero p o m o jej śm ierci? (Pw t 31, 27). Podobnie jak w w ersecie 8 cytow anego w Li- śc ie Ps 95 zestaw ione są tutaj dwa określenia: ״twardy kark” (τ ο ν σ κ λ η ρ ό ν ), analogia z ״zatwardzaniem serc” z Hbr 3, 8, i ״oporne postępow anie w zg lę- dem Pana” ( π α ρ α π ικ ρ α ίν ο ν τ ε ς ήτ6 τά π ρ ο ς τ ο ν Θ6όν) - analogia do ״buntu” (π α ρ α π ικ ρ α σ μ ό ς ) z Hbr 3, 8.

Spośród w szystk ich m iejsc Starego Testam entu, gdzie użyty został cza- sow nik π α ρ α π ικ ρ α ίν ω , odniesienie go do buntu Izraelitów w czasie w ędrów - ki po pustyni najczęściej pojawia się w K siędze Psalm ów . Prym w ied zie tu Ps 78, w którym czasow n ik π α ρ α π ικ ρ α ίν ω w kontekście buntu na pustyni w ystępuje trzykrotnie (ww. 8.17.40). Psalm 78 ma charakter dydaktyczny. Psal- m ista ukazuje w nim działanie B oga w historii Izraela, a w głów nych wydarzę- niach tej historii usiłuje odczytać zam ierzenia i m ądrość B ożą23. W w erecie 8

21 Por. R. Popowski, αποστάτης, w: Wielki słow nik. .., dz. cyt., s. 67. 22 Por. R. Popowski, π α ρ α π ικ ρ α ίν ω , w: Wielki słow nik..., dz. cyt., s. 466. 23 Por. S. Łach, J. Łach, Księga Psalm ów... ,ά ζ. cyt., s. 353.

Piotr Pindur 232

psalm ista charakteryzując pokolenie o jc ó w ja k o pokolenie przekorne, buntów- nicze (π α ρ α π ικ ρ α ιν ο υ σ α y e v e à ), niestałego serca, o duchu nie pokładają- cym nadziei w B ogu. N ie c o dalej, w w ersecie 17 po w cześn iejszym op isie w ielk ich dzieł B ożych na pustyni (rozdzielenie M orza C zerw onego i przepro- w ad zen ie Izraelitów suchą stopą, opieka w postaci obłoku i słupa ognia, w y- prow adzenie w od y ze skały i napojenie ludu) czytam y, że Izraelici n a d a l g r z e s z y li (ά μ α ρ τ ά ν 6 ιν ) p r z e c iw N iem u, o b ra ża li (π α ρ 6 π ίκ ρ α ν α ν ) N a jw y ż- sze g o w k ra ju su ch ym . W w ersecie 40 z k olei, odnosząc się do całego poby- tu Izraelitów na pustyni psalmista stwierdza: Ileż razy drażnili (π α ρ ε π ικ ρ α ν α ν ) G o na p u s ty n i i za s m u c a li G o na p u s tk o w iu !

Także w Ps 68, 7 czasow nik π α ρ α κ ικ ρ α ίν ω (jako im iesłów czasu teraź- n iejszeg o strony czynnej acc. m asc. plur: τ ο υ ς π α ρ α π ικ ρ α ίν ο ν τ α ς ), użyty jest w odniesieniu do ludzi opornych, którzy zostają na ziem i zeschłej24, w prze- ciw ień stw ie do ludzi opuszczonych, dla których B ó g przygotow uje dom i jeń - ców , których prowadzi ku pom yślności. W Ps 1 0 6 ,7 psalmista w odniesieniu do Izraelitów w Egipcie, nazywając ich ojcami, pisze o tym iż: nie p o ję li Twych cu- dów, nie p a m ię ta li ogrom u łask Twoich, lecz zbuntow ali się (π α ρ 6 π ικ ρ α ν α ν ) p r z e c iw N a jw y ż s z e m u n a d M o rze m C ze rw o n y m .

Psalm ista apelując w 8 w ersecie Ps 95, aby Izraelici nie ״zatwardzali sw o- ich serc jak w buncie”, odw ołuje się pod koniec tego wersetu do ״dnia kusze- nia na pustyni” (κ α τά τ η ν η μ έ ρ α ν τ ο ΰ π ε ιρ α σ μ ο ύ έ ν τη έρ ή μ ω ). Ten ״ dzień kuszenia”, ο czym ju ż była m ow a, w TM posiada znaczenie topogra- ficzn e ״ dzień M assa” (הסמ םויכ), w Hbr jednak, odnosi się nie do wydarzenia, które m iało m iejsce w M assa i M eriba, ale do opisanego w Lb 14 buntu i ku- szenia w K adesz. Z w iązek, jaki istnieje p om ięd zy cytatem a Lb 14 je st dodat- ko w o potw ierdzony paralelą pom iędzy zdaniem wprowadzającym cytat w Hbr 3, 7: D ziś, j e ś l i g ło s J e g o u słyszycie, a zdaniem z Lb 14, 22: i n ie słu c h a li m e g o g ło s u , które B ó g kieruje pod adresem w szystk ich , którzy w id zieli Jego ch w ałę i Jego znaki, które uczynił w Egipcie i na pustyni, a ,,kusili” (сте φ α σ α ν ) G o w dzień ״kuszenia” (τοΰ π ε ιρ α σ μ ο ύ )25. W o w y m dniu, który autor nazy- w a ״dniem kuszenia na pustyni”, grzech narodu w ybranego objaw ił się w tym, że Izraelici ״k u sili” B oga ״przez w ystaw ianie na próbę”. Zarówno rzeczow nik π ε ιρ α σ μ ό ς , jak i je g o czasow nikow a form a π ε ιρ ά ζ ω używ ane są w Starym

24 Określenie ״ zeschła ziemia” lub ״ pustynia” lepiej oddaje znaczenie hebrajskie- go terminu החיזדצ, który znajduje się w TM. W LXX jest on przetłumaczony przy użyciu rzeczownika τάφος (״ grób”, ״grobowiec”, ,,mogiła”). Por. R. Popowski, τά φ ο ς, w: Wielki słownik. .., dz. cyt., s. 595; Z. Abramowiczówna, τά φ ος, w: Słownikgrecko-polski, IV, Warszawa 1958-65, s. 286.

