Koziełło-Poklewski, Bohdan
Przyczynki do działalności Służby
Pracy w Prusach Wschodnich w
latach 1931-1935
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 391-402
Bohdan K o zieü o -P o k lew sk i
PRZYCZYNKI DO DZIAŁALNOŚCI SŁUŻBY PRACY
W PRUSACH WSCHODNICH W LATACH 1931 — 1935
P o d ejm o w an e p rzez rz ą d y ró żn y ch p a ń stw p ró b y z m ierzają ce do lik w i d a c ji z a stra sz a ją c e g o b ezro b o cia — jed n eg o ze sk u tk ó w k ry z y su g o sp o d arcze go, ja k i p rz eż y w a ł św ia t k a p ita listy c z n y n a p rzeło m ie d w u d ziesty ch i trz y d z ie sty c h la t n aszeg o w iek u — b y ły p iln ie śled zo n e w p a ń stw a ch sąsied n ic h . W P o lsce ze szczególną u w ag ą o b serw o w an o w szelk ie a k cje i e k sp e ry m e n ty rz ą d u n iem ieck ieg o , zm ierzające do zag o sp o d aro w an ia ry n k u p ra cy w R zeszy. W sp e c ja listy c z n y ch p e rio d y k a ch p u b lik o w an o n a b ieżąco in fo rm a c je n a te n tem a t, dok o n y w an o też w stęp n y ch a n a liz i ocen ty ch a k cji. Z w racan o w ięc u w ag ę n a c h a ra k te r, ro z m ia ry i e fe k ty p ro g ra m u ro b ó t d o raźn y ch w N iem czech, p o św ięcając p rz y ty m w iele u w a g i ty m ak cjo m , k tó ry ch celem b y ło od ciążen ie p rzem y sło w eg o ry n k u p ra c y p rzez an g ażo w an ie zaró w n o m ęsk ich , ja k i żeń sk ic h s ił ro boczych, p rzed e w szy stk im m łodzieży, w ta k zw an y ch a k c ja ch w ychow aw czych. W śród n ich czołow e m iejsc e zajm o w ała S łu żb a P ra cy (A rb e itsd ie n st). W a n a liz a c h ty c h k o n c en tro w a n o się g łów nie, co oczy w iste , n a e fe k ta c h ek o n o m iczn y ch p o d ejm o w an y ch a k c ji i e k sp e ry m e n tó w 1. Z n aczn ie szerzej tra k to w a li to zag a d n ien ie p rz e d sta w ic ie le p o lsk ich p lacó w ek k o n su la rn y c h w N iem czech, p rzed e w szy stk im zaś d z ia łają cy c h n a o b szarach o znacznym o d se tk u lu d n o ści etn ic zn ie p o lsk ie j. N ie z an ie d b u ją c ocen efek tó w ek o n o m iczn y ch d z ia łaln o śc i S łu żb y P ra c y , z w rac a li je d n a k szczególną uw agę n a zad an ia n aro d o w o ścio w e i m ilita rn e , ja k ie p rz ed tą o rg a n iz a c ją p o staw iły w ład ze n iem ieck ie.
G eneza S łu żb y P ra c y w N iem czech sięg a ro k u 1919, k ied y to w e z b ra ła p ierw sza fa la b ezro b o cia. W ów czas też n a fo ru m R eic h sta g u p rzed staw io n o p ierw sze p ro je k ty p o w o łan ia do ży cia p ań stw o w ej słu żb y p ra cy , k tó re j z ad a n iem m iało być u ję c ie w k a rb y o rg a n iz ac y jn e co raz b a rd z ie j ra d y k a liz u ją c e j się m łodzieży, a p rzed e w szy stk im m ło d y ch ro czn ik ó w zd em obilizow anych żo łn ie rzy a rm ii k a isero w sk iej. W raz z p o p raw ą k o n iu n k tu ry g o sp o d arczej p ro je k ty te p o szły w zap o m n ien ie 2. P ow rócono do n ic h w ro k u 1930, k ied y to liczb a b ezro b o tn y ch w N iem czech w zro sła do b lisk o czte re c h m ilionów .
1 P o r . J . R y n g m a n o w a , D o b r o w o l n a s ł u ż b a p r a c y w N i e m c z e c h j a k o e k s p e r y m e n t s p o ł e c z n y , K r a k ó w 1934; S . A d a m o w i c z o w a , S ł u ż b a p r a c y w N i e m c z e c h z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m o r g a n i z a c j i s ł u ż b y p r a c y d l a k o b i e t , P r a c a i O p i e k a S p o ł e c z n a , 1935, z. 3; W . B a g i ń s k i , K s z t a ł t o w a n i e r y n k u p r a c y w N i e m c z e c h , W a r s z a w a 1936. 2 A r c h i w u m A k t N o w y c h , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e ( d a l e j A A N , A B ) , 322, k . 25— 41. M e m o r i a l A m b a s a d y R P w B e r l i n i e z 5 I X 1936, p o ś w i ę c o n y n i e m i e c k i e j s ł u ż b i e p r a c y ( d a l e j — M e m o r i a ł A m b a s a d y ) . K o m u nikaty M a z u rs k o —W a rm i ń s k ie , 1977, n r 3—4
3 9 2 Bohdan Kozielto-Poklewski
W czerw cu tegoż ro k u P a rtia G o spodarcza (W irtsc h a ftsp a rte i) p rzed ło ży ła R e ich stag o w i szczegółow o o p raco w an y p ro je k t u sta w y o w p ro w ad zen iu obo w ią zk u słu żb y p r a c y s. P rz e ciw k o tem u p ro je k to w i w y su n ię to sz e reg z a strz e żeń. K ry ty c y p ro je k tu zw ró cili u w ag ę, że: 1. tru d n o o k re ślić z ak re s ta k zw a n y c h ro b ó t d o d atk o w y ch , k tó re b y n ie w p ły n ę ły n a ry n e k p ra cy ; 2. tru d n o o k re ślić c h a ra k te r ro b ó t i d okonać w y b o ru ta k ic h , k tó ry c h w y k o n an ie nie b y ło b y k o rz y stn e d la osób p ry w a tn y ch , a w ięc ty m sam ym n ie sta w ia ło je d n y ch o b y w a teli w p o ło żen iu u p rz y w ile jo w an y m w sto su n k u do d ru g ich ; 3. tru d n o ro zw iązać p ro b lem k o b iecej ob o w iązk o w ej słu żb y p ra cy ; 4. ro b o ty w y k o n an e p rz ez słu żb ę p ra c y b ę d ą n iere n to w n e. T w ierd zen ie to o p iera n o n a n a stę p u ją c y m o b liczen iu : ro czn e u trz y m a n ie jed n eg o czło n k a słu żb y p ra cy łączn ie z k o sztam i b u d o w y b a rak ó w w y n iesie 1580 m a re k (u trzy m a n ie jed n eg o żo łn ierza R eich sw eh ry ko szto w ało 1400 m arek ). W raz z m a te ria łe m p o trz e b nym do w y k o n an ia ro b ó t k o szt ro czn ej słu żb y jed n eg o czło n k a w y n iesie 3000 m are k . W efek cie z ty tu łu w strz y m an ia zapom óg d la b ezro b o tn y ch za oszczędzi się, b io rąc pod u w ag ę 100 000 członków słu żb y p ra cy , 80 m ilionów m are k ro czn ie, a w y d a 300 m ilionów . D la z ró w n an ia b u d ż etu w a rto ść p ra c w y k o n an y ch p rzez członków słu żb y p ra c y p o w in n a w ięc w yn o sić 220 m ilio n ó w m a re k ro czn ie. P o n iew aż je d n a k n ik t n ie w ie rz y ł w ta k ą m ożliw ość, w czasie n a ra d y 12 sty c zn ia 1931 ro k u w M in iste rstw ie P ra c y , w k tó re j w zięli u d z ia ł p rz e d sta w icie le w ie lk ic h zw iązk ó w g o sp o d arczy ch o raz w a ż n iejszy ch o rg a n i z ac ji m łodzieżow ych, o d rzucono czasow o p ro je k t w p ro w ad zen ia p rzy m u so w ej słu żb y p ra c y w N iem czech 4.
