Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1971 r. na stanowisku 1 w Garbinie, pow. braniewski

Maria Mączkowska, Iwona

Kupczyk

Sprawozdanie z badań

wykopaliskowych

przeprowadzonych w 1971 r. na

stanowisku 1 w Garbinie, pow.

braniewski

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 201-210

K

R

O

N

I

K

A

N

A

U

K

O

W

A

M A R I A M Ą C Z K O W S K A I W O N A K U P C Z Y K

SPRAWOZDANIE Z BADAN WYKOPALISKOWYCH

PRZEPROWADZONYCH W 1971 R. NA STANOWISKU 1 W GARBINIE,

POW. BRANIEWSKI

W okresie od 9 lipca do 14 sierpnia 1971 r. prowadzono z ram ienia Muzeum M azurskiego w O lsztynie badania w ykopaliskow e na stanow isku 1 w Garbinie w pow. braniewskim . Prace te były kontynuacją badań ubiegłorocznych1 i — po­ dobnie jak w roku ubiegłym — prowadzono je dzięki społecznej pracy zgrupowań harcerskich „Operacji 1001 — Frombork”. Tegorocznymi badaniami kierow ały mgr Maria M ączkowska i mgr Iw ona Kupozyk.

Stanowisko 1 w Garbinie jest pozostałością osady, ¡określonej na podstawie do­ tychczasowych b a d a ń 2 na schyłek młodszej epoki kamienia i wiązanej z grupą rzu- cewską kultury ceramiki sznurowej. Celem kontynuowanych obecnie prac jest m ię­ dzy innym i uzyskanie potwierdzania charakteru i chronologii tego obiektu. Teren osady stanow i piaszczyste wzgórze usytuow ane na prawym brzegu, rzeki Baudy, użyt­ kow ane od dłuższego czasu jako piaśnica dla celów budowlanych, na skutek czego znaczna część obiektu uległa już zniszczen iu 3. W bieżącym sezonie badawczym ek s­ ploracją objęto północno-zachodnią część wzgórza, w ytyczając wykop w kierunku zachodnim od w ykopów ubiegłorocznych (na ich przedłużeniu na ¡przestrzeni około 70 m 2 powierzchni; Ar. 1 ćw. a, Ar. 6 ćw. b 'i ćw. d; ryc. 1). W w yniku eksploracji wykopu ustalono następujące oznakowanie i interpretację warstw.

W a r s t w a I. Próchnica ’leśna o przeciętnej m iąższości około 30 cm, barwy brunatnoszarej.

W a r s t w a I b 4. Cienka, kilkucentym etrowa w arstw a kulturowa, o zabarwie­ niu szaroniebieskawym , zalegająca bezpośrednio pod próchnicą, m iejscam i zupełnie zanikająca. W w arstw ie tej stwierdzono nieliczne, drobne w ęgle drzewne i pojedyn­ cze fragm enty ceramiki. Jedynie na metrze 44— 45 ćw. a Aru 1 wyróżniono nieduże skupisko skorup, z których część była w tórnie przepalona. W prawym narożniku tej sam ej ćwiartki zaobserwowano sm ugi ciem niejszej ziemi, układające się ukośnie (kie­ runek WE) w stosunku do linii wykopu. Smugi te są bardzo słabo widoczne, a na profilu odznaczają się jako płytkie, nieckow ate spływ y w arstwy. Na przestrzeni ich 1 B. M a c i u k i e w i c z - C z a r n e c k a , W. Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a , Spra­ wozdanie z badań w y k o p a lis k o w y c h p rzep ro w a d zo n y ch w 1970 r. na sta n o w isk u 1 w G arbinie, pow . b ra n ie w sk i, Komunikaty M azursko-W armińskie, 1970, nr 4, ss. 619—630.

2 Ibidem, s. 619.

3 Ibidem, s. 630. Tam o system atycznym niszczeniu stanowiska i pilnej koniecz­ ności jego zabezpieczenia.

4 W sprawozdaniu z badań ubiegłorocznych wyróżniono dodatkowo w arstw ę la (współczesna spalenizna) — obecności tej w arstw y w badaniach z 1971 r. nie stwierdzono.

N

TJ

£

X

¡u

E

Z

04

C

_V

>»

ß

*

3

"£>

3

_u

>,

•o N

s «

■ p

W

-15

§

a>

X

•8.