25 Por. O. Hofius, Katapausis, s. 118-131. Cyt. za: W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

233 G rzech ludu Bożego w H br 3, 7-19.

Testamencie odpow iednio w znaczeniu: ״próba״, kuszenie”, ״dośw iadczanie”, ״ ״pokusa”26 i ״próbow ać”, ״u siło w a ć”, ״ starać się ”, ״ w ystaw iać na próbę”, ״d ośw iadczać”, ״k usić”27. W tekstach L X X , w których obydw a te terminy są używane, podm iotem kuszenia jest B óg (por. Rdz 22, 1 ; Wj 15, 25; 16,4; 2 0 ,2 0 ; Pwt 4, 34; 7, 19; 1 3 ,4 ; 29, 2; S d z 2 ,22 i in.) bądź też ludzie (por. Wj 1 7 ,2 .7 ;L b 14, 22; Pwt 33, 8 i in.). W om aw ianym tekście to w łaśn ie ludzie - naród w y- brany, d ośw iad czają B o g a , k u szą Go. W Lb 14, 22 w k on tek ście buntu Izra- e litó w w K a d esz B ó g zarzuca im , że w id zą c J eg o c h w a łę i znaki, które zd z ia ła ł w E g ip cie i na pustyni wystaw iali [G o ] na p ró b ą dziesięciokrotnie i nie słuchali Jego głosu. To dziesięciokrotne w ystaw ian ie na próbę28 potwier- dza zatw ardziałość Izraelitów, której apogeum b y ł w łaśn ie bunt w K adesz, opisany w K siędze Liczb. O dm ow a w ejścia do Kanaanu była postawą, którą autor Listu do H ebrajczyków w w ersecie 9a opisał, posługując się słow am i psalm isty w taki sposób: tam prób ow ali Mią ojcow ie wasi. Taka reinterpre- tacja buntu w K adesz, opisanego w Lb 14 stała się sym b olem nieposłuszeń- stw a Izraelitów, co w idoczne jest w postaci w ielu odniesień do tego wydarzenia w Piśm ie Św iętym (por. Lb 32, 7-13; Pwt 1, 19-35; 9, 33; N e 9, 15-17; Ps 106, 24-26). Izraelici w ״dzień kuszenia na pustyni”, grzesząc przeciw B ogu przez próbowanie G o zapomnieli o tym, o czym pisze autor natchniony w Mdr 1, 2, że Bóg: daje sią ( . . . ) znaleźć tym, co Go nie wystawiają na próbą (το ίς μ ή π ε ιρ ά ζ ο υ σ ιν ׳ α ύ τόν׳), objawia sią takim, którym nie brak wiary w Nie- go. Tym czasem oni ״kusili” Go przez ״próbowanie”. Ten ostatni zwrot, będący tłumaczeniem greckiego £v δ ο κ ιμ α σ ία , wskazuje sposób w jaki Izraelici kusili B o g a 29. R zeczow n ik ή δ ο κ ιμ α σ ία w grece klasycznej oznaczał ״badanie”, ״ spraw dzanie”, jakiem u byli poddawani kandydaci do sprawowania urzędów,

26 Por.R. Popowski, πειρασμός, w: Wielki słow nik..., dz. cyt., s. 481;Z. Abramo- wiczówna, πειρασμός, Słownikgrecko-polski, t. III, dz. cyt., s. 462. W LXX termin ten występuje cztemastokrotnie.

27 Por. R. Popowski, π ειρ ά ζω , w: Wielki słownik. ..,d z . cyt.,s. 481. W LXXcza- sownik pojawia się 55 razy.

28 S. Lach (Księga Liczb. Wstęp —przekład z oryginału - komentarz - ekskursy, PSTII, 2, Poznań 1970, s. 152) wylicza te kuszenia: nad Morzem Czerwonym (Wj 14,11; Ps 106, 7), dwukrotne żądanie wody (Wj 15,23; 17,2), dwukrotne żądanie pożywienia ( Wj 16,20.27), dwukrotne żądanie mięsa (Wj 16,3 ; Lb 11,4), raz przez kult złotego cielca ( Wj 32) i raz przez wysłanie zwiadowców. Twierdzi on że liczba 10 ״ ” ma znaczenie raczej ogólne (por. Rdz 31,7.71; Kpł 26,26; Za 8,23). Pogląd ten jest powszechnie przyjmowa- ny wśród większości komentatorów. Por. P. J. Budd, Numbers, WBC V, Dallas 1984 (wersja CD).

29 Autor Listu w cytacie Psalmu dokonał zamiany oryginalnej έδοκίμασαι )״ ׳ do- świadczali”) na kv δοκ ιμ α σ ią (״przez próbowanie”). Przyjęta przez niego lekcja stano- wi zarazem hapax legomenon w Nowym Testamencie.