W zra stają ce b ezro b o cie spow odow ało je d n a k , że rz ą d B riin in g a zdecy d o w ał się n a w p ro w ad zen ie, ro zp o rząd zen iem z 23 lip ea 1931 ro k u , O ch o tn i czej S łu żb y P ra c y 5. W ro zp o rzą d ze n iu ty m sfo rm u ło w an o p o d staw o w e p o sta n o w ien ia: 1. czło n k o w ie słu żb y p ra cy b ęd ą w y k o n y w ać ro b o ty , k tó ry c h w in n y ch w a ru n k a c h b y się n ie w y k o n ało , a w ięc ro b o ty d o d atk o w e; 2. czło n k iem słu żb y p ra c y m oże być k ażd y , n iez a le żn ie od teg o czy o trzy m u je zapom ogę d la b ezro b o tn y ch czy te ż n ie; 3. w iek członków słu żb y p ra c y je s t n ie o g ra n i czony; 4. o g ran iczo n y je s t czas p o zo staw an ia w słu żb ie p ra cy . C hodzi bow iem 0 to , ab y ja k n a jw ię c e j b ezro b o tn y ch m iało m ożność p o p raco w an ia ch ociażby p rz ez k ró tk i o k res; 5. p raco d aw cam i m ogą być w szelk ie k o rp o ra c je p ra w a p u bliczn eg o (g łó w n ie z resztą w ojskow e i w y zn an io w e), d a ją c e g w a ra n c ję , że członkow ie o d b ęd ą czas słu żb y p ra c y zgodnie ze sta w ian y m i w y m ag an iam i. W y ją tek sta n o w ią zw iązk i zu ży tk o w u jąee słu żb ę p ra cy d la celów p o lity czn ej czy an ty p a ń stw o w ej a g ita c ji; 6. d zien n y czas p ra c y n ie je s t o k reślo n y , chodzi bow iem o to , b y p o zo staw ało o d p o w ied n io dużo czasu n a ćw iczen ia sp o rto w e 1 szk o len ie. 3 R e i c h s t a g s d r u c k s a c h e 2159 d e r I V . W a h l p e r i o d e . W n i e c o z m i e n i o n e j f o r m i e u k a z a ł s i ę t e n p r o j e k t 18 X 1930 r . j a k o R e i c h s t a g s d r u c k s a c h e 144 d e r V . W a h l p e r i o d e . ( Z o b . A A N , A B , 322, k . 26, M e m o r i a ł A m b a s a d y ) . 4 A A N , A B , 322, k . 26, M e m o r i a ł A m b a s a d y . 5 R e i c h s g e s e t z b l a t t ( d a l e j — R G B 1 ) , 1931, T . 1, s s . 383— 402, V e r o r d n u n g ü b e r d i e F ö r d e r u n g d a s f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t e s . V o m 23. J u l i 1931; u z u p e ł n i e n i e : R G B l , 1932, T . 1, s s . 251— 252, V e r o r d n u n g z u r E r g ä n z u g d e r V e r o r d n u n g ü b e r d i e F ö r d e r u n g d e s f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t e s . V o m 25. M a i 1932; р о г . В . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , Z b a d a ń n a d s t a n e m z a t r u d n i e n i a го P r u s a c h W s c h o d n i c h w c h w i l i o b j ę c i a w ł a d z y p r z e z p a r t i ę h i t l e r o w s k ą , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1976, ПГ 4, SS. 540—541.
Służba Pracy w Prusach W sch o d n ich 1931 — 1935 393
E fek ty w n o ść teg o ro zp o rząd zen ia b y ła n ie w ie lk a (np. jeszcze w koń cu sty c zn ia 1932 ro k u S łu żb a P ra c y w N iem czech lic z y ła 13 253 członków ), po n iew aż n ie z aw ie rało ono ja k ic h k o lw ie k elem en tó w z ac h ęcający ch m łodzież do zg łaszan ia się w szereg i S łu żb y P ra c y , p rzed e w szy stk im zaś n ie d aw ało ja k ic h k o lw ie k p rz y w ile jó w członkom S łu żb y P ra c y po u p ły w ie o k re su słu żb y . D ecy d u jące zn aczen ie d la dalszeg o ro zw o ju S łu żb y P ra c y w N iem czech m iało ro zp o rząd zen ie o O ch o tn iczej S łu żb ie P ra c y , ogłoszone 16 lip c a 1932 ro k u przez rz ąd von P a p e n a 6. Z n o siło ono w szy stk ie ro zp o rząd zen ia p o p rz ed n ie. W p u n k cie p ierw szy m teg o ro zp o rząd zen ia stw ie rd za n o : „O ch o tn icza S łu żb a P ra c y d a je m ło d em u N iem cow i m ożność w y k o n y w an ia w e w sp ó ln ej słu ż b ie pow aż n e j ro b o ty n a k o rzy ść o g ółu o ra z zdobycia fizy czn ej, d u ch o w ej i m o raln e j tęż y z n y ”. W k o m e n ta rz u po św ięco n y m celo m i zad an io m S łu żb y P ra c y se k re ta rz sta n u , d r G rie se r, m ów ił: „S łu żb a P ra c y n ie je s t śro d k iem w y zy sk u m ło d o cian y ch sił ro boczych, n ie je s t ty lk o zab aw ą, n ie je s t o k a zją do cy g ań sk ieg o ży cia lu b ro m an ty c zn y c h p rzy g ó d , je s t o n a śro d k iem zw alczan ia eko n o m iczn ej i duch o w ej n ęd zy . S łu żb a P ra c y n ie p o w o d u je n ow ego sy stem u gospodarczego, a n i n ie oznacza z w ro tu w g o sp o d arce, je s t o n a je d y n ie w y ro sły m z p o trze b czasu g o sp o d arczy m i sp o łeczn y m zab ieg iem , m ający m za z ad an ie o sw obodzenie m łodzieży z w ię zie n ia b ezro b o cia o ra z stw o rz e n ia sp ó j n i m ięd zy p ra c ą b u d u ją c ą a p ań stw em , g o sp o d ark ą i sp o łeczeń stw em ” 7.
W spom nianym ro zp o rząd zen iem z 16 lip c a 1932 ro k u m ian o w an o d r. F rie d ric h a S y ru p a k o m isarzem do sp ra w S łu żb y P ra c y . K o m isarz p o d leg a ł b ezp o śred n io m in istro w i p ra cy . S zero k o z ak ro jo n a a k cja p ro p ag an d o w a, z d ru g iej zaś stro n y b e zn a d zie jn a sy tu a c ja b e zro b o tn ej m łodzieży, p o zb aw io n ej w idoków n a o trzy m a n ie p ra cy , zad ecy d o w ały o ty m , iż sz e reg i S łu żb y P ra c y zaczęły g w ałto w n ie ro sn ąć. W m arc u 1932 ro k u S łu żb a P ra c y w N iem czech lic z y ła 27 384 członków , w czerw cu — 74 517, w e w rz eśn iu ·— 207 375, a w g ru d n iu — 243 120 c zło n k ó w 8.
Do ch w ili o b jęcia w ład zy w N iem czech p rzez p a rtię h itle ro w sk ą p ra co d aw cam i i zlecen io d aw cam i S łu żb y P ra c y b y ły ró żn eg o ro d z a ju zw iązk i i o r g a n iz a cje p a ra m ilita rn e , a w śró d n ich p rzed e w szy stk im S ta h lh e lm . P o n ie w aż p rz y ty m w obozach S łu żb y P ra c y w ie le czasu pośw ięcan o n a ćw iczen ia w ojskow e (zak am u flo w an e pod o k re ślen ie m „w y ch o w an ie sp o rto w e ”) h itle ro w cy n a zw ali ów czesną S łu żb ę P ra c y „złym su ro g a te m po w szech n ej słu ż b y w o jsk o w ej” . N a ty ch m iast w ięc po o b jęc iu w ład zy h itle ro w c y p rz y stą p ili do re o rg a n iz a c ji S łu żb y P ra c y , zg o d n ie z tez a m i m em o riału p rzed sta w io n eg o H itle ro w i w ro k u 1930 p rzez p u łk o w n ik a K o n s ta n tin a H ie rla , ów czesnego k ie ro w n ik a O d d ziału II p a rtii h itle ro w sk ie j, o b ejm u jąceg o w y d ziały p o lity czn o -g o sp o d arczy , ro ln ic z y i sp o łeczn o -p o lity czn y . D ziało się to w ięc w ty m sa m ym czasie, k ied y W irtsc h a fts p a rte i p rz ed ło ży ła R eich stag o w i szczegółow y p ro je k t u sta w y o pow szechnym o b o w iązk u S łu żb y P racy .
Je d n y m z p ierw szy ch k ro k ó w h itlero w có w z m ierzający ch do re o rg a n iz a c ji S łu żb y P ra c y b y ło m ian o w an ie, 31 m arc a 1933 ro k u , H ie rla se k re ta rz e m do
6 R G B 1 , 1932, T . 1, s s . 3S2—353, V e r o r d n u n g U b e r d e n f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t . V o m 16. J u l i 1932; p r z e p i s y w y k o n a w c z e : i b i d e m , s s . 392— 395, A u s f ü h r u n g s v o r s c h r i f t e n z u r V e r - 1 O r d n u n g ü b e r d e n f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t v o m 16. J u l i 1932. V o m 2. A u g u s t 1932.
