Piasny, Janusz
Wytwarzanie i podział dochodów w
gospodarstwach chłopskich
województwa olsztyńskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 289-312
W Y T W A R Z A N IE i PO D ZIAŁ D O C H O D O W W G O S P O D A R S T W A C H CHŁOPSKICH
W O J E W Ó D Z T W A OLSZTYŃSKIEGO
P o trz e b a p o zn an ia poziom u i d y n am ik i ro zw o jo w ej dochodów ludności ch ło p sk iej w y n ik a z tego, że dochody d ecy d u ją n ie ty lk o o poziom ie życia te j g ru p y ludności, ale tak że o ro zm iarach procesów re p ro d u k c ji. Chłop, będąc p ry w a tn y m w łaścicielem g ospodarstw a, sam d ecy d u je o podziale w ytw o rzo n eg o dochodu na część k o n su m o w an ą i in w esto w an ą. T ym czasem ty lk o ta o sta tn ia w p ły w a decydująco n a rozszerzen ie p ro d u k cji. R ozszerzenie p ro d u k c ji ro ln iczej od b y w a się bądź przez zw iększanie w k ład ó w in w esty cy jn y ch , w zględnie przez ra c jo n a ln e pow iększenie bieżących w k ład ó w p ro d u k c y jn y c h . O bydw a zjaw isk a zw y k le n a stę p u ją w ted y , k ie d y o siąg n ięte dochody p o zw alają na zak u p n iezb ęd n y ch środków p ro d u k c ji i is tn ie je s y tu a c ja zach ęcająca chłopów do ro zszerzan ia p ro d u k c ji ro ln e j.
Z najom ość poziom u i d y n am ik i dochodów uzy sk iw an y ch przez chłopów je s t ró w n ież n iezb ę d n a d la p ro w ad zen ia odpow iedniej p o lity k i ekonom icznej p a ń stw a w zględem w si. P a ń stw o so cjali sty czn e p o siad a bow iem w sw oich rę k a c h ta k ie n arzęd zia te j p o lity k i jak : ceny, p o datki, k re d y ty , obow iązkow e d o staw y itp., dzięki k tó ry m m oże w p ły w ać na k sz ta łto w a n ie się poziom u dochodów lu d n o ści chłopskiej. W p ew n y m sto p n iu p aństw o m oże działać n im i n a p o w staw an ie określo n y ch w a ru n k ó w gospodaro w an ia, k tó r e z kolei w p ły w a ją n a odpöw iedni podział dochodu w zak resie jego k o n su m p cji i a k u m u lacji.
Z ty c h pow odów zad an iem a rty k u łu będzie o k reślen ie bezw zględ nego poziom u dochodów ludności chłopskiej na W arm ii i M azurach, po k azan ie źró d eł ich w y tw a rz a n ia oraz w sk azan ie na ich te n d e n c je ro zw ojow e w la ta c h 1955/1956 — 1961/1962 z zaznaczeniem zm ian w s tru k tu r z e tw o rz e n ia i p o d ziału dochodów .
Całość ro zw ażań o p arto na w y n ik ach rach u n k o w o ści ro ln e j p ro w ad zo n ej przez in d y w id u a ln e go sp o d arstw a chłopskie w o k ręg u ro ln iczy m tzw . północno-w schodnim , o b e jm u ją c y m sw y m zak resem te r y to ria ln y m o b szar w o jew ó d ztw a olsztyńskiego oraz pow iaty: ełcki, olecki i gołdapski z w o jew ó d ztw a białostockiego. Z ty ch w zględów m o żn a p rzy jąć, z p e w n y m uproszczeniem , że w y n ik i rachunkow ości ro ln e j o k ręg u północno-w schodniego są odpow iednie d la W arm ii i M azur, czy też d la w o jew ó d ztw a olsztyńskiego.
J e ś li chodzi o liczbę g o sp o d arstw o b jęty ch b ad an ia m i ra c h u n k o w ości ro ln e j, to w skali całego k r a ju w aha się ona w okół 1200,
n a to m ia st w od n iesien iu do W arm ii i M azur liczba ta w poszczegól n y ch la ta c h w a h a ła się w okół 80.
G o sp o d arstw a p row adzące rachunkow ość rolniczą n a W arm ii i M azurach są w iększe obszarow o (ponad 10 ha) od go sp o d arstw b ad an y ch w in n y ch o kręgach k r a ju (śred n ia w ielkość b ad an y ch go sp o d arstw w P olsce w ynosi p onad 6 ha). Poza ty m odznaczają się one w iększą liczbą członków ro d zin p rz y p a d a ją c y c h n a 1 g o spodar stw o (5,5 osoby) niż w ynosi śre d n ia dla całej P olski (4,4 osoby).
W yników u zy sk an y ch z b ad ań rachunkow ości ro ln e j n ie należy m echanicznie odnosić jak o p rzeciętn y ch do całej zbiorow ości gospo d a rs tw chłopskich. W y n ik a to z dw óch p odstaw ow ych p rzyczyn: a) o d m iennej s tr u k tu r y zbiorow ości b ad an ej w sto su n k u do
rzeczy w istej w y stę p u ją c e j w d a n y m okręgu,
b) w yższej p ro d u k cy jn o ści g o spodarstw b ad an y ch w sto su n k u do ogółu g o sp o d arstw chłopskich.
P ie rw sz y czynnik w p e w n e j m ierze je s t elim in o w an y poprzez obliczanie śre d n ic h a ry tm e ty c z n y c h Ważonych, gdzie w agam i są rzeczy w iste liczby i s tr u k tu r a gospodarstw . D ru g i zaś czy n n ik nie d a je się bezpośrednio w yelim inow ać. D latego też trz e b a p am iętać, że śre d n ie p rzed staw io n e w a rty k u le odnoszą się do zam ożniejszych g ru p go sp o d arstw chłopskich. G o spodarstw a p row adzące ra c h u n k o wość z n a jd u ją się najczęściej n a w yższym poziom ie od p rzeciętn ej, p rzed e w szy stk im w zak resie k u ltu ry ro ln e j i ogólnej, co z kolei zn a jd u je sw ój w y ra z w poziom ie i s tru k tu r z e p ro d u k cji, a także w pod ejściu do po d ziału dochodów na spożycie i ak u m u lację, a szczególnie na in w esty cje. Z re g u ły gospodarstw a, prow adzące rachunkow ość w szerszym zakresie, k o rz y sta ją z zakupów środków p ro d u k cji, k o n tra k ta c ji b a rd ziej o płacalnych ro ś lin itp . S tą d też w ielkość dochodów i s tr u k tu r a ich w y d atk o w an ia w o d n iesien iu do całej zbiorow ości g o sp o d arstw na W arm ii i M azurach m oże być nieco różna od o m aw ian ej p rzeze m n ie w a rty k u le . J e d n a k d o kładne u sta le n ie odchyleń b y ło b y m ożliw e po d o k o n an iu szczegółow ych badań, co w y k racza już poza m ożliw ości a u to ra ').