Piotr P indur

234

jak rów nież ״próbę”, ״dośw iad czen ie”30. W Starym Testam encie jest on ha- p a x leg o m en o n , jest b ow iem użyty jed yn ie w Syr 6, 21 w odniesieniu do lek- koducha, który, jeśli przytłoczy go potężny kam ień próby (λ ίθ ο ς δ ο κ ιμ α σ ία ς) nie b ęd zie zw lek ał z je g o odrzuceniem . W Hbr 3, 9 formuła k u sili m n ie p r z e z p r ó b o w a n ie m a sens czynny i określa postaw ę będącą odw rotnością rady- kalnej wiary, która jest od p ow ied zią na g ło s B oga. Wiara pokłada b ow iem za- ufanie w B ożych obietnicach, bez w zględu na okoliczności, natomiast niewiara objaw ia się poprzez brak zaufania, zw ątpienie, dom agając się dow odu i pew - n o ści31. Taką postaw ę w id zim y w drugiej c zęści wersetu 9, gd zie czytam y: c h o c ia ż w id zie li d zie ła m o je p r z e z c zte rd zie śc i lat. N ie w ystarczyły w ięc w szy stk ie te cudow ne wydarzenia i interwencje B oga, których d ośw iad czyli od N ie g o Izraelici w czasie czterdziestoletniej w ędrów ki do Z iem i Obiecanej. R eakcją B oga na takie zachow anie narodu w ybranego był gniew , co w ynika z w ersetu 10: R o z g n ie w a łe m s ię p r z e to na to p o k o le n ie i p o w ie d z ia łe m : Z a w sze błądzą w sercu. G niew Boga, na co wskazują w cześniejsze słow a p r z e z czterdzieści lat, nie jest skutkiem jakiegoś jednego wydarzenia, kiedy to Izraelici zg rzeszy li przeciw N iem u, ale jest reakcją na permanentną p ostaw ę trwania w grzechu, polegającą na odm ow ie postępow ania zgodnego z Jego w olą. O tej długotrwałej grzesznej postaw ie św iad czy przysłów ek a e i (״za w sze”, ״ sta- le”)32, po którym czytam y słow a ״błądzą w sercu” ( π λ α ν ώ ν τ α ι τη κ α ρ δ ία ). C zasow n ik π λ α ν ά ω oprócz typow o topograficznego znaczenia, a m ianow icie ״błąkać się ”, ״błądzić”, ״zabłądzić”, ״ gubić się”33, gdzieś po (w ) jakim ś m iej- scu (por. Rdz 21, 14; 37, 15; Wj 14, 3) posiada znaczenie duchow e - ״zw o- d zić”, ״w prow adzać w błąd”, ״oszu k iw ać”, ״odstąpić”, ״zbłądzić”, ״zejść na bezdroża”, ״zb o czy ć” w sensie odw rócenia się od B oga. N a takie znaczenie w skazuje cały zwrot - π λ α ν ώ ν τ α ι τη κ α ρ δ ία , czyli ״błądzić w sercu”. Bar- dzo podobne sform ułow anie m ożem y znaleźć w Pwt 30, 17, gd zie B óg, kładąc przed narodem dw ie drogi: ży cie i szczęście, śm ierć i n ieszczęście oraz naka- żując, aby Go m iłow ał, ostrzega jednocześnie: A le j e ś l i sw e se rce odw rócisz, n ie u słu ch a sz, z b łą d z is z i b ę d zie sz o d d a w a ł p o k ło n o b c y m bogom , słu żą c im — o św ia d cza m w am dzisiaj, że na p e w n o zg in iecie, n ie d łu g o za b a w ic ie na zie m i, k tó r ą id z ie c ie p o s ią ś ć , p o p r z e jś c iu J o rd a n u . W w e rsecie tym pojaw iają się w bezpośrednim sąsiedztw ie zarów no ״ serce” (ή κ α ρ δ ία ), jak

30 Por. W. F. Arndt, F. W. Gingrich, δ ο κ ιμ α σ ία , w: A Greek-English Lexicon o f the New Testament and Othe Early Christian Literature, Chicago - Cambridge 1957, s. 201 ; Z. Abramowiczówna, δ ο κ ιμ α σ ία , w: Słownikgrecko-polski, 1, dz. cyt., s. 593.

31 Por. W. L. Lane, Hebrews 1 - 8 ..., dz. cyt.

32 Por. R. Popowski, à e i, w: Wielki słow nik..., dz. cyt., s. 11.

33 Por. W. F. Arndt, F. W. Gingrich, π λα νά ω , w: A Greek-English Lexicon..., dz. cyt., s. 671.

235 G rzech ludu Bożego w H b r3 , 7-19.

i ״błądzenie” (π λα ν η θ είς), które w połączeniu stanowią synonim grzechu, czyli odejścia od B oga, przejaw iającego się w oddawaniu pokłonu obcym bogom i służeniu im. W cześniej w Pwt 1 1 ,2 8 znajduje się podobna obietnica kary w po- staci B ożego przekleństwa, je śli Izraelici nie usłuchająpoleceń B oga i odstąpią od nakazanej drogi (π λ α ν η θ ή τ ε ά π ό τή ς ό δ ο ϋ ) przez pójście za obcym i b o g a m i. T ak że s ło w a H io b a z H i 19, 4: G d y b y m n a p r a w d ę z b ł ą d z i ł (ε π λ α ν η θ η ν ), tk w iła b y w e m n ie n ie p ra w o ść potw ierdzają fakt, że czasów - nik ״błądzić”, a tym bardziej o k reślen ie ״b łą d zić w sercu ” n a leży do szero- k ie g o p ola sem a n ty c zn eg o , o p isu ją ceg o grzech. Prorok Izajasz n aw ołu je w ię c : G r z e s z n ic y , n a w r ó ć c ie s ię se rc e m (Iz 4 6 , 8). W ła śn ie term inem ״ grzesznicy” B iblia T ysiąclecia tłum aczy grecki im iesłó w 01 π έ π λ α ν η μ ε ν ο ι (dosł. ״błądzący”).