7 C y t . z a A A N , A B , 322, k . 28, M e m o r i a ł A m b a s a d y .
3 9 4 Bohdan Kozietto-Poklewski
S p ra w O ch o tn iczej S łu żb y P ra c y w M in iste rstw ie P ra c y R zeszy (S ta a ts s e k re tä r fü r d en F re iw illig e n A rb e its d ie n st im R e ic h sa rb e itsm in iste riu m ) Jed n o cześn ie obsadzono w łasn y m i lu d źm i w szelk ie k iero w n icze sta n o w isk a w S łu żb ie P ra c y , a p o n ad to , celem p rzy g o to w an ia fach o w eg o k o rp u su k ie ro w n iczeg o , założono w S p a n d a u pod B e rlin e m , 15 m a ja 1933 ro k u , p rz e n ie sio n ą p ó źn iej do P o czd am u , P a ń stw o w ą S zkołę d la K iero w n ik ó w S łu żb y P ra c y (R e ic h sfü h re rsc h u le f ü r d en A rb e its d ie n s t)10. Z m ien io n o ró w n ież try b k ie ro w a n ia m ło d zieży do S łu żb y P ra c y . D otychczas k iero w ały do n ie j m łodzież o rg a n iz ac je i sto w a rz y sze n ia m łodzieżow e. H itle ro w c y w y elim in o w ali p o śre d n ictw o ty c h o rg a n iz a c ji (b y ł to z resztą o k re s, k ied y lik w id o w an o w szelk ie z w iązk i i sto w arzy szen ia n ie n aro d o w o -so cjalisty czn e), n a k ła d a ją c zad a n ie re k ru ta c ji m ło d zieży n a u rz ęd y p ra c y (A rb eitsam t). W ów czas też m am y do od n o to w an ia p ierw sze k ro k i w k ie ru n k u p rz e k sz ta łc e n ia o ch o tn iczej S łu żb y P ra c y w obow iązkow ą. 16 m aja 1933 ro k u p ru s k i m in iste r n a u k i, w ychow a n ia i o św iecen ia p u b liczn eg o , R u st, p rzy o k a zji u ro czy steg o o tw a rc ia stu d e n c kieg o obozu S łu żb y P ra c y , o g ło sił o b o w iązek p ó łro czn ej słu żb y p ra c y d la m ło d zieży a k ad e m ic k iej n . P ra k ty c z n ie w ięc obow iązkow a S łu żb a P ra c y d la stu d e n tó w i a b itu rie n tó w w p ro w ad zo n a z o stała b lisk o n a dw a la ta p rz ed o g ło szen iem ro zp o rząd zen ia o pow szech n y m o b o w iązk u S łu żb y P ra c y w T rz e ciej R zeszy. W p raw d zie fo rm aln ie S łu żb a P ra c y p o zo stała n a d a l o rg a n iz ac ją o ch o tn iczą, je d n a k sto so w an o ró żn eg o ro d z a ju p o śre d n i p rz y m u s u d z ia łu m ło d zieży w S łu żb ie P ra c y . P o le g a ł on p rzed e w szy stk im n a u p rz y w ile jo w an iu b y ły ch u czestn ik ó w S łu żb y P ra c y w o trzy m y w a n iu p ra cy po o d b y ciu pół ro czn ej słu żb y . U rzęd y p ra c y p ro w ad ziły o d d zie ln ie k a rty b ezro b o tn y ch w w iek u „p o b o ro w y m ”, a w ięc w w iek u 19— 25 la t, od k a r t in n y c h b ezro b o t n y ch . Z ch w ilą g d y b e zro b o tn y m ło d y czło w iek p o szed ł do S łu żb y P ra c y k a rtę jeg o o p a try w an o sp e c ja ln y m zn ak iem będ ący m sy m bolem p rz y w ile ju i p ie rw sze ń stw a. P rz y ro zd ziale w o ln y ch m iejsc p ra c y p rzed e w szy stk im u w z g lęd n ia n o ty ch , k tó rz y o d b y li słu żb ę 12. Is tn ia ła sp e c ja ln a o rg a n iz ac ja pod nazw ą A r b e itsd a n k , k tó re j zad an iem b y ła o p iek a m o ra ln a i m a te ria ln a n a d b y ły m i czło n k am i S łu żb y P racy . P o n a d to b y ły ch czło n k ó w S łu żb y P ra c y n ie zw aln ian o z p ra cy w ra m a ch a k c ji w y m ian y m ło d y ch ro b o tn ik ó w n a sta ry c h , a n i też n ie o b o w iązy w ał zak az z a tru d n ia n ia ic h w z ak ła d ac h o zab lo k o w an y ch u sta w ow o e ta ta c h 13. 9 A . F r i e d r i c h s , D o k u m e n t e d e r D e u t s c h e n P o l i t i k , B d . 1, D i e n a t i o n a l s o z i a l i s t i s c h e R e v o l u t i o n 1933, B e r l i n 1937, s. 248. 10 I b i d e m . 11 I b i d e m , s . 247. 12 R e i c h s a r b e i t s b l a t t , 1934, T . 1, n r 4, s . 30, F . S y r u p , U n t e r b r i n g n u n g e n t l a s s e n e r A r b e i t s - d i e n s t i ü i l l i g e r . 13 A k c j a w y m i a n y m ł o d y c h s i ł n a s t a r s z e m i a ł a n a c e l u z a p e w n i e n i e p r a c y r o b o t n i k o m s t a r s z y m , m a j ą c y m n a u t r z y m a n i u r o d z i n y . K i e r o w n i c y i n s t y t u c j i i p r z e d s i ę b i o r s t w z a r ó w n o p a ń s t w o w y c h j a k i p r y w a t n y c h z o b o w i ą z a n i z o s t a l i d o p r z e p r o w a d z e n i a , w p o r o z u m i e n i u z m i e j s c o w y m U r z ę d e m P r a c y , w e r y f i k a c j i z a ł ó g , z w o l n i e n i a s a m o t n y c h p r a c o w n i k ó w i r o b o t n i k ó w w w i e k u p o n i ż e j 25 l a t i p r z y j ę c i a n a i c h m i e j s c e r o b o t n i k ó w s t a r s z y c h . Z a k c j i t e j w y ł ą c z o n o m i ę d z y i n n y m i t y c h m ł o d y c h r o b o t n i k ó w , k t ó r z y c o n a j m n i e j p r z e z r o k b y l i c z ł o n k a m i S ł u ż b y P r a c y . W ś c i s ł y m z w i ą z k u z t ą a k c j ą p o z o s t a w a ł z a k a z z a t r u d n i a n i a b e z s p e c j a l n e g o z e z w o l e n i a U r z ę d u P r a c y T o b o t n i k ó w i p r a c o w n i k ó w o b o j g a p ł c i w w i e k u p o n i ż e j 25 l a t . I t e n z a k a z n i e d o t y c z y ł m i ę d z y i n n y m i t y c h m ł o d y c h o s ó b , k t ó r e o d b y ł y c o n a j m n i e j r o c z n ą S ł u ż b ę P r a c y . Z a r z ą d z e n i a t e b y ł y w i ę c j e d n ą z f o r m p o ś r e d n i e g o z m u s z e n i a m ł o d z i e ż y d o w s t ę p o w a n i a d o S ł u ż b y P r a c y . S z c z e g ó ł y p o r . W . B a g i ń s k i , o p . c i t . , s . 69—73.
Słu żb a Pracy w Prusach W sch o d n ich 1931 — 1935 3 9 5
W szy stk ie te p rz y w ile je stra c iły ra c ję b y tu w ch w ili u k a z a n ia się u sta w y z d n ia 6 czerw ca 1935 ro k u o ob o w iązk o w ej słu ż b ie p ra c y la. P a ra g ra f p ie rw szy te j u sta w y g ło sił: „S łu żb a P ra c y R zeszy je s t słu żb ą h o n o ro w ą d la n a ro d u n iem ieck ieg o . W szyscy m ło d zi N iem cy p łci o b o jg a są o b o w iązan i służyć sw e m u n a ro d o w i w S łu żb ie P ra c y R zeszy. S łu żb a P ra c y R zeszy m a n iem ieck ą m łodzież w ychow yw ać w d u ch u n a ro d o w o -so c jalisty czn y m , w p o czuciu w sp ó l n o ty n a ro d o w ej, w p raw d ziw y m św ia to p o g lą d z ie p ra cy , p rzed e w szy stk im zaś w e w łaściw y m szacu n k u d la p ra c y fizy czn ej. S łu żb a P ra c y R zeszy je s t p rzezn aczo n a d la p rz ep ro w a d z en ia ro b ó t u ży teczn o ści p u b lic z n e j” .
U staw a o p ow szechnym o b o w iązk u S łu żb y P ra c y b y ła u k o ro n o w an iem ro zw o ju , ja k i o rg a n iz a c ja ta p rz e b y ła od ro k u 1931 do 1935. P o w o łan a do ży c ia jak o n ad zw y cz ajn y śro d e k w a lk i z b ezro b o ciem i jeg o sk u tk a m i w śró d m łodzieży, zm ie n iła po o b jęc iu w ład zy p rzez p a rtię h itle ro w sk ą sw ój c h a ra k te r. Z aczęto ją tra k to w a ć jak o w ie lk ą szkołę, w k tó re j w szyscy m ło d zi N iem cy, b ez w zg lęd u n a zaw ód i stan o w isk o , m ie li szkolić się w p o szan o w an iu p ra c y fizy czn ej, ro z w ija ć w sobie poczucie łączn o ści z ziem ią i w y k o n y w ać p ra ce u z n an e za p o ży teczn e d la p a ń stw a i n a ro d u . P ie rw o tn ie d o b ro w o ln a, p rzezn a czona p rz ed e w szy stk im d la m ło d zieży p o zb aw io n ej m ożliw ości n o rm aln e g o zaro b k o w an ia (w w y p a d k u u z y sk a n ia z a tru d n ie n ia p rz y słu g iw ało w k ażd ej c h w ili p raw o o p u szczen ia S łu żb y P ra c y ), s ta ła się in s ty tu c ją p rzy m u so w ą, w k tó re j u d z ia ł s ta ł się o b o w iązk iem k ażd eg o m łodego N iem ca.