.s

X

_ß

O

u

Ryc. 2. Garbina, pow. braniewski. Stanow isko 1. Ceramika z w arstw y III i IV Rys. M. M ą c z k o w s k a

2 0 4 K R O N I K A N A U K O W A

w ystępow ania znaleziono drobne w ęgle drzewne i m ałe okrągłe nasionka. Z uw agi na płytkie zaleganie sm ug pod powierzchnią, przypuszcza się, że są to ślady w spół­ czesnej orki. M ateriał ceram iczny z w arstw y Ib w powiązaniu z wcześniejszym i usta len ia m i5 w skazuje na chronologiczne powiązanie tej w arstw y z okresem rzymskim.

W a r s t w a II. Stanow i ją gruby osad jałowego piasku o m iąższości od 0,70 do 1 m, przesycony naciekam i żelazistym i.

W a r s t w a III. Miąższość 15—25 cm, barwy brunatnej. Strop tej w arstw y oraz jej m iąższość na badanej przestrzeni są zróżnicowane. Ogólnie wykazuje ona spadek i pogrubienie w kierunku południowym , co w iąże się ze spływ em w arstw y zgodnym z kierunkiem opadania terenu. W arstwa III jest silnie przesycona w ęglem drzewnym, tworzącym w kilku m iejscach nieduże, rozwleczone skupiska. Wśród w ęgli drzewnych stw ierdzono kilka fragm entów łupin orzechów laskow ych i poje­ dyncze, silnie zw ęglone kości. Na ćw iartce d Aru 6, w m iąższu w arstw y III (głę­ bokość 1,40 m od powierzchni) ukazały się smugi jasnoszarej ziem i około 10 cm sze­ rokości, bardzo słabo widoczne na tle brunatnoszarej w arstw y. Sm ugi posiadają układ prostopadły (NS—EW), a m iejscam i układają się nieregularnie i są prze­ sycone, podobnie jak w arstw a ma tym poziomie, drobnymi w ęglam i d rzew n ym i6. Ceramika uzyskana z tej w arstw y jest dość liczna, lecz bardzo ułam kowa. Wśród zrekonstruowanych rysunkow o form, wyróżniono duże, szerokootworowe naczynia 0 powierzchni niestarannie wygładzonej, przecieranej lub silnie cbropowaconej (ryc. 2a-d, f), następnie naczynia średniej wielkości o jajowatej lub baniastej formie brzuśca i niskiej, lekko wychylonej na zewnątrz szyi, zdobione przy w ylew ie albo w górnej części brzuśca (ryc. 2 e, g, h, i) oraz m ałe naczynie doniczkowatej formy (kubek?) zdobione przy krawędzi poziomymi odciskam i sznura (ryc. 2 j). Wśród fragm entów ceramiki, których stan zachowania nie pozw ala na rekonstrukcję formy, należy wyróżnić fragm enty den — bez w yjątku płaskich, fragm enty w ylew ów n a­ czyń o profilu prostym lub lekko wychylonym na zewnątrz oraz dość licziną grupę fragm entów zdobionych, które pozwalają na ogólną charakterystykę ornamentu. Du­ ży procent ceramiki zdobionej ma ornament w postaci poziomych odcisków sznura, umieszczanych zazwyczaj poniżej krawędzi w ylew u, na szyi lub w górnej części brzuśca. W jednym przypadku stwierdzono w ystąpienie ornamentu sznurowego po­ ziomego w połączeniu z m ałym i półkolistym i odciskam i sznura. Dość liczną grupę stanow ią fragm enty zdobione ornamentem w postaci linii rytych pożiomych lub poziomych w połączeniu z falistym i albo zygzakowatym i (ryc. 2 g, k, m). W jednym przypadku w ystąpił ornament w postaci drobnego stem pla grzebykowatego (ryc. 2 h). Poza tym stwierdzono w ystępow anie guzowatych uchw ytów — pojedynczych lub podwójnych (ryc. 2 d, 1) oraz uch taśm owych. Poza ceramiką w w arstw ie III w y ­ stąpił dość licznie drobny m ateriał k rzem ien n y7. Wśród 170 znalezionych w tej w arstw ie krzemieni 14% stanow iły drobne narzędzia, pozostała część to liczne drobne 1 bardzo drobne odłupki i odpady, poza tym odpryski, łuszczki, fragm enty małych otoczaków krzemiennych, m ały rdzeń jednopiętowy odłupkowy, trzy łuszcznie oraz sześć nieregularnych wiórów. W zespole wyróżnionych narzędzi znajdują się cztery drobne przekłuwacze, trzy drobne wiertniki, jeden okaz większego wiertnika z do­ brze wyodrębnionym, sm ukłym żądłem, cztery rylce (dwa w ęgłow e boczne, rylec jedynak i łamaniec), dwa dość duże drapacze (półkrążkowy i o drapisku łukow a­ tym), jeden regularny grocik trójkątny, dwa odłupki zaretuszowane drobnym re­ tuszem zębatym oraz trzy narzędzia nieokreślone (narzędzia z w arstw y III na ryc. 4). Poza omówionym wyżej m ateriałem z w arstw y III uzyskano kilkanaście drob­ nych bryłek surowca bursztynowego — w tym jeden w iększy fragm ent ze śladami obróbki, grudki polepy oraz kilka m ałych fragm entów kości. W w arstw ie III nie