I. M E T O D Y O B L IC Z A N IA D O C H O D Ó W W G O S P O D A R S T W A C H C H Ł O P S K IC H
D ochody ludności chłopskiej m ożna obliczać, z gru b sza biorąc, dw iem a m etodam i: od stro n y tw o rzen ia i od stro n y podziału. O bliczanie dochodów od s tro n y tw o rzen ia sto su je się w ram ach go sp o d arstw prow adzących rach u n k o w o ść ro ln ą. Ta m eto d a m a szczególne znaczenie p rz y obliczaniu dochodów poszczególnych gospodarstw . N ato m iast obliczanie dochodów d la całej gospodarki chłopskiej w ygodniejsze je s t p rzy użyciu m eto d y od stro n y podziału. O bliczanie dochodów tą d ru g ą m eto d ą stosow ane je s t szczególnie w p lan o w an iu i w spraw ozdaw czości.
J) O p is ■ z b ie r a n ia d a n y c h i ich o p ra c o w a n ie o r a z r e p re z e n ta ty w n o ś ć w y n ik ó w u z y s k a n y c h w r a m a c h ra c h u n k o w o ś c i ro ln e j z o sta ły ju ż p r z e d s ta w io n e w a r ty k u le J. P i a s n e g o, P o z io m i s tr u k tu r a k o n s u m p c ji w g o s p o d a r s tw a c h c h ło p s k ic h n a W a r m ii i M a z u ra c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń sk ie, 1963, n r 4. 290
O bliczanie dochodów od stro n y p o d ziału o p iera się n a szacunkach p rz e p ro w a d z a n y c h na p o d sta w ie d an y ch w y n ik a ją c y c h ze spisów ro ln y ch G U S-u, spraw ozdaw czości in s ty tu c ji h a n d lu ją c y c h , sp ra w o zdaw czości b an k o w ej o raz b ad ań nau k o w y ch . O bliczanie dochodów tą m eto d ą w y m ag a jed n ak ż e szereg u u zu p ełn ień , szczególnie w za k re sie ra c h u n k u ak u m u la c ji. M etoda ta sp ro w ad za się do liczenia p rzychodów i rozchodów całego in d y w id u a ln e g o ro ln ictw a.
Po stro n ie przy ch o d ó w w ed łu g te j m eto d y w y stę p u ją : 1) sk u p uspołeczniony; 2) sp rzed aż poza a p a ra te m h a n d lu uspołecznionego; 3) spożycie n a tu ra ln e ; 4) p rz y ro s t sta d a n e tto ; 5) p rzy ch o d y z b u d ż e tu p a ń stw a (k re d y ty , odszkodow ania, dotacje, prem ie).
R ozchody zaś w te j m etodzie o b ejm u ją: 1) obciążenia gospo d a rstw ; 2) sp ła tę k re d y tó w ; 3) pien iężn e ko szty p ro d u k cji, do k tó ry c h w licza się: n aw o zy sztuczne, n asio n a i sp rz ę t ogrodniczy, śro d k i ochro n y roślin, pasze pochodzenia przem ysłow ego, opał, paliw o, zw ierzęta hodow lane, u sługi w e te ry n a r y jn e oraz rzem iosła i spół dzielczości p racy , re m o n ty bieżące bu d y n k ó w , m aszy n i sp rz ę tu rolniczego oraz in n y ch środków trw a ły c h , en erg ię elek try czn ą, o p łaty a m o rty z a c y jn e k ó łek rolniczych itp.
R óżnica p om iędzy p rzy ch o d am i a rozchodam i stan o w i n o m in a ln y dochód z p ro d u k c ji ro ln e j. D ochód te n sk ład a się z części p rz e z n a czonej na k o n su m p cję (w fo rm ie pien iężn ej i n a tu ra ln e j) oraz p rz y ro s tu zapasów p ien iężn y ch i z części przeznaczonej n a in w esty cje. M etoda ta stosow ana w in s ty tu c ja c h c e n tra ln y c h c h a ra k te ry z u je się m ak ro ek o n o m iczn y m u jęciem oraz sto su n k o w ą łatw o ścią obliczenia d o c h o d ó w 2).
Ze w zg lęd u je d n a k n a to, że a rty k u ł o p arto o w y n ik i b a d a ń r a chunkow ości ro ln e j, głów ne uw agi odnoszą się do m e to d y obliczania dochodów ch ło p sk ich od stro n y ich tw o rzen ia. W ra m a c h te j m e to d y k a lk u la c ję w y tw orzonego dochodu oraz jego ro zd y sp o n o w an ie obli cza się w form ie, pew nego ro d zaju , zam k n ięteg o b ilan su . P o d staw ą, p u n k te m w yjścia całej k a lk u la c ji je s t p ro d u k c ja g lo b aln a i p ro d u k c ja czysta g o sp o d arstw a chłopskiego. D ochody bow iem ludności c h ło p sk iej — jeśli nie b ierze się pod uw agę dochodów p ły n ący c h spoza ro ln ic tw a — stan o w ią tę część p ro d u k c ji czy stej ro ln ictw a, k tó ra po p rz e k a z a n iu części n a rzecz społeczeństw a w postaci św iadczeń do b u d ż e tu p a ń stw a p o zo staje do dyspozycji ludności jako tzw . dochód ro ln iczy . U w zględniając zaś tak że dochody ludności chłopskiej pochodzące spoza ro ln ic tw a u z y sk u je m y n a stę p u ją c y sch em at w y tw a rz a n ia dochodów w gosp o d arstw ach chłopskich:
1) p ro d u k c ja g lo b aln a g o sp o d arstw a — n a k ła d y m ateriało w o - pien iężn e = p ro d u k c ja czysta;
2) p ro d u k c ja czysta + dochody spoza g o sp o d arstw a = dochód ogólny gospodarstw a;
3) p ro d u k c ja czysta — św iadczenia (podatki, ubezpieczenia, czynsze d zierżaw n e i p ro cen ty , o p łata p raco w n ik ó w n a je m nych) = dochód rolniczy;
4) dochód ro ln iczy + dochód spoza g o sp o d arstw a = dochód osobisty;
2) S z c ze g ó ło w e r o z w a ż a n ia a n a l ity c z n e d o ty c z ą c e t e j m e to d y p rz e p ro w a d z a E. G o r z e l a k w k sią ż c e : D o c h o d y lu d n o ś c i r o ln ic z e j w P o lsc e , PW N , W a r sz a w a 1963 (sz cz e g ó ln ie n a s. 21— 40).
5) dochód osobisty — spożycie — sp łaty , d a ry i w ian a = różnica s ta n u m ajątk o w eg o (akum ulacja).