W iersz 10 k ończy się słowam i: O ni za ś n ie p o z n a li d r ó g m oich. O becny w tym zdaniu zwrot ״nie poznać dróg [B oga]” (ούκ ε γ ν ω σ α ν τά ς ο δ ο ύ ς) je st kolejnym określeniem opisującym grzech ludu B o ż e g o Starego Przym ie- rza. Obraz ״drogi” dla każdego Semity, jako członka ludu nom adów, był bardzo istotny34. D latego w łaśnie często przenosili ten termin na obszar wiary, nada- jąc m u znaczenie religijno-m oralne. Terminem ״droga” (hebr. ך־וד, gr. ό δ ό ς) określali w ię c postępow anie człow ieka, je g o życie. ״D roga B o ża ” oznaczała z k olei sposób postępow ania zgodny z Jego w olą. W Ps 18, 31 znajdują się słowa: B ó g - J e g o dro g a j e s t n ieska la n a (ó θ εό ς μ ο υ α μ ω μ ο ς ή όδός α ύ τ ο υ ). W Ps 128, 1 natom iast czytam y: szc zę śliw i w szyscy, b o ją c y s ię Pana, k tó rzy ch o d zą J e g o d ro g a m i! (ο ι π ο ρ ε υ ό μ ε ν ο ι ε ν τοάς ό δ ο ις α ύ το ΰ ). C hodzenie drogami B o g a to dla Izraelity rzecz najważniejsza. Warunkiem cho- dzenia drogami B oga je st ich w cześn iejsze poznanie i w o la kroczenia nimi. N atom iast zarów no niepoznanie ich, jak i niechęć pójścia nim i jest grzechem . Prorocy naw ołują w ięc: Z a w ró ć c ie z w aszych d ró g g rze szn y c h i p rze strze - g a jc ie p o le c e ń m o ic h i p o s ta n o w ie ń m oich, w e d łu g c a łe g o P ra w a , któ re n a d a łe m w a szy m p r z o d k o m i k tó re p r z e k a z a łe m w a m p r z e z s łu g i m o je - p ro ro k ó w (2 Kri 17, 13). W om aw ianym tekście Hbr 3, 10 określenie ״nie poznali dróg m oich” jest ściśle zw iązane z poprzedzającym je: ״zaw sze błądzą w sercu”. Podobny zw iązek w LX X występuje w Mdr 5, 6-7. W kontekście tego fragmentu mowa jest o zasłużonej karze jaka spotka bezbożników. Czytamy w nim: To m yśm y zb o c zy li z drogi p ra w d ziw e j ( ...) nasyciliśm y się na drogach bez- p ra w ia i zguby, b łą d z iliś m y p o b e zd ro żn y c h p u s ty n ia c h , a d ro g i P a ń s k ie j n ie p o zn a liśm y . Podobnie jak i w om aw ianym tekście Hbr 3, 10, m ow a jest tu

34 A. Darrieutort, Droga, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour i in., Poznań 1973, s. 220; A. Urban, Droga, w: Praktyczny słownik biblijny (dalej PSB), Warszawa 1994, s. 272; J. M. Efird, Droga, w: Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999 (dalej EB), s. 209.

Piotr P indur 236

0 ״zboczeniu z drogi praw dziw ej” (6π λα νή θ η μ 6ν сото όδοί) ά λ η θ 6 ία ς), ״błą- dzeniu” (dosł. ״przechodzeniu przez” - δ ιω δ ε ύ σ α μ ε ν - ind. aor. act. 1 pl, od czasow nika δ ιο δ 6 ύ ω 35) ״po bezdrożnych pustyniach” i, zaraz potem , o ״nie- poznaniu dróg Pana” ( τ η ν ... ό δ ό ν κ υ ρ ίο υ ούκ 6 π έ γ ν ω μ € ν ). Pierw sze z tych określeń - ״zboczenie (z drogi)” je st tłum aczeniem om aw ianego ju ż wcześniej czasow nika π λ α ν ά ω . R ozpoczynający werset 7 czasow n ik - δ ιο δ ε υ ω w tym miejscu, jak i zaw sze w L X X używ any jest w sensie topograficznym , tzn. ״prze- chodzenia przez” (krainę, m iejsce itp.). W yjątkiem je st tekst Iz 59, 8, gdzie prorok p isząc o tym , że Izraelici czyniąc niepraw ości u czyn ili krętymi sw oje w łasn e ścieżk i, stwierdza: ״kto nim i chodzi” (ας δ ι,ο δ ε ύ ο υ σ ιν ), ״nie zazna spokoju”. Wydaje się w ięc, że ״chodzenie krętymi ścieżkam i” je st tu sym bo- licznym opisem czynienia nieprawości, można je zatem utożsam iać z grzechem. K o ń c zą ce tekst Mdr 5, 6 -7 o k reślen ie ״n ie p o z n a liśm y drogi P ań sk iej” ( τ η ν ...ό δ ό ν κ υ ρ ίο υ ούκ 6 π 6 γ ν ω μ 6 ν ) jest, tak jak i w interesującym nas w ersecie Hbr 3, 10, synonim em grzesznego postępow ania. Opisana w Mdr 5, 6-7 sytuacja bezbożników , bardzo dobrze koresponduje z obrazem Izraeli- tów błądzących po pustyni, ale także błądzących w sw oich sercach, którzy - w idząc przez czterdzieści lat w ielk ie dzieła uczynione przez B oga - nie poznali Jego dróg, czy li zgrzeszyli przeciw N iem u i w tym grzechu trwali.