W k ró tce po o b jęciu w ła d zy p rz ez h itle ro w c ó w zm ian ie u le g ła też s tru k tu r a o rg a n iz ac y jn a S łu żb y P ra c y . Ju ż 1 w rz eśn ia 1933 ro k u u c ze stn icy S łu żb y P ra c y z o stali u m u n d u ro w a n i. M u n d u r w y k o n an y b y ł z b ru n a tn o -z ie m iste g o su k n a , a cza p k a sw oim k ro jem w zo ro w an a b y ła n a sta ro n ie m ie c k ie j czapce ch ło p sk ie j, ta k zw an ej S p e ssartm iitze . N a czapce w szyscy członkow ie S łu żb y P ra c y n o sili je j em b lem at: sw asty k ę w ło p acie o toczonej dw om a k ło sam i. C ałą S łu żb ę P ra c y zo rg an izo w an o n a w zó r w o jsk o w y . N ajn iższą je d n o stk ę sta n o w iła se k c ja (T rupp), licząca około 15 czło n k ó w (A rb eitsm an n ), trz y se k c je tw o rz y ły p lu to n (Z ug), a trz y p lu to n y — k o m p an ię (A b teilu n g ), sta n o w iąc ą je d e n obóz. Sześć do d ziesięciu obozów tw o rzy ło g ru p ę (G ru p p e), k tó ra b y ła sam o d zieln ą je d n o stk ą S łu żb y P ra c y . P ięć do d ziesięciu g ru p łączy ło się w ob w ód (A rb eitsg au ). O bw odów ta k ic h b y ło łączn ie 30, a w ięc ty le sam o ile obw odów p a rty jn y c h . P ru s y W schodnie sta n o w iły O bw ód I (A rb e itsg au I). R ów nież i sto p n ie słu żb o w e w zo ro w an e b y ły śc iśle n a sto p n iac h w ojskow ych. A rb e itsm a n n o d p o w iad ał zw y k le szeregow cow i. B yło p ięć sto p n i p o d o ficer sk ic h i dziew ięć sto p n i o ficersk ich .
N iezależn ie je d n a k od w szelk ich zm ian sw ego c h a ra k te ru S łu żb a P ra c y zaw sze w ią za ła w obozach p ra c y część pod aży m ło d y ch rą k ro boczych. W o k re sie o.d 1933 ro k u do 1935 ro k u S łu żb a P ra c y z a tru d n ia ła sta le śre d n io około ■ 250 ty sięc y m ło d zieży w w iek u od 18 do 25 la t. S tan o w iło to n iew ątp liw ie
zn aczne o d ciążen ie ry n k u p ra c y w N iem czech 15.
14 R G B 1 , 1935, T . 1, s s . 769—771, R e i c h s a r b e i t s d i e n s t g e s e t z . V o m 26. J u n i 1935; i b i d e m , s. 772: E r l a s s d e s F ü h r e r s u n d R e i c h s k a n z l e r s ü b e r d i e D a u e r u n d d i e S t ä r k e d e s R e i c h s a r b e i t s d i e n s t e s . V o m 27. J u n i 1935.
15 S t a t i s t i s c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u t s c h e R e i c h , 52. J g . , 1933, s . 306; 53. J g . , 1934, s . 302; 54. J g . , 1935, S. 311.
396 Bohdan Koziello-Poklewski T A B E L A 1. R o z w ó j S ł u ż b y P r a c y w P r u s a c h W s c h o d n i c h w o k r e s i e s t y c z e ń 1932 — m a j 1935 L i c z b a c z ł o n k ó w w l a t a c h M i e s i ą c 1 1 I 1932 1 1933 1 1934 1 1935 S ty czeń 202 1940 9430 L u ty 297 1958 9345 M arzec 384 1550 9203 K w iecień 657 3798 M aj 1172 5624 8686 8282 C zerw iec 1855 6219 8124 L ip iec 2741 6813 8024 S ie rp ie ń 3651 7976 8154 W rzesień 3916 9092 7703 P a ź d z ie rn ik 4020 8555 6652 L isto p a d 3470 8567 9283 G ru d zień 2547 8630 9447 Ź r ó d ł o : S t a t i s t i s c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u t s c h e R e i c h , 5 2 .J g ., 1933, s . 306; 5 3 .J g . , 1934, s . 302; 54.J g . , 1935, S. 311.
P o d o b n ie ja k w całej R zeszy ró w n ież i w P ru s a c h W schodnich zn aczen ie S łu żb y P ra c y w o d ciążen iu ry n k u p ra c y zaczęło w z rastać począw szy od d ru g iej połow y 1932 ro k u . O ile jeszcze w sty c zn iu 1932 ro k u S łu żb a P ra c y w te j p ro w in c ji o b ejm o w ała 0,2% ogółu b ezro b o tn y ch , to w czerw cu ju ż 2,1% , a w e w rz eśn iu 5,8% . O d setek te n o b n iży ł się zn aczn ie w p ierw szy m k w a rta le 1933 ro k u , k ied y to w P ru s a c h W schodnich zan o to w an o re k o rd o w ą liczb ę p o n ad 130 ty sięc y b ezro b o tn y ch 1δ. Od te j c h w ili je d n a k ro la S łu ż b y P ra c y w od c iążen iu m iejsco w eg o ry n k u p ra c y p onow nie, i to g w ałto w n ie , w z ra s ta ła . N a leży p rz y ty m p a m iętać, że S łu ż b a P ra c y b y ła ty lk o je d n ą z fo rm w iązan ia m ło d y ch s ił roboczych. Do te j sam ej k a te g o rii zaliczy ć b o w iem n a le ż y też zo rg an izo w an ą p rz e z h itle ro w c ó w a k cję ta k zw anego ro k u g o sp o d arstw a do m ow ego (H a u sw irtsc h a ftlic h e s J a h r) i — n iez m ie rn ie w ażn ą z p u n k tu w id ze n ia zap o trzeb o w an ia ro ln ic tw a P ru s W sch o d n ich — „pom oc w ie jsk ą ” (L and h ilfe ), p rz e k ra c z a ją c ą sw oim i ro z m ia ram i zn aczn ie liczeb n o ść S łu żb y P ra c y i o d g ry w a jąc ą is to tn ą ro lę w o d ciążan iu ry n k u p ra c y in n y ch , g łó w n ie p rz e m y sło w y ch o k ręg ó w N iem iec 17.
C h a ra k te ry sty c z n e je s t, iż w zro st liczeb n o ści S łu żb y P ra c y n ie p o ciąg ał za sobą w z ro stu d n ió w ek ro b o czy ch p rz ep ra co w an y c h p rz ez czło n k ó w S łu żb y P ra c y . W y n ik ało to stą d , że aż do ch w ili w p ro w ad zen ia w N iem czech obo w iązk o w ej słu żb y w o jsk o w ej (16 m arc a 1935 ro k ) w obozach S łu żb y P ra c y ,
16 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , o p . c i t . , s. 539. 17 W P r u s a c h W s c h o d n i c h z a t r u d n i a n o , w e d ł u g s t a n u n a d z i e ń 20 I V 1933 г . , o g ó ł e m 3132 p o m o c n i k ó w w i e j s k i c h ( L a n d h e l f e r ) , z t e j l i c z b y 1647 p o c h o d z i ł o z P r u s W s c h o d n i c h , p o z o s t a l i z i n n y c h o k r ę g ó w R z e s z y . 15 X 1933 r . b y ł o i c h 22 896 (10 903 z P r u s W s c h o d n i c h ) , 1 5 I V 1934 r . 19 039 (8788 z P r u s W s c h o d n i c h ) , 15 X I I 1934 r . — 8969 (1599 z P r u s W s c h o d n i c h ) , 15 1 1935 r . — 7268 (1345 z P r u s W s c h o d n i c h ) , 15 V I I I 1935 r . — 18 387 (1952 z P r u s W s c h o d n i c h ) . P o r . S t a t i - s t i c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u t s c h e R e i c h , 52, J g . 1933, s . 309; 53, J g . , 1934, s. 300; 54. J g . , 1935, s . 325. Z o b . t e ż , A A N , A B , 707, k . 24— 25, S p r a w o z d a n i e e k o n o m i c z n e b i e ż ą c e n r 8 W i c e k o n s u - l s t U R P w E ł k u z 5 V 1933 Г.