5 N eue B o d en fu n d e, A ltpreussen, Jg. 1, H. 3, s. 169; B. M a c i u k i e w i c z - - C z a r n e c k a , W. Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a , op. cit., s. 622.

6 Ibidem, s. 623. Takie sam e sm ugi w ystąpiły w czasie badań w roku ubiegłym na Arze 1 — ćw. c, d.

7 W trakcie tegorocznych badań z w arstw neolitycznych uzyskano dość pokaźną liczbę drobnych krzemieni (587 okazów — w tym 9,8% stanowią drobne narzędzia). Cały ten m ateriał uzyskano pnzez przesiewanie ziem i z w arstw kulturowych.

R yc . 3, Ga rbi na , pow. b r a n ie w sk i. Sta no wi sk o 1. C er a m ik a z w a rst w y V R y s. M . M ą c z ko w sk a

Hyc. 4. Garbina, pow. braniewski. Stanowisko 1. Narzędzia krzem ienne z w arstw y III a — rylec w ęgłow y, b — rylec jedynak, c, d — przekłuwacze, e, f — wiertniki,

g — rylec łam aniec, h — grocik, i, j — drapacze Rys. M. M ą c z k o w s k a

Ryc. 5. Garbina, pow. braniewski. Stanowisko 1. Narzędzia krzem ienne z w arstw y IV a — rylec klinowy, b — grocik, c — wiertnik, d — półtylczak

K R O N I K A n a u k o w a _{2 0 7}

stwierdzono jam osadniczych, poza niedużym zaciem nieniem o płytkim nieckowatym profilu, które w ystąpiło .na ćwiartce a Aru 1 — metr 45 i zawierało na powierzchni nieduże skupisko skorup, a w w ypełnisku drobne w ęgle drzewne d przepaloną ziemię.

W a r s t w a IV. Stanow i ją cienka warstew ka piasku w profilu widoczna w po­ staci jasnej sm ugi przedzielającej dw ie w arstw y kulturow e (III i V). Miąższość tej w arstw y jest niejednakow a — m iejscam i osiąga 15 cm grubości, m iejscam i zanika praw ie zupełnie. Inwentarz z w arstw y IV należy traktow ać ogólnie jako m ateriał spływ ow y z zalegającej ponad nią w arstw y III. Poza fragm entam i ceramiki, których ogólny charakter pozwolił na wzajem ne powiązanie z w arstw ą III, stwierdzono tu 67 drobnych krzemieni, z których 8,9% stanow ią narzędzia. Podobnie jak w w arst­ w ie III w iększość inwentarza krzem iennego stanow ią tu drobne odłupki i odpadki, poza tym stwierdzono jeden łuszczeń, jeden fragm ent otoczaka krzem iennego i trzy wióry nieregularne. Wśród odłupków na uw agę zasługuje odłupek z gładzonej sie ­ kiery. W liczbie narzędzi występują: jeden w ysm ukły w iertnik z szerokim krótkim żądłem, dwa grociki sercowate, jeden rylec klinow y boczny, jeden półtylezak i jedno narzędzie nieokreślone (.narzędzia z w arstw y IV n a ryc. 5). Ponadto w w arstw ie III/IV stwierdzono drobne bryłki surowca bursztynowego, dwa fragm enty bursztynu ze śladam i obróbki i dwa fragm enty małych paciorków bursztynowych. Poza bardzo nielicznym i w ęglam i drzewnymi znaleziono tu drobne fragm enty silnie zwapnionych kości.