O konsekw encji grzechu Izraelitów na pustyni czytam y w w ersecie 11:

toteż przysiągłem w gniewie moim: Nie wejdą do mego odpoczynku.

wszyscy, którzy widzieli moją chwałą i moje

znaki, które działałem w Egipcie i na pustyni, a wystawiali Mnie na pro-

bą ju ż dziesiąciokrotnie i nie słuchali mego głosu, ci nie zobaczą kraju,

który obiecałem pod przysięgą ich ojcom. Żaden z tych, którzy Mną wzgar-

dzili, nie zobaczy go

Istnieje pew ne zróżnicow anie, je śli chodzi o rozum ienie terminu ״odpo- czyn ek ”, do którego to - zgodnie z obietnicą B o ż ą - m ieli n ie w ejść Izraelici. Jest on b o w iem różnie pojm ow any, w zależn ości od tego, k ogo dotyczy. Poja- w iają się na je g o określenie trzy greckie terminy: rzeczow n ik καταπαυσις ( ״ o d p o c z y n e k ” ; Hbr

3, 11.18; 4, 1.3.5.10.11),

κ α τα π α ύ ω

35 ״Przechodzić (przez) coś”. Por. G. Schneider, διοδεύω, w: Exegetisches Wörter- buch zum Neuen Testament, t. I-III, red. H. Balz, G. Schneider, Stuttgart 1980-1983 (dalej EWNT), 1.1, s. 811 ; R. Popowski, διαδεύω, w: Wielki słow nik..., dz. cyt., s. 139. 36 Por. T. K. Oberholtzer, The Kingdom Rest in Hebrews 3 :1 -4 :1 3 ..., w: ״Biblio- theca Sacra”, Dallas (dalej BSc), 145(577-580,1988), s. 190.

237 G rzech ludu Bożego w H b r3 , 7-19.

kie rozum ienie odpoczynku widać w Hbr 4, 4.10. D la ludu B o żeg o znajdujące- go się pod przyw ództw em M ojżesza odpoczynek m ial w zasadzie jedno, kon- kretne znaczenie. B yło to w ejście do Kanaanu - Ziem i O bietnicy (3, 11.18-19). Takie pojm ow anie odpoczynku w idać także w innych tekstach, jak: Pwt 3, 20; 12, 9; 25, 19; Joz 11, 23; 21, 44; 22, 4; 23, 1. Trzecie znaczenie odpoczynku pojaw ia się w 3 i 4 rozdziale Listu. Psalm 95, zacytow any w Hbr 3, 7 b -l 1.15; 4, 3, pozw ala dodać do rozum ienia odpoczynku je g o wym iar eschatologiczny. O dpoczynkiem , o którym m ów i autor Ps 95, nie jest w ejście do Kanaanu, po- niew aż w czasach, kiedy Psalm pow staw ał, Izraelici ju ż tam byli. Obietnica odpoczynku jest pow iązana z hebrajską koncepcją szabatu (hebr. 37( תבע. Tak w ięc ta relektura w ydarzeń z K adesz w Ps 95 pozw ala stw ierdzić, że bunt Izraelitów nie w yczerpał całego zamiaru B oga, będąc jed yn ie typem odpo- czynku przez N ieg o obiecanym , zapow iedzią doskonalszego odpoczynku, któ- ry zrealizuje się w czasach m esjańskich38.

N a w ersecie 11 k ończy się cytat Psalm u 95. W kolejnych dw óch autor nawiązując do cytow anego Psalm u, przestrzega adresatów przed posiadaniem przew rotnego serca niewiary, co prowadzi do odstąpienia od B oga. Radzi im jed n ocześn ie, aby w spierali się w zajem nie poprzez zachęcanie się każdego dnia po to, by nie ulec zatw ardziałości przez oszu stw o grzechu. Sposób w jaki to robi m ożna określić jako peszer m idraszow y39. P olega on na wybraniu z cy- tatu, będącego przedm iotem w cześniejszych rozważań, kilku term inów i okre- śleń adekwatnych w stosunku do adresatów i posługiw aniu się nim i w toku argumentacji. M ają one pow iązać pastoralne rozw ażania autora z dośw iad- czen iem odbiorców. W przypadku w ersetów 12-13 za liczy ć do nich można: określenie ״złe serce” (κ α ρ δ ία π ο ν η ρ ά ), które jest przyczyną ״odstąpienia od B o g a ” (τώ ά π ο σ τ ή ν α ι), odniesienie terminu ״D z iś” (Σ ή μ ε ρ ο ν ) do czasu w spółczesnego odbiorcom , przestroga przed ulegnięciem ״zatwardziałości” (μή σ κ λ η ρ υ ν θ ή ) przez oszu stw o grzechu (α π ά τη τή ς α μ α ρ τ ία ς ).

Werset 12 rozpoczyna się zwrotem

Uważajcie, bracia

dlatego, bracia święci

mamy więc, bra-

cia, pewność

Proszę zaś

was bracia

37 Por. Т. K. Oberholtzer,

art. cyt., s. 191.

38 Por. W. L. Lane,

dz. cyt.; S. Łach,

dz. cyt., s. 160-161.