S łużba Pracy w Prusach W sch o d n ich 1931 — 1935 3 9 7 T A B E L A 2. D n i ó w k i r o b o c z e p r z e p r a c o w a n e p r z e z c z ł o n k ó w S ł u ż b y P r a c y w P r u s a c h W s c h o d n i c h w p o s z c z e g ó l n y c h k w a r t a ł a c h l a t 1933— 1935 L a t a L i c z b a r o b o c z o d n i ó w e k w k w a r t a l e R a z e m I I I n i 1 I V 1933 149 564 324 723 659 630 654 314 1 584 231 1934 229 660 228 200 199 650 167 660 825 170 1935 78 408 172 932 197 657 117 188 566 185 Ź r ó d ł o : S t a t i s t i s c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u t s c h e R e i c h , 5 3 . J g ., 1934, s . 302; S t a t i s t i s c h e s H a n d b u c h f ü r d i e P r o v i n z O s t p r e u s s e n , S c h l o s s b e r g ( O s t p r . ) — L e i p z i g 1938, s . 123.
g ru p u ją c y c h m ło d zież w w ie k u poborow ym , w ie le czasu p o św ięcan o p rzy sp o so b ie n iu w o jsk o w em u . O b liczan o , iż fa k ty c z n y czas e fe k ty w n e j p ra c y człon ków S łu żb y P ra c y o d b ieg a ł zn aczn ie od zało żeń teo re ty cz n y ch , p rz e w id u ją c y c h sied m io g o d zin n y d zień roboczy. W p ra k ty c e w y n o sił d w ie trz e c ie , a czę sto n a w e t połow ę te g o ls. W o bozach S łu żb y P ra c y w ro z k ła d zie d n i, k tó ry zaczy n ał się o g o d zin ie 5.00 ra n o p o b u d k ą, a k o ń czy ł o 22.00 cap strz y k iem , czas m ięd zy 13.30 a 19.00 p ośw ięcony b y ł p rzy sp o so b ien iu w ojskow em u i sz k o len iu id eo lo g iczn em u (sta a tsp o litisc h e r U n te rric h t),9.
T A B E L A 3. R o d z a j e p r a c w y k o n y w a n y c h p r z e z S ł u ż b ę P r a c y w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a t a c h 1934— 1937 ( w o d s e t k u d n i ó w e k r o b o c z y c h ) W y s z c z e g ó l n i e n i e L a t a 1934 1 1935 1 1936 1937 Z ag o sp o d aro w an ie n ieu ży tk ó w 30,2 44,6 49,8 67,6 P ra c e leśn e 10,0 12,7 20,4 17,5 O sad n ictw o w ie jsk ie 4,2 3,8 2,8 1 Д B udow a d ró g 10,2 11,6 7,1 3,4 In n e 45,4 27,3 19,9 10,4 R azem 100,0 100,0 100,0 100,0 Ź r ó d ł o : S t a t t s t i s c h e s H a n d b u c h f ü r d i e P r o v i n z O s t p r e u s s e n , s . 123.
W m y śl p rzep isó w ro zp o rząd zen ia z d n ia 5 czerw ca 1931 ro k u w ra m a ch S łu żb y P ra c y m ogły być p rzep ro w a d z an e ty lk o ro b o ty d o d atk o w e, to znaczy ta k ie , k tó re n ie b y ły o b jęte n o rm aln y m p ro g ram em ro b ó t d o raźn y ch (pu b liczn y ch ). W ro zp o rzą d ze n iu z 16 lip c a 1932 ro k u p o d k reślo n o , że członków S łu żb y P ra c y n ie w o ln o z a tru d n ia ć tam , g dzie p o ciąg n ęło b y to za sobą o g ra n iczen ie n o rm aln y c h m ożliw ości p ra cy . D lateg o też w p ierw szy ch dw óch la ta c h członków S łu żb y P ra c y k iero w an o g łó w n ie do ro b ó t słu żący ch p o d n ie sie n iu zd ro w o tn o ści sp o łeczeń stw a (M assnahm en z u r H eb u n g d e r V o lk
s-18 A A N , A B , 322, k . 35, M e m o r i a ł A m b a s a d y .
19 A A N , K o n s u l a t R P w K w i d z y n i e , 2, k . 18— 27, R a p o r t K o n s u l a t u R P w K w i d z y n i e z 5 I X 1933.
3 9 8 Bohdan Koziello-Poklewski
g e su n d h e it). B y ły to p ra ce p rz y u rz ą d z a n iu b o isk sp o rto w y ch , k ą p ie lisk , zie leń có w 20. P o o b ję c iu w ład zy p rz ez p a rtię h itle ro w sk ą p u n k t ciężkości p rz e n ió sł się n a p ra ce zw iązan e z zag o sp o d aro w y w an iem ziem i, a w ięc n a o su sza n ie b a g ie n i m elio ra c ję, b u d o w ę d ró g d o jazd o w y ch , ro b o ty leśn e, p rz y g o to w y w an ie p a rc e l pod o sad n ictw o w ie jsk ie .
N ie d y sp o n u jem y d an y m i sta ty sty c z n y m i d o ty czący m i liczb y obozów S łu ż b y P ra c y n a o b szarze P ru s W schodnich, a n i też d an y m i ilu s tru ją c y m i efek ty w n o ść ek onom iczną ro b ó t w y k o n an y ch p rzez czło n k ó w S łu żb y P ra c y w te j p ro w in c ji. F ra g m e n ta ry c z n e u w a g i n a te n te m a t, z a w a rte w ra p o rta c h p o lsk ich p lacó w ek k o n su la rn y c h w P ru s a c h W schodnich, p o z w a la ją je d y n ie stw ie rd zić , iż n a jw ię k sz ą liczb ę obozów — zaró w n o m ęsk ie j ja k i żeń sk ie j S łu żb y P ra c y — lo k o w an o w m az u rsk ic h p o w ia ta c h n a p o g ra n ic zu p o lsk o -n iem ieck im o ra z w p o łu d n io w ej W arm ii, a w ięc n a o b szarach o p rzew ad ze lu d n o ści e tn ic zn ie p o ls k ie j21.
Ż eń sk a S łu żb a P ra c y w N iem czech zajm o w ała sp e c ja ln e stan o w isk o . Od m ęsk ie j ró ż n iła się ona p rzed e w szy stk im ty m , że głów nym je j z a in te re so w an iem b y ły a k cje w ychow aw cze i sp ołeczne, celem zaś p rzy g o to w an ie m ło d ej k o b iety do ro li g o sp o d y n i dom u i m a tk i. W m y śl zarz ąd z e n ia p reze sa Z a k ła d u R zeszy do S p ra w P o śred n ic tw a P ra c y i U b ezpieczeń od B ezro b o cia (R e ic h sa n sta lt fü r A rb e its v e rm ittlu n g u n d A rb e itslo sen v e rsich e ru n g ) z 27 sty cz n ia 1934 ro k u do ż eń sk iej S łu żb y P ra c y p rzy jm o w an o w y łączn ie d ziew czyny po ch o d zen ia a ry jsk ie g o , w w ie k u 17— 25 la t. P ie rw sz e ń stw o w p rz y ję c iu do S łu żb y P ra c y m ia ły te z n ich , k tó re ju ż p ra co w a ły zaw odow o i u tra c iły p ra cę lu b z n ie j zrezy g n o w ały , ja k ró w n ież i te , k tó re w o k re sie dw óch la t po u k o ń czen iu szk o ły p o d staw o w ej n ie p o d ję ły a n i p ra cy , a n i n a u k i zaw odu. P o d o b n ie ja k m ęsk a, ró w n ież i żeń sk a S łu żb a P ra c y trw a ła pół ro k u (co n a j m n iej 13 ty g o d n i), a le m ogła być p rzed łu żo n a do ro k u .
Is tn ia ły trz y p o d staw o w e ty p y żeń sk ich obozów p ra cy , n azy w an y ch — w o d ró żn ien iu o d m ęsk ich , k tó re o k re ślan o m ian em A rb e its d ie n stla g e r — do m am i S łu żb y P ra c y (A rb e itsd ie n sth e im e ). P ie rw sz ą g ru p ę sta n o w iły obozy g o sp o d arstw a dom ow ego i pom ocniczej słu żb y sp o łeczn ej. O rg an izo w an o je z re g u ły w p o b liżu m ia st. Ic h celem b y ło p ra k ty c z n e w y szk o len ie d ziew czyny z m ia sta w e w szy stk ich d zied zin ach g o sp o d arstw a dom ow ego, łąc z n ie z o g ro d n ictw em i h o d o w lą d ro b iu . P o n a d to u c ze stn icz k i ty c h obozów , z p o lecen ia in s ty tu c ji o p iek i sp o łeczn ej, zajm o w ały się o p iek ą n a d m a tk ą i d zieckiem , p rz ep ro w a d z ały a k cję d o ży w ian ia, szy ły odzież d ziecięcą. D ru g ą g ru p ę tw o rz y ły obozy p ra c y w ie js k ie j. M iały o n e za z ad a n ie p rzy g o to w ać u czestn iczk i do p ra cy w g o sp o d a rstw ie ro ln y m . L okow ano je w p o b liżu w si, a n ie je d n o k ro tn ie c zło n k in ie ta k ie j g ru p y rozm ieszczano in d y w id u a ln ie w g o sp o d a rst w ach ch ło p sk ich . W y k o n y w ały o n e w szelk ie p ra ce w g o sp o d a rstw ie p o zn ając
20 P o r . S t a t i s t i s c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u t s c h e R e i c h , 52. J g . , 1933, s . 307. 21 P o r . A A N , A B , 703, k . 22—23; S p r a w o z d a n i e e k o n o m i c z n e n r 7 W i c e k o n s u l a t u R P w E ł k u z 2 1 I V 1933; A A N , M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h ( d a l e j — M S Z ) , 10066, к . 45— 49, T a j n y r a p o r t K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 8 V I I I 1933; A A N , K o n s u l a t R P w K w i d z y n i e , 2, k . 18— 27, R a p o r t K o n s u l a t u R P w K w i d z y n i e z 5 I X 1933 r . ; A A N , A B , 711, k . 19— 23, S p r a w o z d a n i e b i e ż ą c e n r 6 K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 13 X 1933 г .; A A N , M S Z , 10066, k . 56— 58, R a p o r t K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 16 X 1934 г . ; A A N , K o n s u l a t R P w K w i d z y n i e , 2, k . 94—95, S p r a w o z d a n i e b i e ż ą c e n r 4 K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 15 V I I 1936 г .; A A N , M S Z , 10099, k . 1— 5, R a p o r t p o u f n y W i c e k o n s u l a t u R P w E ł k u z 1 1 I V 1938 r .