P ro d u k c ję glo b aln ą g o sp o d arstw a oblicza się su m u jąc w arto ść całej p ro d u k c ji rolniczej, ro ślin n ej i zw ierzęcej łącznie z n ak ład a m i z w łasnego go sp o d arstw a (pasze i nasiona) zu ży ty m i na u zy sk an ie te j p ro d u k cji. Do p ro d u k cji g lo b aln ej g o sp o d arstw a zalicza się tak że w arto ść p ro d u k c ji nierolniczej u zy sk an ej z lasów, torfów , ż w iru itp. O d ejm u jąc od p ro d u k c ji g lo b aln ej n a k ła d y m ateriało w o -p ien iężn e na: p ro d u k c ję ro ślin n ą i zw ierzęcą, n a p ra w y i k o n serw acje, a m o r ty zację środków trw a ły c h (bez in w e n ta rz a żyw ego), m a te ria ły pom ocnicze (opał i św iatło, p rą d ele k try c z n y i in n e m a te ria ły pędne) oraz ogólne k o szty p ro w ad zen ia go sp o d arstw a (przem iał, w ypoży czanie koni, m aszy n itp.) u zy sk u je się p ro d u k cję czystą danego gospodarstw a.
P ro d u k c ja czysta u leg a podziałow i na cz te ry części w ed łu g p rz e znaczenia: dla p ań stw a (podatki, obow iązkow e d ostaw y :i) i ubezpie czenia); dla ró żn y ch w łaścicieli środków p ro d u k c ji jak o za p ła ta za w ypożyczenie narzędzi, m aszy n i in n y ch środków trw a ły c h ; dla p racow ników n a je m n y c h tw o rzący ch w espół z g o sp o d aru jącą rodziną now ą w arto ść oraz dochód rolniczy. W te n sposób dochód rolniczy stan o w i w y n ag ro d zen ie za p racę g o sp o d aru jącej rodziny.
U zy sk an y dochód ro ln iczy łącznie z dochodem spoza g o spodar stw a stan o w i tzw . dochód osobisty po zo stający do ostateczn ej d y spo zycji ro d zin y chłopskiej.
D ochody spoza g o sp o d arstw a m a ją b ard zo ró ż n y c h a ra k te r ekonom iczny. Mogą to być dochody z p racy n a je m n e j w sek to rze p ań stw o w y m w m ieście i na w si, m ogą te ż pochodzić z fu rm a ń stw a , p ro w ad zen ia w a rs z ta tu rzem ieślniczego itp . Z ty m i dochodam i m am y do czy n ien ia szczególnie w tedy, g d y ro z p a tru je się tzw . g ru p ę chłopów -robotników . D ochody spoza gospodarstw a m ogą tak że pochodzić z b u d ż e tu pań stw a, głów nie w ów czas, gdy są zw ro tem w razie w y p a d k u losowego (pożar, gradobicie, u p a d e k zw ierzęcia) sk ład ek ubezpieczeniow ych w niesionych w pop rzed n ich latach . Do dochodów spoza go sp o d arstw a zalicza się tak że różnego ro d z a ju p rem ie i n ag ro d y pochodzące z b u d ż e tu pań stw a.
D ochód osobisty w zasadzie dzieli się na dw ie części: spożycie i ak u m u lację. Często je d n a k dzieli się on n a tr z y części, gdyż obok dw óch p o dstaw ow ych fo rm p o d ziału w g rę w chodzą jeszcze sp ła ty
3) O b c ią ż e n ia z ty tu łu o b o w ią z k o w y c h d o s ta w o b lic z a n e s ą w I n s ty tu c ie E k o n o m ik i R o ln e j ja k o ró ż n ic a m ięd zy , w a r to ś c ią ty c h d o s ta w w y lic z o n y c h w e d łu g cen z u ży cia w e w n ę trz n e g o , a w a rto ś c ią z re a liz o w a n ą w e d łu g cen p ła c o n y c h p rz e z p a ń s tw o za d o s ta w y o b o w ią zk o w e . R ó żn ica p o m ię d z y g o tó w k ą o tr z y m a n ą za d o s ta w y o b o w ią z k o w e w g c en p a ń s tw o w y c h , a w a r to ś c ią ty c h d o s ta w o sz a c o w a n ą p rz e z 1ER w o p a rc iu o tz w . c en y z u ż y c ia w e w n ę trz n e g o , je s t o d p ro w a d z o n a w p o d z ia le w y tw o rz o n e g o d o c h o d u n a k o n to o b c ią że ń z t y t u ł u o b o w ią z k o w y c h d o s ta w . P o d s ta w ą c en zu ży c ia w e w n ę tr z n e g o d la zbóż i z ie m n ia k ó w s ą c en y z b liżo n e d o w o ln o ry n k o w e g o s k u p u p a ń s tw o w e g o , a d la trz o d y i b y d ła p rz y ję to c en y p ła c o n e p rz y k o n tr a k ta c ji. P o r. Z. K o z ł o w s k i ,
P ró b a s z a c u n k u Ś w ia d c ze ń c h ło p s k ic h w fo r m ie o b o w ią z k o w y c h d o s ta w p r o d u k tó w r o ln y c h , E k o n o m ista , 1958, n r 3; o ra z : W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h 1961162, 1ER W a rs z a w a 1963, s. 9— 14. U sta lo n e p rz e z 1ER c en y z u ż y c ia w e w n ę tr z n e g o b y ły n ie je d n o k r o tn ie ju ż d y s k u to w a n e i p u b lik o w a n e w w y d a w n ic tw ie : Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o l n e j w a r t y k u ła c h :. Z. K o z ł o w s k i e g o , E. G o r z e l a k a o ra z w o p ra c o w a n ia c h M. C z e Γ η i e w s k i e j. 292
ro d zin n e, d a ry i w ian a. Z w iązek te j o sta tn ie j g ru p y z dochodem osobistym m oże b y ć je d n a k różny. Z darza się bow iem , że d ane gospodarstw o n ie u d ziela darów , w ian, ani sp ła t, sam o n a to m ia st p rz y jm u je tego ro d z a ju d aro w izn y od innych. W ta k im p rz y p a d k u o stateczn e dochody ro d zin y chłopskiej m ogą n a w e t przew yższać dochody osobiste. Z darza się tak że nieraz, że g o sp o d aru jąca rodzina pow iększa sw ój dochód o so b isty o zużyte, a nie odtw orzone sk ła d n ik i su b s ta n c ji m a ją tk o w e j. W tak ich p rz y p a d k a c h w arto ść m a ją tk u trw ałeg o , bądź zapasów zm niejsza się, a zw iększa się często p rz y ro s t długów i zobow iązań p ieniężnych. W ta k ic h go sp o d arstw ach nie m a a k u m u lacji, w y stę p u je re p ro d u k c ja zw ężona, a k o n su m p cja pow iększa się k osztem u b y tk u w arto ści su b s ta n c ji m a jątk o w y ch .