3, Por. W. L. Lane,

dz. cyt. Powołuje się on na opracowania

F. Schrögera

i S. Kistemakera

Piotr l’indur 238

ono do troski o n ich , d la teg o ap elu je ״ u w a ża jcie” . T roska ta m a na celu nie d o p u ścić do teg o , aby któryś z adresatów Listu odpadł40. C za so w n ik β λέπ ω o zn a cza ją cy ״ w id z ie ć ”, ״patrzeć”, ״spoglądać”, ״ strzec się ”41, w w ersecie 12 łączy się z partykułą przeczącą μ ή π ο τε i czasow nikiem ’έ σ τ α ι (ind. fut. med. dep. 3 os. sing, od 6 ίμ ί) . W tym połączeniu ma znaczenie m ocn ego ostrzeże- nia ״uw ażajcie, bracia, aby nie b y ło ”, które dopełnia zw rot ״w żadnym z w as” (ev τ ιν α ύ μ ώ ν )42. Po nim pojaw ia się pierw sze w tej perykopie określenie grzechu, czyli to, na co powinni uważać adresaci. Jest nim ״złe serce niewiary” (κ α ρ δία π ο ν η ρ ά α π ισ τ ία ς ) . O kreślenie to jest w yraźnym naw iązaniem do zdania z wersetu 10: za w sze błądzą w sercu, które jest starotestamentalnym odpow iednikiem ״ odw rócenia się od B oga”. U ży cie w odniesieniu do serca przym iotnika π ο ν η ρ ά (״z łe ”) zdradza zw iązek ze Starym Testamentem, a kon- kretnie z Lb 1443. Przym iotnik ten pojawia się tu dwukrotnie, zresztą nie w y- stępuje nigdzie indziej w całym Pięcioksięgu, w wersetach 27 i 35 w określeniu ״ złe zgrom adzenie” (τ η ν σ υ ν α γ ω γ ή ν τ ή ν π ο ν η ρ ά ν τ α ύ τ η ν ). Pow iązania te wskazują, że nie m am y tu do czynienia jedynie z brakiem wiary czy ufności, ale z odm ow ą uwierzenia Bogu, czego skutkiem jest wspom niane już odwrócenie się od N iego44.

U niknięcie odstąpienia od B oga w ym aga przyjęcia postaw y odpowiedział- n ości za siebie w zajem nie w e w sp óln ocie w iernych. W yrażać się to ma w e wzajemnym codziennym zachęcaniu się. Uwydatnia to dobitnie zaim ek έαυτους ״ siebie sam ych”, podkreślający wzajem ną odpow iedzialność, którą każdy czło- nek w spólnoty chrześcijańskiej pow inien odczuwać. Jest to tym w ażniejsze, im w ięk sze jest nieb ezp ieczeń stw o grzechu i odejścia. W wyrażeniu: ״ aby żaden z w as nie u legł zatw ardziałości przez oszustw o grzechu” warto zw rócić uwa- g ę na stronę bierną μή σ κ λ η ρ υ ν θ ή , która ukazuje grzech jako siłę, która oszukuje człow iek a, zw od zi go (α π ά τη τή ς α μ α ρ τ ία ς).

W w ersecie 14 m ow a je st o relacji pom iędzy C hrystusem a wiernym i. Chrześcijanie są ״uczestnikam i” Chrystusa, jednak warunkiem tego uczestnic- twa jest zachow anie do końca pierwotnej nadziei.

W w ersecie 15 autor wraca do Psalm u 95 raz je sz c z e, przytaczając jeg o przestrogi. Pojawia się tu szereg now ych m yśli, które tem atycznie korespon- dują z w cześn iejszym i w ierszam i, ale jed n ocześn ie stanow ią ich rozw inięcie

40 Por. H. W. Montefiore, The E pistle..., dz. cyt., s. 77.

41 Por. R. Popowski, βλέπω , w: Wielki słow nik..., dz. cyt., s. 98.

42 Por. W.F. Arndt, F. W. Gingrich,βλέπω, w: A Greek-EnglishL exico n ...,dz. cyt., s. 142-143 (βλέπω); W. L. L ane,Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

43 Por. T. K. Oberholtzer, The Kingdom Rest in Hebrews 3 :1 -4 :1 3 ..., art. cyt., s. 188.

44 Por. W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.; H. W. Montefiore, The E pistle..., dz. cyt., s. 77.

239 G rzech ludu Bożego w H b r3 , 7-19.

i dopow iedzenie45. W cześniej na przykład o tych, którzy zgrzeszyli autor m ó- w ił słow am i psalm isty ״ojcow ie w asi” (w. 9), ״to pok olen ie” (w. 10), tu zaś w ychodząc poza cytat z Psalmu uściśla, kim byli ci, którzy g d y usłyszeli, zb u n - to w a li się i którzy w konsekwencji nie w eszli do B ożego odpoczynku. B yli to m ianowicie ci, którzy w yszli z E giptu p o d w odzą M ojżesza ( ...) , których trupy p orozrzucał p o p u s ty n i (3, 16-17), którzy byli nieposłuszni i okazali niedowiar- stw o. Bardziej precyzyjnie opisuje też ich w iną oraz karę, jaka ich spotkała. W idzim y, że obok w ym ienionych już wcześniej grzechów, takich jak ״bunt” (παραπικρασμός), pojawia się inne określenie grzechu, a m ianowicie ״niedowiar- stwo” (α π ισ τία ), jak również now e słowa opisujące grzeszne postawy, tzn. ״bun- tować się” (π α ρ α π ικ ρ α ίν ω ) czy osoby grzeszące - ״ci, którzy zgrzeszyli” (το ις ά μ α ρ τ ή σ α σ ιν) oraz ״ci, którzy nie byli posłuszni” (τοΧς ά π €1θ ή σ α σ ιν ). Bunt Izraelitów je st ukazany za p om ocą kilku pytań retorycznych, jed n ego z ele- m entów charakteryzujących styl diatrybiczny46. W pierw szym z nich (w. 16a):