Służba Pracy w Prusach W sch o d n ich 1931-1935 399
ty m sam ym g ru n to w n ie p rzy szły w a rs z ta t p ra cy . T rzeci ty p obozów żeń sk ich zw iązan y b y ł z a k cją o sad n iczą. L okow ano je tam , g d zie p rzy g o to w y w an o p a r cele pod p rz y sz łe zag ro d y w ie jsk ie . Z ad an iem u c zestn iczek ty c h obozów b y ło w y k o n y w an ie p ra c p om ocniczych p rz y zag o sp o d aro w y w an iu p a rc e l, a w ięc z a k ła d a n ie o g ró d k ó w przy d o m o w y ch , u rz ąd z an ie dom ów i t p .22.
D ziałaln o ść ż eń sk iej S łu żb y P ra c y w P ru s a c h W schodnich i je j o d d ziały w an ie n a m iejsco w ą lu d n o ść b u d z iły u z asad n io n y n iep o k ó j p raco w n ik ó w p o l sk ic h p lacó w ek k o n su la rn y ch . C złonkow ie m ęsk ie j S łu żb y P ra c y sk o szaro w an i w obozach, p o d d a n i w o jsk o w ej d y scy p lin ie, do p ra c y u d a w a li się w z w a rty c h k o lu m n ach , m ieli u tru d n io n y k o n ta k t z lu d n o śc ią m ie sz k a ją cą w o k o licy obo zu. T ym sam ym zn aczn ie m n ie jsz y b y ł ich w p ły w n a o k o liczn ą lu d n o ść, a n a o b szarach o lu d n o ści e tn ic zn ie p o lsk iej sta n o w ili m n ie jsz e zag ro żen ie n a ro d o w ościow e. In aczej b y ło w p rz y p a d k u żeń sk ie j S łu żb y P ra c y . Ju ż z c h a ra k te ru w y k o n y w an ej p ra c y w y n ik a ła k o n ieczność b e zp o śred n ich k o n tak tó w z m ie j scow ą lu d n o ścią, co w ie lo k ro tn ie zw ięk szało n ieb ezp ieczeń stw o ró żn o rak ieg o o d d z ia ły w a n ia n a tę lu d n o ść. N iem cy z re sz tą n ie u k ry w a li, że żeń sk a S łu żb a P ra c y m a do sp e łn ie n ia sp e c ja ln e z ad a n ie n aro d o w o ścio w e n a ty c h — ja k to o k re śla li —· ziem iach „ciężko w alczący ch pod w zg lęd em g o sp o d arczy m i po lity c zn y m ” .
S p e c ja ln e z ad a n ia w y m a g ały w y szk o lo n ej k a d ry k iero w n ic ze j. W ty m c elu zo rg an izo w an o w B u k w ałd zie, pow . sztu m sk i, obóz szk o len io w y d la k ie ro w n iczek obozów żeń sk iej S łu żb y P ra c y w P ru s a c h W sch o d n ich (F ü h re r in n e n la g e r fü r fre iw illig e n A rb e its d ie n s t)23. S k ła d sp o łeczn y obozów ż eń sk iej S łu żb y P ra c y o d b ieg a ł zn aczn ie od u zn an eg o za n a jb a rd z ie j o d p o w ied n i. U czestn ik ó w obozów m ęsk ie j S łu żb y P ra c y d o b ieran o w te n sposób, b y m ło dzież in te lig e n c k a (stu d e n ci, m atu rz y śc i) n ie p rz e k ra c z a ła 20,0% s ta n u obozu, u zn aw an o bow iem ta k i sto su n e k za n a jb a rd z ie j ra c jo n a ln y . U w ażano, że m łodzież in te lig e n c k a n au czy się od ro b o tn ik ó w p ra c y fizy czn ej i szacu n k u do n ie j o raz n a b ie rz e b ezp o śred n io ści w o b co w an iu z m ło d zieżą in n y ch k la s spo łeczn y ch , n a to m ia s t m ło d zież ro b o tn icza u św iad o m i so b ie sto p n io w o z n a czen ie ideow e p ra c y i z a tra c i poczucie n iższo ści w obec b a rd z ie j w y k ształco n y ch ró w ie śn ik ó w 24. In a cz ej n a to m ia s t b y ło w p rz y p a d k u obozów żeń sk ie j S łu żb y P ra c y , o rg an izo w an y ch n a te re n a c h u z n an y c h za „zagrożone n a ro d o w ościow o” . W obozach ty c h s tu d e n tk i ró żn y ch u n iw e rsy tetó w , g łó w n ie k ró le w ieck ieg o , sta n o w iły zazw yczaj połow ę, a n ie je d n o k ro tn ie p o n ad połow ę u czestn iczek . B y ły też obozy sk ła d a ją c e się w y łączn ie z d ziew cząt pochodze n ia in te lig e n c k ie g o 25.
C ele i z ad a n ia ż eń sk iej S łu żb y P ra c y w P ru s a c h W schodnich s c h a ra k te ry zo w ała, 31 lip c a 1933 ro k u , w p ro g ram o w y m re fe ra c ie p rz e d sta w ic ie lk a ko m isarz a obw odow ego S łu żb y P ra c y w te j p ro w in c ji. O k azją do te j e n u n c ja c ji b y ło o rg an izo w an ie k o lejn y c h p ię tn a s tu żeń sk ich obozów S łu żb y P ra c y w po w ia ta c h ełck im , n id zic k im i sztu m sk im . D otychczas — stw ie rd z iła re fe re n tk a — zo rg an izo w an o szesn aście obozów żeń sk ie j S łu żb y P ra c y w P ru s a c h W
schód-22 W . B a g i ń s k i , o p . c i t . , s s . 51— 52. .
23 A A N , K o n s u l a t R P w K w i d z y n i e , 2, k . 1827, R a p o r t K o n s u l a t u R P w K w i d z y n i e z 5 I X 1933 r .