O cen iając dochody u zy sk an e w y żej opisaną m e to d ą n ależy zaznaczyć, że odnoszą się one do g o sp o d arstw p ro w ad zący ch ra c h u n kow ość ro ln ą i n ie n ależ y ich m ech a n iczn ie odnosić jak o śred n ich w sto su n k u do w szy stk ich gospodarstw . W y n ik a to z fa k tu , że g o sp o d arstw a pro w ad zące rach u n k o w o ść są, ja k ju ż zaznaczono, na w yższym poziom ie g o spodarow ania i p ro d u k cy jn o ść ich je s t znacznie w yższa od g o sp d a rstw p rz e c ię tn y c h n a W arm ii i M azurach. T aka s y tu a c ja w y stę p u je zresztą nie ty lk o w ty m rejo n ie, ale tak że w skali całego k ra ju . W y p ły w a to głów nie z tego, że do p row adzenia żm u d n y ch , sy s tem aty czn y ch codziennych zapisów m ożna nam ów ić ty lk o gospodarzy św iatlejszy ch , z a in tereso w an y ch w y n ik a m i swego g o sp o d arstw a i ro z u m iejący ch korzyści bezpośrednio p ły n ące dla go sp o d arstw a z p ro w ad zen ia rachunkow ości.
T a w yższość poziom u g o spodarow ania w y ra ż a się szczególnie w lepszych p lo n ach i w ięk szej o bsadzie b ydła, trz o d y c h le w n e j i k u r na 1 gosp o d arstw o ro ln e. Je ż e li na p rz y k ła d w y razić tę w yższość w liczbach w z g lęd n y ch w sto su n k u do w y n ik ó w obliczonych p rzez GUS, p rz y ję ty c h jak o 100, a odnoszących się do całej zbiorow ości g o sp o d arstw chłopskich n a W arm ii i M azurach, to dla 1960/1961 r. u z y sk u je m y n a stę p u ją c e w sk aźn ik i: p lo n y zbóż z 1 h a u p ra w ■— 99; p lo n y ziem niaków —· 94; p lo n y b u ra k ó w cu k ro w y ch — 123; ilość sztu k b y d łą na 100 ha u ży tk ó w ro ln y c h — 151; ilość sz tu k k ró w —· 140; m leczność k ró w od 1 sztu k i — 115; ilość sztu k trz o d y ch lew n ej na 100 ha u ży tk ó w ro ln y c h — 140, a ilość k u r niosek na 1 h a u ży tk ó w ro ln y c h 120 4). W y rażając ogólnie tę w yższość g o spodarow ania s y n te ty czn y m w sk aźn ik iem w arto ści p ro d u k c ji g lo b aln ej n a 1 ha u ży tk ó w ro ln y c h n ależ y stw ierdzić, że g o sp o d arstw a pro w ad zące ra c h u n k o w ość ro ln ą m iały w 1960/1961 r . p ro d u k c ję g lo b aln ą w yższą o 42,9% od p ro d u k c ji obliczonej przez G US na p o d staw ie całej zbiorow ości chłopskiej.
W pozostałych latach , o m aw ianych w a rty k u le , rozpiętości te są dość zbliżone do p rzed staw io n y ch w y żej. D o strzeg a się je d n a k te n d e n c ję pow olnego zm n iejszen ia się rozpiętości p o m ięd zy d an v m i G U S -u a g o sp o d arstw am i pro w ad zący m i rach u n k o w o ść ro ln ą. Z a ta r ły się różnice pod ty m w zględem w zak resie zbóż i ziem niaków . W 1960/1961 r. n a w e t p lo n y zbóż i ziem niaków ogółu go sp o d arstw
4) P o w y ż sz e w s k a ź n ik i u z y s k a n o p o p rz e z d o k o n a n ie p rz e lic z e ń d a n y c h z a w a rty c h w ; W y n ik a c h ra c h u n k o w o ś c i r o ln e j .g o sp o d a rstw in d y w id u a ln y c h
1960/1961, 1ER W a rs z a w a 1962, s. 49, 55. 65; o ra z : R o c z n ik u S t a t y s t y c z n y m G U S 1961, s. 17,4, 180, 182 i 184.
b y ly nieqo w yższe od plonów uzy sk an y ch w gosp o d arstw ach In s ty tu tu E konom iki R olnej (1E R )5). M im o' te j zary so w u jącej się bardzo pow oli te n d e n c ji trz e b a ciągle jeszcze pam iętać, że w y n ik i u zy sk i w ane z rachunkow ości ro ln e j odnoszą się do zam ożniejszych g ru p g o sp o d arstw i chcąc uzyskać w y n ik i p rzeciętn e dla całej zbiorow ości go sp o d arstw na te re n ie W arm ii i M azur n ależało b y przeprow adzić pew ne k o re k ty w o p arciu o b ard ziej szczegółow e b ad an ia, co p rze k racza już m ożliw ości niniejszego a rty k u łu .
II. W Y T W A R Z A N IE D O C H O D Ó W W G O S P O D A R S T W A C H C H Ł O P S K IC H N A W A R M II I M A Z U R A C H
D ochody go sp o d arstw chłopskich k s z ta łtu ją się przed e w szy stk im pod w p ły w em w y tw o rzo n ej w d a n y m ro k u p ro d u k cji i cen na a rty k u ły ro ln e oraz w ysokości obciążeń p rzek azy w an y ch pań stw u . O dgryw a tu ró w n ież p ew n ą ro lę w ielkość n ak ład ó w n a p ro d u k cję, choć w stosunkow o m n iejszy m sto p n iu . Dość pow ażny w p ły w w y w ie ra ją n a to m ia st na ogólny poziom dochodów chłopskich dochodv spoza gospodarstw a, k tó re stan o w ią na W arm ii i M azurach około 8% a w skali k ra ju około 11% ogólnego dochodu gospodarstw a. O statecz ny m dochodem u z y sk iw an y m w d an y m ro k u przez gospodarstw o je s t dochód o sobisty sk ła d a ją c y się z dochodu rolniczego i dochodów spoza gospodarstw a.
In te n sy fik a c ja p ro d u k c ji ro ln e j od 1955/1956 r. pow odow ała, że udział n ak ład ó w m a te ria ln y c h w p ro d u k cji globalnej w z ra sta ł z k a ż dy m rokiem . Co p raw d a, pow ażniejszą rolę o d eg rała tu podw yżka cen naw ozów sztucznych, k tó ra m iała m iejsce w 1957 r. oraz coraz w iększe dokupno od p a ń stw a pasz treściw y ch , w zw iązku z rozw ojem tu czu trz o d y i jednoczesnym w zm ożonym rozw ojem pogłow ia b ydła. In te n sy fik a c ja p ro d u k c ji ro ln e j w b a d a n y m ok resie doprow adziła na W arm ii i M azurach do zm ian y s tr u k tu r y w arto ścio w ej p ro d u k c ji g lo b aln ej. W 1955/1956 r. — 53% p ro d u k c ji ro ln iczej stan o w iła p ro d u k c ja ro ślin n a a 47% ty lk o p ro d u k c ja zw ierzęca. W n astę p n y c h latach zaś n a stą p ił sy ste m a ty c z n y w zro st u d ziału p ro d u k c ji zw ie rzęcej w całokształcie p ro d u k c ji ro ln iczej, szczególnie na sk u te k dużego p rz y ro stu żyw ca, m lek a i ja j. W o sta tn im b a d a n y m ro k u w arto ść p ro d u k cji zw ierzęcej w zrosła do 52% a w arto ść p ro d u k cji ro ślin n e j sp ad ła do 48%. O dw rócenie się p ro p o rc ji w końcow ych latach bad an eg o o k resu je s t w y n ik iem dość dużego ro zw o ju hodow li b y d ła na W arm ii i M azurach.