45 Znajdują się one w drugiej części perykopy 3,12-19. W. L. Lane wskazuje na przemyślaną kompozycję retoryczną tej perykopy, potwierdzającej kunszt autora Listu w sztuce retoryki. Sekcja zaczyna się oratorskim imperatywem: βλέπετε (״uważajcie”; w. 12), któiy jest wzmocniony przez grę słów απιστίας ku τώ άποστήναι άπο (״niewiara, której skutkiem jest odstąpienie od”; w. 12), π α ρ α κ α λ ειτε ... κ α λ ε ίτ α ι (״zachęcajcie się ... zwie się”; w. 13), jak również koncentrację słów rozpoczynających się od litery a (α π ισ τ ία ς - ״niewiary”; ά π ο σ τή ν α ι - ״ odstąpieniem”; ά π α τη τή ς α μ α ρ τία ς - ״ oszustwo grzechu”; τ ο ις ά μ α ρ τή σ α σ ιν - ״ którzy zgrzeszyli”; τ ο ις ά π ε ιθ ή σ α σ ιν - ״ którzy nie byli posłuszni”; α π ισ τ ία ν - ״ niedowiarstwa”). Wersety 12-15 stanowią jedno zdanie okresowe, będące przejawem prozy artystycznej. Po nich natomiast na- stępują wersety 16-18 w formie pytań retorycznych. Taka konstrukcja, sformułowana jako pytanie, w którym jest już udzielona odpowiedź, była powszechnie stosowaną metodą retoryczną, zwanąsubiectio. Uważano ją za bardzo charakterystyczną cechę tzw. stylu diatrybicznego. Przybierała ona formę dialogu, w którym poprzez serię na- przemiennych pytań i odpowiedzi, mówca dążył do ożywienia swojego wywodu, w ce- lu przyciągnięcia uwagi słuchaczy. Zob. W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

46 W. L. Lane (Hebrews 1 - 8 ..., dz. cyt.) przedstawiając strukturę ww. 16-18, uka- żuje trzy paralelne pytania, na które odpowiedzi w dwóch przypadkach mają formę pytającą, w trzecim natomiast - formę zdania włączonego w samo pytanie. Pytania są zadawane w oparciu o cytat z Ps 95, odpowiedzi natomiast nawiązują do Lb 14 (wyda- rżenia w Kadesz, na pustyni Paran). Strukturę tą ilustruje poniższe zestawienie:

w. 16a (P s9 5 ,7-8) w. 16b (Lb 14,13.19.22) w. 17a (Ps 95,10) w. 17b (Lb 14,10.29.32) w. 18a (P s 9 5 ,11) w. 18b (Lb 14,30.33.43)

Por. także: T. K. Oberholtzer, The Kingdom Rest in Hebrews 3:1-4:13..., BSc 145 (577-580,1988), s. 189-190; R. C. Stedman, Hebrews, w: Inter Varsity Press New Testa- ment Commentaries, Downers Grove IL 1992, s. 21 (http://www.pbc.org/dp/stedman/ hebrews).

Piotr Pindiir 240

K im rze c zy w iśc ie są ci, k tó rzy g d y u sły sze li z b u n to w a li sią?, u żyty został czasow n ik π α ρ α π ικ ρ α ίν ω (״buntow ać się”, ״ stawać się opornym ”)47. Cza- sow nik ten w N o w y m Testam encie pojaw ia się jedynie w tym m iejscu, nato- m iast w Starym T estam en cie w y stęp u je 43 razy. Jego zn a cz en ie zostało rozpatrzone przy okazji e g z e g e zy poprzedniego tekstu. W om aw ianym werse- cie w yraz ten nawiązuje do buntu, który w e w cześn iejszym w ersecie (w. 15b), jak rów nież w Hbr 3 , 8 - cytacie z Ps 95, 8 (L X X ) został określony za p om ocą je g o rzeczow nikow ej form y π α ρ α π ικ ρ α σ μ ό ς (״bunt”; Hbr 3, 15). Kontekst w sk azu je na to, że autor n ie m ia ł na m y śli c a łe g o szereg u sytu acji, w któ- rych Hebraj c z y c y szemrali cz y buntow ali się przeciw Bogu, ale odnosił się do buntu Izraelitów w K ad esz. O d p o w ie d ź (w. 16b): C zy ż to n ie w s z y s c y ci, k tó r z y w y s z li z E g ip tu p o d w o d z ą M o jż e s z a ? , m a za za d a n ie p o k a za ć, ż e zbuntow ali się w szyscy, nawet ci, którzy dośw iadczyli zbaw czego działania ze strony Boga.

W następnym pytaniu diatryby (w. 17a); N a ko g o to g n ie w a ł sią p r z e z czte rd zie śc i lat?, autor pozostaje przy interpunkcji tekstu Ps 95 z TM i L X X 48, łącząc okres ״czterdziestu lat” na pustyni z czasem gniew u B oga, gdy tym cza- sem sam w cytacie z Ps 95, 9 nazyw a ow e ״czterdzieści lat” okresem , kiedy naród w id ział Jego dzieła, a w ięc czasem błogosław ień stw a i łaski. Takie am- biw alentne podejście do okresu pobytu Izraelitów na pustyni m ożna zauw ażyć w Starym Testam encie. Są tu teksty, w których uw aża się go za czas łaski i opieki B oga (por. Wj 16, 35; Pwt 2, 7; N e 9, 21), inne natomiast m ó w ią o czter- dziestu latach gniew u (por. Lb 14, 33-34; 32, 13). Autor Listu, zam ieszczając ob yd w ie te tradycje interpretacyjne, pragnął zestaw ić Psalm z d ośw iad czę- niem w sp óln oty chrześcijan, do której adresował sw oje p ism o49. O dpow iedź na pytanie 17a, znajduje się w drugim pytaniu retorycznym (w. 17b): B ó g gnie- w a ł się na tych, k tó rzy zg rzeszy li, a k tó rych tru p y p o r o z r z u c a ł p o p u sty n i. Tutaj zbuntowani Izraelici zostali nazwani za pom ocą im iesłow u czynnego aory- stu (dat. m asc. pl.) τ ο ις ά μ α ρ τ ή σ α σ ιν (״ci, którzy zg rzeszy li”). K sięga Po- w tórzonego Prawa (32, 30) ustam i M ojżesza określa tak natom iast (ύ μ ε ΐς ή μ α ρ τ ή κ α τ ε α μ α ρ τ ία ν μ ε γ ά λ η ν - d o sł.: ״z g r z e s z y liś c ie g rzech em w ie l- k im ”) lud, który d o p u śc ił s ię b a łw o c h w a lstw a , o d lew a ją c z ło te g o c ie lc a i oddając m u b o sk ą c z e ś ć (por. tak że Pw t 3 2 , 3 1 -3 3 ). B ó g ukarał ״ tych , którzy zg rzeszy li”, rozrzucając ich trupy po pustyni. R zeczo w n ik κ ώ λ ο ν