24 A A N , A B , 322, M e m o r i a ł A m b a s a d y ,
4 0 0 Bohdan Koziello-Poklewski
n ich . R ozm ieszczono je w n a jp ię k n ie jsz y c h k rajo b razo w o , ale n a jb a rd z ie j za n ied b a n y c h g o spodarczo i n a jb a rd z ie j in te re su ją c y c h pod w zg lęd em n aro d o w o - -p o lity czn y m te re n a c h te j g ra n ic zn e j ziem i. T u bow iem są do sp e łn ie n ia n a j w ażn iejsze z ad a n ia d la n iem iec k iej k o b iety . Ż ycie n a ro d u n iem ieck ieg o zw ią zan e je s t z ziem ią i k o lo n izacją. S p e c ja ln a w ięc ro la p rz y p a d a w n o w ej o sa d zie k o b iecie-k o lo n istce, k tó ra m u si u z u p ełn ia ć p ra c ę m ężczyzny. C elem r u c h u n aro d o w o -so cjalisty czn eg o je s t w y ch o w an ie, w ła śn ie i p rzez żeń sk ą S łu żb ę P ra c y , now ego ty p u k o b iety n iem iec k iej, św iad o m ej sw y ch zad ań n a ziem i g ra n ic z n e j. D ośw iadczenie h isto ry cz n e w y k azało bow iem , że n ie sp e łn iły sw e go z ad a n ia n aro d o w eg o g łów ne d o ty ch czas re p re z e n ta n tk i id e i i k u ltu ry n ie m ieck iej w w siach n a w sch o d n ich k re sa c h n iem ieck ich . T y p z ie m ia n k i s ta re j d a ty , rz ąd z ąc e j p a tria rc h a ln ie — w y m iera . Ż ony p a sto ró w i nauczycieU , n a j b a rd z ie j p o w o łan e do sz e rze n ia n iem iec k iej k u ltu ry , zaw io d ły p o k ład a n e w n ich n a d z ie je . Ż ona n au czy ciela, to ty p k o b iety n ie z ro śn ię te j z ziem ią, w yobco w an ej z śro d o w isk a, żona p a sto ra , to k o b ieta n ie id ąc a z p rą d em czasu, k tó ra n ie ro zu m ie d o k o n u jący ch się p rzem ian . D lateg o też p rz ed ż eń sk ą S łu żb ą P ra cy s ta ją sp e c ja ln e z ad a n ia. W obozach żeń sk ich w P ru s a c h W schodnich g ro s m ło d zieży re k ru tu je się sp o śró d n a u cz y cie le k zaw odu, a sy ste n te k tech n iczn y ch , k a n d y d a te k n a n a u cz y cie lk i, stu d e n te k . C zęść te j m łodzieży, to m a te ria ł n a w sk ro ś id eo w y , w p e łn i św iad o m y celów , k tó ry m m a słu ży ć. P o staw io n e p rzed n ią z ad a n ia m u szą b y ć ro zw iązy w an e n ie te o re ty c z n ie , a le w p ra k ty c zn y m d z ia ła n iu . S tą d też w żeń sk ich obozach S łu żb y P ra c y n a le ż y sto so w ać ró żn o ra k ie m eto d y d z ia łan ia , p a m ię ta ją c p rz y ty m , iż n iez a le żn ie od teg o , czy głó w ny m zad an iem je s t pom oc w p ra c a c h n a w si, czy p rzy g o to w an ie do zaw odu ro ln ik a , ic h w sp ó ln ą cech ą w in n o by ć d ążen ie do w y ro b ie n ia w u czestn iczk ach p ro ste g o sposobu życia, u m ie jętn o śc i p ra k ty c z n e j p ra cy i p rzed e w szy stk im poczucia w sp ó ln o ty n aro d o w ej. P ra c a ta w ym aga sam o zap arcia. C zło n k in ie żeń sk iej S łu żb y P ra c y z d ają eg zam in św iad o m o ści n aro d o w ej i p o lity czn ej w b a rd zo tru d n y c h w aru n k ac h , n io są pom oc w o k o licach g o spodarczo d o ty ch czas u p o śled zo n y ch , w k tó ry c h n ie zaw sze m ożna liczy ć, że w zam ian o trz y m a ją m ie szk an ie i u trz y m a n ie . S p e łn ia ją je d n a k te z ad a n ia z p ełn y m p ośw ię ceniem 26. B yło to w ięc w y raźn e, i p ra w ie bez nied o m ó w ień , sp recy zo w an ie za d a ń i celów '. Z ab ra k ło jed y n ie , w y rażo n ej e x p ressis v e rb is u w ag i, iż z ad a n ia n aro d o w o -p o lity czn e, o k tó ry c h b y ła m ow a, to g e rm a n iz a cja lu d n o ści e tn ic z n ie p o lsk iej.
S p o łeczeń stw o n iem ieck ie n a ogół n ie k w estio n o w ało a n i słu szn o ści is t n ie n ia ż eń sk iej S łu żb y P ra c y , a n i celów , k tó ry m m ia ła służyć. Z rz a d k a p a d a ły g ło sy k ry ty cz n e, d o ty czy ły one g łó w n ie w aru n k ó w , w ja k ic h n iek tó ry m u czestn iczk o m obozów p rzy szło p raco w ać. Z n am ien n y je s t tu a rty k u ł, ja k i u k a z a ł się w „ O rte isb u rg e r Z e itu n g ” и . A u to r, n ie ja k i K a ro l L ip p e k z Je ru te k , pow . szczy cień sk i, stw ie rd za , że do ż eń sk iej S łu żb y P ra c y w P ru s a c h W schod n ic h zg ło siło się w iele słu ch aczek u n iw e rsy te tó w z c a łe j R zeszy. P o p rz y b y c iu do M alb o rk a, g d zie o trzy m a ły szczegółow e in s tru k c je , sk iero w an e zo stały p rz ez szczy cień sk i U rząd P ra c y do g o sp o d arstw ro ln y ch i leśn iczó w ek .· D ziew c z ę ta te , stu d iu ją c e filo lo g ię, m edycynę, ekonom ię, z a b ra ły się z m ieszan y m i
26 I b i d e m .
Służba Pracy w Prusach W sch o d n ich 1931 — 1935 40 1
uczu ciam i do w y zn aczo n ej im p ra cy . N ie u leg a w ą tp liw o ści, stw ie rd z a d a le j a u to r, iż zap o zn ały się p ra k ty c z n ie z ciężk ą i w ie lo stro n n ą p ra cą ch ło p a. A le ob o k w ie lu cech d o d a tn ic h te j p ra cy , n a le ż y p o d k re ślić i u jem n e. S tu d e n tk i b y ły bow iem u ży w an e do p ra c , k tó ry ch w g o sp o d a rstw a ch w ie jsk ic h w tu te j szych stro n a c h n ig d y n ie w y k o n y w ała k o b ieta . I ta k n a p rz y k ła d w jak im ś g o sp o d a rstw ie g o sp o d arz k a za ł stu d e n tc e n a k ła d a ć naw óz n a w óz, co n ie p rz y sto i c h rze śc ija ń sk iej ro d z in ie c h ło p sk ie j. A stu d e n tk a m oże ch y b a dom agać się ta k ic h sam y ch p raw , co d ziew czy n a m az u rsk a , k tó re j n ie u ży w a się do n a k ła d a n ia n aw o zu . R ów nież p rzy k o p a n iu i w y b ie ra n iu ziem n iak ó w stu d e n tk i p ra co w ały g o ły m i rę k am i, g d y m iejsco w a d ziew czy n a n a k ła d a do te j p ra cy rę k aw ic zk i. W in n y m w y p ad k u , stu d e n tk a u m ieszczona w zap ad ły m k ącie po w ia tu szczy cień sk ieg o , w ja k ie jś leśniczów ce, sta ła się o b iek tem p o żąd ań zw y- ro d n ia lc a , ja k im o k azał się leśn iczy . M im o to stu d e n tk a w y trz y m a ła tam przez dw a m iesiące, ab y n ie z n iesław ić teg o dom u. Z ain tere so w a n a ty m k iero w n iczk a g ru p y , ju ż podczas sw ej p ierw sz ej w iz y ta c ji w m ie jscach p ra cy s tu d e n te k , z e b ra ła w iele cennego m a te ria łu d o św iad czaln eg o o sto su n k a c h p a n u jąc y c h w ty c h g o sp o d a rstw a ch i ro d zin ach .
A rty k u ł te n , z a w ie ra ją c y p o w ażne zarz u ty , b y ł n ie n a rę k ę czynnikom o d p o w ied zialn y m za S łu żb ę P ra c y . M u siały istn ie ć ja k ie ś n a cisk i, sk o ro re d a k cja u m ie śc iła w trz y d n i po jeg o u k a z a n iu się o św iad czen ie, iż a rty k u ł te n z o stał o p u b lik o w an y bez w ied zy n a cz eln e j re d a k c ji. W o św iad czen iu ty m re d a k c ja u b o lew a, że ta k i a rty k u ł zo stał w ogóle o p u b lik o w an y i d ezaw u u je go tw ierd z ąc , że w szy stk ie z arz u ty , a zw łaszcza z a rz u t p rzeciw n ie w y m ien io n em u z n a zw isk a leśn iczem u , są — ja k się teg o z p ew nego i godnego w ia ry ź ró d ła d o w ied ziała — z u p ełn ie n ie u zasad n io n e 2a.
D ziałaln o ść S łu żb y P ra c y b u d z iła , ja k ju ż w sp o m n ian o , zan iep o k o jen ie p raco w n ik ó w p o lsk ich p lacó w ek k o n su la rn y ch . K o n su l p o lsk i w O lszty n ie ta k o k re śla ł cele i sk u tk i d ziałaln o ści S łu żb y P ra c y : „N ie u leg a je d n a k k w e stii, że d ziałaln o ść żeń sk ic h obozów p ra c y w p o łu d n io w y ch P ru sa c h W schodnich id zie w k ie ru n k u zu p ełn eg o zg erm an izo w an ia ta k u c zestn iczek ty c h obozów , re k ru tu ją c y c h się z w a rstw b ied n y ch , ja k i lu d n o ści, w śró d k tó re j, i d la k tó re j obozy p ra cy d z ia ła ją . M etody g erm an izo w an ia p rzez obozy p ra c y są b a r dzo n ieb ezp ieczn ą b ro n ią n iem ieck ą, k tó re j o d ep rzeć stro n a p o lsk a n a ra zie z b ra k u in te lig e n c ji p o lsk iej w P ru s a c h W schodnich n ie m a sposobu. Id eo w y e le m en t n iem iec k i obozów p racy , o sło n ięty , w sp o m ag an y p rzez ru c h n aro d o w o - -so c ja listy c z n y n ie sie lu d n o ści p o lsk ie j, n ie s te ty , p rzy zn ać trz e b a , rzeczy w istą pom oc i tw o rz y w ięź m o raln ą , z łączącą tę p o lsk ą z p o ch o d zen ia i jęz y k a choć n aro d o w o n ieu św iad o m io n ą lu d n o ść z żyw iołem n iem ieck im . R ów nocześ n ie is tn ie je n ieb ezp ieczeń stw o , że lu d n o ść p o lsk a p o w iató w m az u rsk ic h , W ar m ii i ziem i m alb o rsk ie j duchow o i k u ltu ra ln ie o d ch y lać się b ęd zie od lu d n o ści p o lsk iej, m ie sz k a ją ce j w g ra n ic a c h p a ń stw a p o lsk ieg o . D ążenie n ie m ieck ie g w ałto w n eg o p o d n iesien ia poziom u ży cia lu d n o śc i p o w iató w m az u r sk ich pow inno znaleźć p rzeciw w ag ę w p o lsk iej a k c ji po s tro n ie p o lsk iej. N iem cy d o szli do p rz ek o n a n ia , że m eto d a g erm an izo w an ia p rzez K ościół i szkołę je s t za sła b a, za p o w o ln a i n ie o d p o w iad a ju ż now ym d ążen io m i
po-28 O r t e l s b u r g e r Z e i t u n g , n r 240 z 12 X 1934. P o r . A A N , M S Z , 10066, k , 56— 58, R a p o r t K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 16 X 1934 r .