Z w iększającej się p ro d u k cji ro ln iczej to w arzy szy ły , ja k już stw ierdzono, rosnące z ro k u na ro k n a k ła d y m a te ria ln e niezbędne dla w y tw o rzen ia p ro d u k c ji g lobalnej. N ak ład y te w zro sły z 32 900 zł w 1955/1956 r. do 56 500 zł w 1961/1962 r. na 1 gospodarstw o ro ln e. To w k o n sek w en cji prow adziło do tego, że zw iększone n a k ła d y na p ro d u k cję spow odow ały, iż tem p o p rz y ro stu p ro d u k cji czystej było
5) W e d łu g o p in ii I n s t y t u t u E k o n o m ik i R o ln e j w y r ó w n a n ie się p o z io m ó w p o d ty m w z g lę d e m w p e w n e j m ie rz e w y n ik a ło ta k ż e z te g o , że o c e n a p lo n ó w zbóż i z ie m n ia k ó w p rz e z g o s p o d a r s tw a p ro w a d z ą c e ra c h u n k o w o ś ć r o ln ą b y ła m n ie j o p ty m is ty c z n a n iż w e d łu g P a ń s tw o w e j I n s p e k c ji P lo n ó w , co w d e c y d u ją c y m s to p n iu w p ły n ę ło n a z m n ie jsz e n ie ro z p ię to ś c i m ię d z y d a n y m i 1ER i G U S -u . (P o r.: W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h
1961/1962, 1ER W a rsz a w a , 1963, s. 24). 294
m n iejsze niż p ro d u k c ji g lo b aln ej. To też ud ział p ro d u k c ji czystej w p ro d u k c ji g lo b aln ej g o sp o d arstw na W arm ii i M azurach zm alał w ciągu b a d a n y c h 7 la t o około 5%. O zary so w an y ch w yżej te n d en cja ch in fo rm u ją ta b e le 1 i 2.
W y n ik a z nich także, że p ro d u k c ja n iero ln icza w gosp o d arstw ach W arm ii i M azu r n ie o d g ry w ała p ra w ie żad n ej ro li w w y tw a rz a n iu dochodu. W ynosiła ona w 1955/1956 r. około 200 zł a w 1961/1962 r. sp ad ła n a w e t do 100 zł na 1 gospodarstw o. O znacza to, że dochody z p ro d u k c ji to rfu , trzcin y , w ik lin y i sp rzed aży żw iru są p rzeciętn ie b io rąc znikom e i p ra k ty c z n ie n ie o d g ry w ają żad n ej ro li w tw o rzen iu dochodów g o sp o d arstw chłopskich.
Z nacznie w ięk szy w p ły w na zw iększanie się dochodów w in te re su ją c y m n as okresie w y w ie ra ły dochody spoza g o sp o d arstw a, w ty m głów nie z p ra c y zaro b k o w ej. D ochody te w z ra sta ją z 1800 zł w 1955/1956 r. do 4100 zł w 1961/1962 r. na 1 gospodarstw o, co w efekcie spow odow ało, że ud ział te j g ru p y dochodów w ogólnym dochodzie g o sp o d arstw a w zró sł z 4,6% do 7,2%, a w 1959/1960 r. n a w e t do 9%. W zrost dochodów spoza g o sp o d arstw a m iał b ezpośredni w p ły w n a zw iększenie się dochodów osobistych ludności chłopskiej. N a to m ia st n a k sz ta łto w a n ie się dochodu rolniczego, poza czyn n ik am i w ysokości p ro d u k c ji i w ysokości cen, w p ły w a ły ró w n ież obciążenia w zględem p ań stw a. IV in te re su jącym nas ok resie n a stą p ił w y ra ź n y sp ad ek obciążeń, szczególnie z ty t u łu obow iązkow ych dostaw . O bciążenia te sta n o w iły w 1955/1956 r. n a W arm ii i M azurach 15,6% p ro d u k c ji czy stej gosp o d arstw , a w 1961/1962 r. ju ż ty lk o 6,8%. W liczbach a b so lu tn y c h obciążenia z ty tu łu obow iązkow ych d o staw na 1 gospodarstw o w y n o siły p ra w ie 6000 zł w 1955/1956 r., a w 1961/1962 r. sp a d ły do około 3700 zł, co oznacza sp ad ek obciążeń około 40%. Z m n iejszen ie obciążeń g o sp o d arstw n a stąp iło n a W arm ii i M azurach n ie ty lk o z pow odu zniesienia części obow iązkow ych d o staw np. m leka, czy podw yższenia cen płaconych rolnikom , ale ró w n ież z ty tu łu stosow anych sp ecjaln y ch ulg dla ziem zachodnich i północnych.
In n e obciążenia p ro d u k c ji czy stej go sp o d arstw w cały m b a d a n y m ok resie n ie w y k a z y w a ły w iększych zm ian. O znacza to ich dużą stab iln o ść i niezależność od zm ian w ielkości w arto ści p ro d u k c ji ro ln iczej. T a b e la 1. W y tw a r z a n ie i p o d z ia ł d o c h o d ó w w g o s p o d a r s tw a c h c h ło p sk ic h n a W a r m ii i M a z u ra c h w la ta c h 1955— 1962 (w ty s . zl) L p . W ys z c z e g ó ln ie n ie 1955/6 :1956/7 1957/8 1958/9 l!959/60 :1960/1 1961/2 W y t w a r z a n i e d o c h o d u 1. P r o d u k c ja g lo b a ln a w ty m : 71,1 73,7 77,8 82,8 85,4 93,0 110,1 a) R o ln ic za 70,9 73,5 77,8 82,7 85,3 93,0 110,1 R o ślin n a 37,8 37,2 41,1 39,7 41,7 45,6 53,2 Z w ie rz ę c a ЗЗД 36,3 36,7 42,9 43,5 47,3 56,9 b) N ie ro ln ic z a 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0Д
L p. W y sz c ze g ó ln ie n ie 1955/6 1956/7 1957/8 1958/9 1959/60 1960/1 1961/2 2
.
N a k ła d y m a te ria ln e 32,9 33,6 38,4 41,0 43,7 47,8 56,5 3. P r o d u k c ja czy sta 38,2 40.1 39,4 41,8 41,6 45,2 53,6 4. D o chód sp o za g ospod. 1,8 2,8 3,7 3,5 4Д 4,1 4Д w ty m : a) Z p ra c y z a r o b k o w e j 0,3 1,3 2,2 2,2 2,2 2,5 2,5 b) O d sz k o d o w a n ia P Z U — — — — 0,3 0,5 0,3 c) In n e 1,5 1.5 1,4 1,3 1,6 1,1 1,3 5. D och ó d og ó ln y 40,0 42,9 43,1 45,4 45,7 49,3 57,7 6.