W a r s t w a V. Miąższość średnia 20—40 cm, wykazuje podobnie jak warstwa III spadek i pogrubienie w kierunku południowym . W spągu tej w arstw y zareje­ strowano jamy i ślady po słupach i kołkach, wychodzące poza w arstw ę — w calec (ryc. 8). Jama 2 na ćw. a Aru 1 jest płytka, rozwleczona, a w jej w ypełnisku stw ierdzono drobne w ęgle drzewne przemieszane z drobnymi przepalonymi kośćm i i kilkoma fragm entam i łupin orzechów laskowych. Jama 3 na ćw. d Aru 6 ma kształt nieregularny i zalega na głębokości od 1,70 do 2,30 m od powierzchni. W jej w yp eł­ nisku stwierdzono dużo drobnych krzemieni, w ęgle drzewne, łupiny orzechów las­ kowych (?) oraz drobne zw ęglone kości. Siady po słupach i kołkach w ystępują przy północnym profilu ćw. b Aru 6 i ćw. a Aru 1 w calcu, bezpośrednio pod w arstw ą V i w yznaczają dość regularny kąt będący prawdopodobnie narożnikiem konstrukcji, której dalsza część wchodzi w nie badaną jeszcze część osady. Na jednym poziomie ze stwierdzonym i śladam i konstrukcji (w ich sąsiedztwie) odkryto praw ie kom plet­ ne, duże naczynie o silnie przecieranej powierzchni (ryc. 3a i ryc. 8). Poza om ówio­ nym i wyżej obiektami z w arstw y V uzyskano m ateriał ceramiczny, 'krzemienie, w ę ­ gle drzewne, polepę, drobny surow iec bursztynowy i kości. W m ateriale ceram icz­ nym wyróżniono form y dużych naczyń o silnie przecieranej powierzchni (rys. 3 a-c) nieduże, smukłe, bogato zdobione naczynie o wysokiej lekko rozchylonej przy w y ­ lew ie szyi i jajowatej form ie brzuśca (ryc. 3 d) oraz fragm ent małego naczynia (kubek?) przy w ylew ie — po jego zewnętrznej i w ew nętrznej stronie zdobionego poziom ymi odciskam i sznura (ryc. 3 j). Podobnie jak w w arstw ie III duży procent fragm entów naczyń ma zdobienie w postaci poziomych odcisków sznura, na jednym fragm encie stwierdzono odciski sznura w form ie m ałych półkoli oraz ornament sznurowy w połączeniu z drobnymi, trójkątnym i odciskami (ryc. 3 i, k). Innym m otyw em zdobniczym, którego obecności nie stwierdzono w w arstw ie III, jest orna­ ment w postaci ukośnych kresek naprzem ianległych przedzielonych, liniam i pozio­ m ym i (ryc. 3 e, f, d), poza tym ornament palcowy, paznokciowy i w postaci m ałych lub większych odcisków na krawędzi lub pogrubionej ścianie naczynia (ryc. 3 g, m, n, o). W w arstw ie V poza inw entarzem zw iązanym z jamą 3, wystąpiło ogółem 157 drobnych krzemieni, z czego 8,9% stanow ią narzędzia. Półsurowiec reprezentowany jest głów nie przez bardzo drobne odłupki i odpadki krzem ienne oraz pięć nieregu­ larnych wiórków i cztery wiórki poprzecznie łamane, łuszcznie reprezentow ane są przez dwa okazy. Wśród narzędzi krzem iennych wyróżniono pięć grocików sercowa- tych, dwa półw ytw ory grocików, jeden krótki drapacz ostrołukowy, jeden drapacz wachlarzowaty, odłupek załuskany zębatym retuszem, przekłuwacz, długi niski tra­ pez, rylec w ęgłow y boczny oraz jedno narzędzie nieokreślone (narzędzia z warstwy V na ryc. 6).

Osobnego om ówienia w ym agają krzem ienie uzyskane z jamy 3 (z jej w yp eł- niska i powierzchni nad jamą). Z obiektem tym można w iązać 193 okazy krzem

ień-Ryc. 6. Garbina, pow. braniewski. Stanowisko 1. Narzędzia krzem ienne z w arstw y V a — trapez, b — grocik, c — półwytw ór grocika, d — odłupek retuszowany, e, g —

drapacze, f — rylec w ęgłow y, h — przekłuwacz Rys. M. M ą c z k o w s k a

Ryc. 7. Garbina, pow. braniewski. Stanowisko 1. Narzędzia krzem ienne z jamy 3 a — skrobacz, b, c, f — wiórki retuszowane n a fragmentach krawędzi, d — trapez,

K R O N I K A N A U K O W A 2 0 9

Ryc. 8. Garbina, pow. braniew ski. Stanowisko 1. Jam y i ślady po słupach w spągu w arstw y V