4 0 2 Bohdan Koziełlo-Poklewski
stu la to m życia zbiorow ego. P ró b a w zm o cn ien ia m asow ego, p rzez sztu czn ą im ig ra c ję e le m e n tu n iem ieck ieg o z zachodu, lu d n o ści w P ru s a c h W schodnich pod p re te k ste m n ieb ezp ieczn ej siły ro zro d czej lu d n o ści p o lsk iej m a ró w n o le gle pójść z p ró b ą zu p ełn eg o zg erm an izo w an ia i w ch ło n ięcia p o lsk iej lu d n o ści n a M azu rach , W arm ii i ziem i m a lb o rsk ie j. G dyby się w ięc u d a ło po stro n ie p o lsk iej jeszcze b a rd z ie j w zm ocnić ak ty w n o ść p o lsk ą lu d n o śc i P o m o rza p rzez c a łk o w ite p rz e n ik n ię c ie je j id eą p ań stw o w ą, zaś od g ra n ic y p o łu d n io w ej P ru s W schodnich p o dnieść poziom k u ltu ra ln y k ra ju i lu d n o ści, ta k ab y n ie is tn ia ła zb y t ra żą ca ró żn ica w k u ltu ra ln y c h p o trze b a c h życiow ych po te j i ta m te j stro n ie , to w w y n ik u a k cja ta p rz y cz y n iła b y się d o o sła b ie n ia a n ty p o lsk ie j p ro p a g an d y , stw a rz a ją c ty m sam ym p o d staw y d la a k c ji p o lsk iej n a M azu rach p rz ez w y trą c e n ie z rą k n iem ieck ich a tu tu o rzek o m ej ró żn icy k u ltu ra ln e j lu d n o ści p o lsk iej po d ru g ie j stro n ie g ra n ic y ” 29.
P o d o b n ą ocenę d ziałaln o ści S łu żb y P ra c y p rz e d s ta w ił w sw oim ra p o rc ie k o n su l M ieczysław R o g alsk i, k iero w n ik W icek o n su latu R P w E łk u , zg łaszając p rz y ty m ró w n ież p o stu la t p o d n iesie n ia gospo d arczeg o i k u ltu ra ln e g o o b sza- " ró w p o lsk ich n a p o g ran iczu P ru s W sc h o d n ic h so. Z bieżne p o stu la ty p rz e d sta w ia li w ładzom p o lsk im d ziałacze Z w iązk u O chrony K resó w Z a c h o d n ic h sl.
29 A A N , M S Z , 10066, k . 45— 49, T a j n y r a p o r t K o n s u l a t u R P w O l s z t y n i e z 8 V I I I 1933 r . 30 A A N , M S Z , 10099, k . 1— 5, R a p o r t p o u f n y W i c e k o n s u l a t u R P w E ł k u z i l I V 1938 r . 31 M . M r o c 2 k o , Z d z i a ł a l n o ś c i Z w i ą z k u O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h — P o l s k t e p o Z w i ą z k u Z a c h o d n i e g o n a p o g r a n i c z u P r u s W s c h o d n i c h w l a t a c h 1921— 1939, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1977, П Г 2, SS. 209—213. B E I T R Ä G E Z U R T Ä T I G K E I T D E S A R B E I T S D I E N S T E S I N O S T P R E U S S E N I N D E N J A H R E N 1931—1935 Z u s a m m e n f a s s u n g D a s e r s t e P r o j e k t ü b e r d i e S c h a f f u n g e i n e s A r b e i t s d i e n s t e s i n D e u t s c h l a n d w ü r d e d e m R e i c h s t a g b e r e i t s 1919 v o r g e l e g t , a l s d i e e r s t e W e l l e d e r N a c h k r i e g s - A r b e i t s l o s i g k e i t s i c h b e m e r k b a r m a c h t e . N a c h d e m d i e W i r t s c h a f t s k o n j u n k t u r s i c h w i e d e r g e b e s s e r t h a t t e , h a t m a n a u f d i e V e r w i r k l i c h u n g d i e s e r P r o j e k t e v e r z i c h t e t . D i e A n g e l e g e n h e i t w u r d e w i e d e r 1930 a u f g e g r i f f e n , a l s d i e A r b e i t s l o s e n z a h l i n D e u t s c h l a n d v i e r M i l l i o n e n P e r s o n e n e r r e i c h t e . D e r v o n d e r W i r t s c h a f t s p a r t e i v o r g e l e g t e G e s e t z e n t w u r f ü b e r e i n e a l l g e m e i n e A r b e i t s d i e n s t p f l i c h t i n D e u t s c h l a n d w u r d e v o n W i r t s c h a f t s k r e i s e n u n d J u g e n d v e r b ä n d e n k r i t i s i e r t u n d d a r a u f h i n a b g e l e h n t . D i e E n t w i c k l u n g a u f d e m A r b e i t s m a r k t h a t t e e s a b e r z u r F o l g e , d a s s d i e R e g i e r u n g B r ü n i n g a m 23. J u l i 1931 e i n e V e r o r d n u n g ü b e r d i e S c h a f f u n g e i n e s f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t e s e r l i e s s . E i n e e n t s c h e i d e n d e B e d e u t u n g f ü r d i e W e i t e r e n t w i c k l u n g d i e s e r O r g a n i s a t i o n h a t t e d i e V e r o r d n u n g ü b e r d e n f r e i w i l l i g e n A r b e i t s d i e n s t , d i e v o n d e r R e g i e r u n g v . P a p p e n a m 16. J u l i 1932 e r l a s s e n w u r d e . A m 26. J u n i 1935 h a t d i e N a z i - R e g i e r u n g d a s G e s e t z ü b e r d e n o b l i g a t o r i s c h e n R e i c h s a r b e i t s d i e n s t e r l a s s e n . D i e s e s G e s e t z b i l d e t e g e w i s s e r m a s s e n d i e K r ö n u n g d e r E n t w i c k l u n g , w e l c h e d e r A r b e i t s d i e n s t i n D e u t s c h l a n d i n d e n J a h r e n 1931— 1935 d u r c h g e m a c h t h a t . Z u n ä c h s t f r e i w i l l i g , w u r d e e r d a n n z u e i n e r Z w a n g s e i n r i c h t u n g , a n d e r j e d e r j u n g e D e u t s c h e t e i l z u n e h m e n v e r p f l i c h t e t w a r . E s s t e h t a u s s e r Z w e i f e l , d a s s d e r A r b e i t s d i e n s t e i n e n T e i l d e r j u n g e n A r b e i t s k r ä f t e b a n d u n d s o m i t d e n A r b e i t s m a r k t e n t l a s t e t e . I n d e r Z e i t v o n 1933 b i s 1935 b e s c h ä f t i g t e e r d u r c h s c h n i t t l i c h 200 b i s 250 T a u s e n d j u n g e L e u t e i m A l t e r v o n 18 b i s 25 J a h r e n . I n O s t p r e u s s e n h a t d i e Z a h l d e r A r b e i t s d i e n s t l e u t e i n d i e s e r P e r i o d e n i e m a l s d i e G r e n z e v o n 10 000 P e r s o n e n ü b e r s c h r i t t e n . I n d i e s e r P r o v i n z w u r d e n d e m A r b e i t s d i e n s t n e b e n d e n w i r t s c h a f t l i c h e n a u c h a n d e r e A u f g a b e n g e s t e l l t . D i e L a g e r d e s A r b e i t s d i e n s t e s i n O s t p r e u s s e n w u r d e n i n d e n d u r c h d i e p o l n i s c h s t ä m m i g e B e v ö l k e r u n g b e w o h n t e n G e b i e t e n e i n g e r i c h t e t , z u m e i s t i n d e n K r e i s e n e n t l a n g d e r d e u t s c h - p o l n i s c h e n S t a a t s g r e n z e . D a b e i w u r d e n v o r r a n g i g n i c h t d i e w i r t s c h a f t l i c h e n B e d ü r f n i s s e d i e s e r G e b i e t e b e r ü c k s i c h t i g t , s o n d e r n d i e A b s i c h t , d e n R e i c h s a r b e i t s d i e n s t a l s z u s ä t z l i c h e s W e r k z e u g b e i d e r G e r m a n i s i e r u n g d i e s e r B e v ö l k e r u n g e i n z u s e t z e n .