P o d z i a ł p r o d u k c j i c z y s t e j P r o d u k c ja c zy sta 38,2 40,1 39,4 41,8 41,6 45,2 53,6 7. P o d a tk i ЗД 2,7 2,5 2,5 2,8 2,8 3,2 8 . O b c ią ż e n ia z t y t . obow . d o s ta w 5,9 5,0 3,6 3,4 3,5 2,9 3,6 9. U b e z p ie c z e n ia 0,4 0,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,2 1 0. I n n e d o S k a r b u P a ń s tw a — —_
0,1 0,2 0,2 0,3 11. C zy n sze d z ie rż a w n e i p ro c e n ty 0.1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 1 2. P r a c o w n ik o m n a je m n y m 0,9 1,1 0,9 0,6 0,9 1,2 1,5 13. D ochód ro ln ic z y 27,6 30,7 31,3 34,1 33,1 36,7 4?,3 14. D o c h ó d o s o b i s t y i j e g o p o d z i a ł D och ó d o s o b isty 29,6 33,4 34,8 37,6 37,2 40,8 47,3 15. S p o ży cie ogółem 28,2 29,0 33,1 34,2 34,9 36,9 41,7 16. R ó żn ica s ta n u m a ją tk o w e g o 1,4 3,4 1,7 3,4 2,3 3,9 5,6 Ź r ó d ła : W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h , W y d . 1ER W a rs z a w a — za p o szc z eg ó ln e l a t a : 1955/56 — s. 25; 1956/57 — s. 34; 1957/58 — s. 38; 1958/59 — s. 55; 1959/60 — s. 61; 1960/61 — s. 59; 1961/62 — s. 64. T a b e la 2 S t r u k t u r a w y tw a r z a n ia i p o d z ia łu d o c h o d u w g o s p o d a rs tw a c h c h ło p sk ic h n a W a rm ii i M a z u ra c h (w p ro c e n ta c h ) L p . W y sz c ze g ó ln ie n ie 1955/6 1956/7 1957/8 1958/9 1959/60 1960/1 1961/2 W y t w a r z a n i e d o c h o d u 1. P r o d u k c ja g lo b a ln a w ty m : a) R o ln ic za ogółem 100,0 99t8 100,0 99,6 100,0 99,9 100,0 99,9 100,0 99,9 100,0 99,9 100,0 99,9 296L p W y sz c z e g ó ln ie n ie 1955/6 1956/7 1957/8 1958/9 1959/60 1960/1 1961/2 z te g o : ro ś lin n a 52,2 50,4 52,8 48,1 48,9 49,0 48,3 z w ie rz ę c a 46,6 49,2 47,1 '51,8 51,0 50,9 51,6 b) N ie ro ln ic z a 0,2 0,4 0,1 0,1 0Д 0,1 0,1 2. N a k ła d y m a te r ia ln e 46,3 45,6 49,4 49,5 51,2 51,4 51,3 3. P r o d u k c ja c z y sta 53,7 54,4 50.6 50,5 48,8 48,6 48,7 4. P r o d u k c ja c z y sta 95,4 93,5 91,4 92,1 91,0 91,6 92,8 5. D o c h ó d sp o za g ospod. 4,6 6,5 8,6 7,9 9,0 8,4 7,2 w ty m : a) Z p ra c y z a ro b k o w e j 0,9 3,1 5,3 4,9 4,8 5,2 4,3 b) O d sz k o d o w a n ia P Z U — — _ — 0,6 0,9 0,6 c) In n e 2,6 .3,4 3,3 3,0 3,6 2,3 2,3 6. D o c h ó d o g ó ln y 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 P o d z i a ł p r o d u k c j i c z y s t e j 7. P r o d u k c ja c z y sta 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 8. P o d a tk i 8,2 6,9 6,5 6.0 6,8 6,3 6.1 9. O b c ią ż e n ia z ty t. obow . d o s ta w 15,6 12,6 9,2 8,3 8,3 6,5 6,8 10. U b e zp ie c z en ia 1,0 1,1 2.6 2,4 2,6 2,2 2.4 11. I n n e d o S k a r b u P a ń s tw a 0,0 0,0 0.1 0,1 0,4 0,4 0,5 12. C zy n sze d z ie rż a w n e i p ro c e n ty 0,1 0,1 0,3 0,2 0,3 0,8 0,7 13. P r a c o w n ik o m n a je m n y m 2,4 2,9 2,4 1,5 2.0 2,7 2,9 14. D o c h ó d ro ln ic z y 72,7 76,4 78,9 81,5 79,6 81,1 80.6 D o c h ó d o s o b i s t y i j e g o p o d z i a ł 15. 16. 17. D o c h ó d o s o b isty S p o ż y c ie og ó łem R ó żn ica s ta n u m a ją tk o w e g o 100,0 95,1 4,9 100,0 89,7 10,3 100,0 94,9 5.1 100,0 90,7 9,3 100,0 93.9 6,1 100,0 90,4 9,6 100,0 88Д 11,9 O p ra c o w a n o n a p o d s ta w ie d a n y c h u m ie s z c z o n y c h w t a b e li 1.
Do rz ę d u teg o ro d z a ju obciążeń zaliczyć n ależ y różnego ro d z a ju p o datki, ubezpieczenia oraz ró żn e o p ła ty do sk a rb u p a ń stw a . Z azn a czyć je d y n ie trzeb a, że w śró d ty c h obciążeń n ajw ięk szy ciężar sta n o w iły p o d a tk i (szczególnie p o d a te k g ru n to w y ), k tó r e śred n io b io rąc w y n o siły ponad 6% całej p ro d u k c ji czystej, ubezpieczenia zaś p o n ad 2,% a p ozostałe p łatności na rzecz p a ń stw a (bez dostaw obow iązkow ych) m n ie j niż 1%.
O gólnie b io rąc w szy stk ie obciążenia g o sp o d arstw n a W arm ii i M azu rach n a rzecz p a ń stw a w y n o siły w 1955/1956 r. około 25% p ro d u k c ji czystej, a w 1961/1962 r. sp ad ły do około 16%. S p ad ek obciążeń g o sp o d arstw został spow odow any, ja k ju ż w y żej w sp o m niano, w d ecy d u ją cej m ie rz e sp ad k iem ciężaru obow iązkow ych
dostaw . Z m niejszenie się obciążeń z ty tu łu obow iązkow ych dostaw n astąp iło dw iem a drogam i, a m ianow icie poprzez stopniow e z m n ie j szanie w y m ia ru d o staw o raz podw yżkę cen płaconych ro ln ik o m za te dostaw y. Z ty ch i in n y ch w zględów dochód ro ln iczy w zrósł z 27 600 zł w 1955/1956 r. do 42 300 zł na 1 gospodarstw o n a W arm ii i M azurach.