Rys. M. M ą c z k o w s k a

ne, z czego 7,7% stanow ią narzędzia. Półsurow iec krzem ienny reprezentowany jest głów nie przez drobne odłupki i odpadki, poza tym wyróżniono jeden rylcowiec, osiem naście drobnych w iórów (w tym fragm enty wiórów), jeden łuszczeń i trzy fragm enty rdzeni wiórowych. Wśród wyróżnionych narzędzi w ystąpiły: jeden dra­ pacz krępy — ostrołukowy, jeden drapacz o drapisku łukow atym , w iórek mikro- łuskany, pięć w iórków złam anych z dwóch stron i załuskanych na krawędziach, dwa cienkie w iórki ostro zakończone i załuskane na krawędziach, dwa skrobacze, trapez w ysoki i dwa fragm enty narzędzi nieokreślonych (narzędzia z jam y 3, ryc. 7). Surowiec bursztynowy w ystąpił w w arstw ie V w postaci drobnych bryłek, n a jed­ nym większym fragm encie stwierdzono ślady obróbki. Poza tym z w arstw y V uzyskano dość dużo drobnych fragm entów kości. O kreślenie ich podobnie jak i in ­ nych szczątków organicznych w ym aga fachow ej ekspertyzy.

Wstępna analiza m ateriału -zabytkowego z tegorocznych badań potwierdza przy­ należność w arstw III, IV i V do osadnictwa z okresu schyłkow o neolitycznego. 14. K o m u n i k a t y

2 1 0 K R O N I K A N A U K O W A

Wiązanie tego osadnictwa z grupą rzucewską kultury ceram iki sznurowej w św ietle uzyskanych wyników , w ydaje się prawdopodobne. P ew ne różnice pomiędzy warstwą III i V można dostrzec w inwentarzu ceramicznym i krzem iennym, ale wobec zbyt szczupłego m ateriału porównawczego nie m ogą być one jeszcze pewne. W materiale ceramicznym różnice te zaznaczyły się głów nie w sposobie zdobienia naczyń (ryc. 2

i 3), w m ateriale krzem iennym dostrzec je można w nieco odm iennym charakterze niektórych narzędzi i tak — w w arstw ie V brak jest drobnych w iertników i przekłu- w aczy oraz dużych drapaczy, podczas gdy w w arstw ie III w ystępują one stosunko­ wo licznie, poza tym w warstw ie V stwierdzono w iększy procent drobnych wiórków i narzędzi z drobnych wiórków oraz krępych drobnych drapaczy. Zarówno in w en ­ tarz krzem ienny z jamy 3, jak i pew ne typy narzędzi i półsurowca z w arstw y V przem awiają za ich starszym pochodzeniem. Pow yższe obserwacje poczynione na m a­ teriale z tegorocznych badań, w powiązaniu ze stratygrafią warstw, mogą sugero­ wać pew ne następstw a czasowe ich powstania — prawdopodobnie w obrębie tej sa­ mej kultury. Interpretacja smug, które występują w w arstw ie III na przedłużeniu ich w ystępow ania w wykopie ubiegłorocznym, jest w dalszym ciągu niepewna. D o­ piero w yniki dalszych badań założonych na większym obszarze, w powiązaniu z in ­ nymi obiektam i tej w arstw y, m ogą ułatw ić rozwiązanie tego zagadnienia.

Bardzo ciekaw ie zapow iadają się stwierdzone w w arstw ie V ślady konstrukcji, które w ystąpiły w sąsiedztw ie jam osadniczych; mogą być one, zgodnie ze spostrze­ żeniam i poczynionymi w czasie w cześniejszych b a d a ń8 śladam i domów słupowych. W niniejszym spraw ozdaniu nie uwzględniono m ateriału określonego w spraw o­ zdaniu ubiegłorocznym jako „przepalony krzem ień”, który dość licznie w ystąpił w w arstw ach kulturowych. Odnośnie do tego surowca uzyskano ekspertyzę petro­ graficzną 9, stwierdzającą, że jest to zwietrzała skała wapienna m echanicznie roz- kruszona, nie nosząca śladów celow ego łupania.

s L. K i l i a n , H a ffk ü s te n k u ltu r u n d U rsprung der B a lten , Bonn 1955, s. 244.

9 Ocenę petrograficzną uzyskano z Państw ow ego Muzeum Archeologicznego

w W arszawie za pośrednictwem mgr E. K e m p i s t y , której tą drogą pragniemy złożyć serdeczne podziękowanie.