47 Por. R. Popowski, τταραπκραίνω , w: Wielki słownik grecko... ,dz. cyt., s.467. 48 TM łączy zwrot ״przez czterdzieści lat” ze zdaniem następnym (Ps 95,10), a nie z poprzednim (w. 9b), odwrotnie do tego, co obserwujemy w cytacie zamieszczonym w Hbr 3, 7b-11. Por. S. Łach, List do Hebrajczyków. .., dz. cyt., s. 157.

49 Por. S. Łach, List do H ebrajczyków ..., dz. cyt., s. 157; W. L. Lane, Hebrews 1 -8 ..., dz. cyt.

241 G rzech ludu Bożego w H b r3 . 7-19.

(l.mn. κ ώ λα ) w grece klasycznej oznaczał ״kończyną”, ״członek ciała”, ״ręce” i ״n ogi”50, L X X nadała mu sens ״ zw łoki ludzkie”, ״trupy” (w 1. ran.)s1.

Ostatnie pytanie retoryczne ponow nie naw iązuje do cytatu z Ps 95, tym razem do jeg o ostatniego w ersetu (w. 3, 11): K tó rym to za ś z ło ż y ł p rzysięgą, ż e n ie w ejdą do J e g o o d poczynku, j e ś li nie tym, k tó rzy n ie b y li p o słu szn i? (3, 18). W zdaniu tym znajduje się kolejny termin opisujący grzech ludu B oże- go Starego Przymierza. Jest nim czasow nik ά π ε ιθ έ ω , tutaj w form ie im iesło- w u czynnego aorystu - τ ο ίς ά π ε ιθ ή σ α σ ιν , tłum aczonego tym, któ rzy nie b y li p o słu szn i. W idoczna jest tu kolejna analogia do buntu Izraelitów w Ka- desz. N iep osłu szeń stw o Izraelitów w obec B oga przyniosło w konsekw encji realizację Jego p rzysięgi, że n ie w ejdą do J e g o o d p o czyn ku . S. Łach52 po- w ołując się na tłum aczenie tego określenia w W ulgacie jako q u i increduli f u e r u n t (״którzy zw ątp ili”) uważa, że zwrot nie b y li p o s łu s z n i należy pojm o- w ać w sensie ״zw ątpienia” tzn. nieposłuszeństw a rozum u objawiającem u się B ogu. W Lb 1 4 ,4 3 znajduje się w ypow iedź M ojżesza, który stwierdza, że B óg nie je st ju ż z ludem , odkąd odw rócili się oni, a b y n ie iść za P a n em . M ów iąc o ״odw róceniu się od Pana” stosuje tu zwrot ά π ε σ τ ρ ά φ η τ ε ά π ε ιθ ο ϋ ν τ ε ς κ υ ρ ίω (״od w róciliście się od Pana w n iep osłu szeń stw ie”). Jednak to, że B ó g złożył Izraelitom przysięgę, że nie wejdą do Jego odpoczynku nie było skutkiem tylko i w yłącznie ich buntu i nieposłuszeństw a na pustyni Paran. Już w cześniej czytam y w P ięciok sięgu o różnych innych sytuacjach, w których lud, w idząc w szystk o to, co B ó g dla nich uczynił, szem rał p rzeciw N iem u , buntując się przeciw Jego nakazom . B yła to w ięc raczej perm anentna postaw a niż poje- dyncza sytuacja. Bunt w K adesz m iał raczej charakter punktu kulm inacyjne- go, b ył kroplą, która przepełniła ״czarę goryczy” B oga. D ow od em tego jest zdanie z Lb 14, 22-23a, gdzie B óg, ustami M ojżesza, m ów i: W szyscy, któ rzy w id z ie li m o ją c h w a łę i m o je zn a ki, któ re d zia ła łe m w E g ip c ie i na p u s ty - ni, a w y sta w ia li M n ie na p r ó b ę j u ż d zie się c io k ro tn ie 53 i n ie słu c h a li m ego g ło s u , c i n ie z o b a c z ą k ra ju , k tó r y o b ie c a łe m p o d p r z y s ię g ą ich o jco m . Ż a d e n z tych, k tó rzy M n ą w zgardzili, n ie z o b a c z y g o . Z w roty ε π ε ί ρ α σ ά ν με ( ״próbowali M nie” ; ind. aor. act. od π ε ιρ ά ζ ω ) oraz ούκ ε ίσ ή κ ο υ σ ά ν μ ο υ τή ς φ ω ν ή ς (״nie słuchali m ego głosu ”; ind. aor. act. od ε ισ α κ ο ύ ω ) są przykładem takiej w łaśn ie permanentnej postaw y buntu i nieposłuszeństw a.

50 Por. G. Schneider, κώ λον, EWNT II, s. 823; Z. Abramowiczówna, κώ λον, w: Słownikgrecko-polski, t. II, dz. cyt., s. 742.

51 Por. S. Łach, List do H ebrajczyków ..., dz. cyt., s. 157; Z. Abramowiczówna, κ ώ λο ν , w: Słownik grecko-polski, t. II, dz. cyt., s. 742. Termin ten jest używany m.in. w: Kpł 26, 30; Lb 14,29.32.33; 1 Sm 17,46; Iz 66,24.

52 S. Łach, List do H ebrajczyków..., dz. cyt., s. 157.