W zrost is to tn y dochodu rolniczego w gospodarstw ach chłopskich, ja k rów nież w idoczny w z ro st dochodów spoza gospodarstw a spow o dow ały w b a d a n y m siedm ioleciu, że dochody osobiste w zrosły z 29 6Ö0 zł w 1955/1956 r. do 47 300 zł w 1961/1962 r. na 1 gospodar stw o. W zrost dochodu osobistego n a gospodarstw o o około 60% z n a j du je rów nież sw e odbicie w e w zroście dochodu osobistego p rz y p a dającego na 1 członka ro d zin y chłopskiej. I ta k n a p rz y k ła d dochód osobisty w 1955/1956 r. n a członka ro d z in y w ynosił około 5800 zł, a w 1961/1962 r. w zró sł już do p o n a d 8800 zł, to je s t około 54%. T en szybki p rz y ro s t dochodów osobistych zarów no n a gospodarstw o, jak i na. członków ro d zin chłopskich spow odow ał w dalszej k o n sek w en cji w zro st k o n su m p cji w gospodarstw ach chłopskich n a W arm ii i M azu rach na p rz e strz e n i całego siedm iolecia o 50%, a a k u m u la c ja m im o pew n y ch w a h a ń w zrosła p ra w ie trz y k ro tn ie . O te n d e n c ja c h ty ch in fo rm u je ta b e la 3'.
W ykazana w ta b e li 3 d y n am ik a p odstaw ow ych elem en tó w w y tw orzonego i podzielonego dochodu w gospodarstw ach chłopskich na W arm ii i M azurach o p a rta je s t na cenach bieżących. Z arysow ane te n d e n c je w z ro stu nie o znaczają je d n a k id en ty czn y ch zm ian w fizycznych ro zm iarach poszczególnych elem entów , w b a d a n y m b ow iem siedm ioleciu zachodziły zm iany cen. S tą d fa k ty c z n e zm iany w fizycznych ro zm iarach części składow ych dochodu n astęp o w ały w o ln iej niż w y n ik a to z obliczeń za w a rty c h w tab eli 3.
O gólnie m ożna b y dokonać p ew n ei k o re k ty poprzez elim in acje w p ły w u zm ian cen. O bliczenie jed n a k szczegółow e w y k racza już poza m ożliw ości u jęcia tego zagadnienia w jed n y m a rty k u le . D latego też dla uproszczenia m ożna p rz y ją ć za M. C z e r n i e w s к ą 6), że dy n am ik a cen poszczególnych elem en tó w w y tw orzonego dochodu w b ad an y m ok resie k ształto w ała się n astęp u jąco :
1955/6 1956/7 1957/8 1958/9 1959/60 1960/1 p r o d u k c ja g lo b a ln a 100 100,2 106,1 108,9 115.4 114,4 n a k ła d y og ó łem 100 101,5 108,8 110,4 114,1 115,7 p r o d u k c ja c ž y sta 100 99.0 103,7 107,4 116,7 113,1 p r o d u k c ja to w a ro w a 100 104,1 110.9 114,8 122,8 121,4 sp o ży c ie n a tu r a l n e 100 99,0 105,8 106,3 113,8 116,1 in w e n ta r z ż y w y 100 116,6 142.8 157,3 151,4 147.3 p r o d u k c ja k o ń c o w a 100 102,1 108,7 112,1 119,8 117,4 R) P o r. M. C z e r n i e w s k a , D o c h o d y g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h w 1960/1961, 1ER W a rsz a w a 1962, S tu d ia i M a te r ia ły , z esz y t 42; s. 43. W p r a c y te j a u to r k a p r z e d s ta w ia b a rd z o szczeg ó ło w o m e to d y o b lic z a n ia a g re g a to w y c h w sk a ź n ik ó w cen o ra z z a s to s o w u je je o b lic z a ją c d o c h o d y r e a ln e lu d n o ś c i c h ło p sk ie j w s k a li o g ó ln o k ra jo w e j. T e m u p ro b le m o w i .iest p o św ię c o n y r ó w n ie ż a r t y k u ł K r y s ty n y J a c e k , D o c h o d y r e a ln e l u dn o ś ci c h ł o p s k i e j , W ia d o m o śc i S t a t y s ty c z n e , 1961, n r 6.
U w zg lęd n iając te ogólne w skaźniki ru c h u cen w ram ach poszcze gólnych elem en tó w w y tw a rz a n y c h dochodów m ożna u stalić realn e z m ian y w fizycznych ro zm iarach dochodów . B iorąc n a p rz y k ła d lata k rańcow e, tzn . p o ró w n u ją c 1961/1962 r. do 1955/1956 r. i e lim in u jąc w p ły w ru c h u cen w idzim y, że p ro d u k c ja g lo b aln a re a ln ie w zrosła o około 32%. a nie o 50%, ja k to w y n ik ało z obliczeń w cenach bieżących. T a b e la 3. D y n a m ik a p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w w y tw o rz o n e g o i p o d z ie lo n eg o d o c h o d u w g o s p o d a r s tw a c h c h ło p s k ic h n a W a rm ii i M a z u ra c h W y sz c ze g ó ln ie n ie 1955/6 1956/7 1957/8 1958/9 1959/60 1960/1 1961/2 N a 1 g o s p o d a rstw o c h ło p sk ie w ty s. zł P r z y c h o d y z p r o d u k c ji tow . 24,6 27,8 29,3 33,5 34,3 39,8 46,6 O b c ią ż e n ie z ty-t. o b o w ią z k o
w y c h d o s ta w 6,0 5,0 3,6 3,5 3,4 2,9 3,7 S p o ż y c ie n a t u r a l n e — — — — 15,4 15,5 16,9 P r o d u k c ja g lo b a ln a 71,1 73,8 77,9 82,8 85,4 93.1 110,2 N a k ła d y m a te r ia ln e n a p r o d u k c ję 32,9 33,7 38,5 41,0 43,7 47.8 56,5 P r o d u k c ja czy sta 38,2 40,1 39,4 41,8 41,7 45,3 53,7 D o ch ó d ro ln icz y 27.6 30,7 31,1 34,1 33.1 36,7 42,3 D o c h ó d sp o za g o s p o d a r s tw a 1,9 2,8 3,7 3,6 4,1 4.1 4,1 D o c h ó d o so b isty 29,6 33,5 34,8 37,6 37.2 40,8 47,4 S p o ż y c ie ogółem 27.0 28,7 31,0 32,5 34,9 36,9 41.7 A k u m u la c ja 1,5 3,5 1,8 3,5 2,3 3,9 5,7 N a k ła d y n a in w e s ty c je 2,6 4,8 4,5 4.8 3,5 4,1 4.2 D y n a m i k a P rz y c h o d y z p ro d . to w . 100 113.0 119,1 136,2 139,4 161,7 189,4 O b c ią ż e n ie z t y t . o b o w ią z k o w y c h d o s ta w 100 83,3 60,0 58,3 56,7 48,3 61,7 S p o ż y c ie n a t u r a l n e
_
— — — 100,0 100,6 109,7 P r o d u k c ja g lo b a ln a (p ro d , b ru tto ) 100 103,8 109,6 116,5 120,1 130,9 150,9 N a k ła d y p ie n ię ż n e n a p r o d u k c ję 100 102,4 117,0 124.6 132,8 145,3 171,7 P r o d u k c j a c z y sta 100 105,0 103,1 109,4 109,2 118,6 140,6 D o c h ó d ro ln ic z y 100 110,5 111,9 122,7 119,4 132,0 152,2 D o c h ó d s p o z a g o s p o d a rs tw a 100 . 147,4 194,7 189,5 215,8 215,8 215,8 D o ch ó d o s o b isty 100 113,2 117,6 127,0 125,7 137,8 160Д S p o ż y c ie og ó łem 100 106,3 114,8 120,4 129,3 136,7 154,4 A k u m u la c ja 100 233,4 120,0 233,4 153,3 260,0 380,0 N a k ła d y n a in w e s ty c je 100 184,6 173Д 184,6 134,6 157,7 161,6 O p ra c o w a n o w o p a rc iu o d a n e z a w a r te w ta b e la c h 1 i 8, a w z a k r e s ie p rz y c h o d ó w z p ro d u k c ji to w a ro w e j n a p o d s ta w ie p o szc z eg ó ln y ch ro c z n ik ó w — W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j in d y w id u a ln y c h g o s p o d a rs tw , w y d . p rz e z 1ER W a rsz a w a . O b lic z e n ia w ła sn e .R ów nież p ro d u k c ja czysta w zrosła re a ln ie ty lk o o 28% a nie 0 40%, zaś dochód ro ln iczy w z ró sł fak ty czn ie o 37% a nie o 52%, J a k z pow yższego w y n ik a dochód ro ln iczy rósł szybciej niż p ro d u k cja globalna i czysta w obu obliczeniach, tzn . w cenach bieżących, ja k 1 w cenach p o ró w n y w aln y ch , poniew aż p rz y przeliczen iu św iadczeń dla p a ń stw a w arto ść ty ch św iadczeń sp ad ała bardzo znacznie. W ynika z tego, że po w y elim in o w an iu w p ły w u ’ w a h a ń bieżących na poszczególne e le m e n ty tw orzonego dochodu w gospodarstw ach chłopskich podstaw ow e te n d e n c je rozw ojow e p rzed staw io n e na p rzy k ład zie cen bieżących nie u le g a ją zm ianom , zm niejsza się jed y n ie ich re a ln e tem p o w zro stu .
R o z p a tru ją c n a to m ia s t w y tw a rz a n ie dochodów w ró żn y ch g ru p ach go sp o d arstw chłopskich zau w aża się w y ra ź n y zw iązek poszczególnych elem en tó w dochodu z o bszarem gospodarstw a. W poszczególnych la tach praw idłow ości te w y stę p u ją w ró żn y m n atęż en iu . M y og ran iczy m y się ty lk o do p rzed staw ien ia tego p ro b le m u n a p rzy k ład zie o statn ieg o b adanego ro k u . P raw idłow ości te w y k a z u ją ta b e le 4 i 5.
Z dan y ch za w a rty c h w ty c h tab e la c h w y n ik a, że w m ia rę w zro stu o b szaru go sp o d arstw a ro sn ą n a stę p u ją c e e le m e n ty w y tw arzan eg o dochodu: p ro d u k c ja g lobalna i p ro d u k c ja rolnicza, w ty m zarów no ro ślin n a ja k i zw ierzęca. W raz ze w zro stem obszaru g o sp o d arstw a ro sn ą tak że n a k ła d y m a te ria ln e , po d atk i, obciążenie z ty t u łu dostaw obow iązkow ych, u b ezpieczenia oraz o p łata p racow ników n ajem n y ch . J e s t to zjaw isko zu p ełn ie zrozum iałe, poniew aż w raz ze zw iększe n iem się o b szaru g o sp o d arstw rośnie p ro d u k c ja i ro sn ą obciążenia, k tó re są zw iązane z je d n o stk ą obliczeniow ą ja k ą je s t 1 ha. W zrost je d n a k obciążeń, szczególnie p o d atk ó w i ubezpieczeń n ie je st p ro p o rc jo n a ln y do w z ro stu o b szaru gospodarstw a, s tą d w dochodach rolniczych nie o b serw u je się ju ż ta k w ielk ich różnic ja k w zak resie p ro d u k c ji czystej. T a b e la 4. W y tw a r z a n ie i p o d z ia ł d o c h o d u w ró ż n y c h g ru p a c h g o s p o d a rs tw c h ło p sk ic h n a W a r m ii i M a z u ra c h w 1961/1962 r. L p . W y sz c ze g ó ln ie n ie 3— 7w ie liс ość gos 7— 10 ;p o d a rstv 10— 15 / w h a 15 i w ię c e j ś re d n io n a 1 g ospod. W y t w a r z a n i e d o c h < 1 P r o d u k c ja g lo b a ln a w ty m : · o d u n a 67,1 1 gospo 84,4 d a rs tw o 123,9 w ty s. zł 171,9 110,1 a) R o ln ic za o g ó łem 67Д 84,3 123,8 171,7 110,0 z te g o : ro ś lin n a 26,1 40,5 58,1 95,6 53,2 z w ie rz ę c a 41,0 43,8 65,7 76,0 56,8 b) N ie ro ln ic z a — 0,1 0,1 0,1 0,1 2, N a k ła d y m a te r ia ln e 32,9 41,7 64,9 89,1 56,5 3. P r o d u k c ja czy sta 34,1 42,6 58,9 82,7 53,6 4. D o ch ó d sp o za gospod. 6,0 4,4 3,5 3,0 4,1 a) Z p r a c y z a ro b k o w e j 4,4 2,2 2,1 1,8 2,5 b) O d sz k o d o w a n ia P Z U — 0,7 0,2 0Д 0.3 c) I n n e 1,6 1.3 1.2 1,1 1,3 5. D o ch ó d og ó ln y 40,1 47,0 62,5 85,7 57,7 300
L p W y sz c ze g ó ln ie n ie 3— 7w ie licość gos; 7— 10 p o d a rs tw10— 15 r w h a 15 i w ię ce j ś r e d n io n a 1 g o sp o d . 6. P o d z i a ł p r o d u k c j i c z y s t e j P r o d u k c ja czy sta 34,1 42,6 58,9 82,7 53,6 7. P o d a tk i 0,8 2Д 3,5 7,4 3,2 8. O b c ią ż e n ia z ty t. o b o w iąz. d o s ta w 1,6 3,0 3,8 6,6 3,6 9. U b e z p ie c z e n ie 0,6 0,9 1,3 2,2 1,2 10. In n e d o S k a r b u P a ń s tw a 0,1 0,1 0,3 0,5 0,2 11. C zy n sz e d z ie rż a w n e · i p ro c e n ty 0,3 0,1 0,3 1,4 0,4 12. P r a c o w n ik o m n a je m n y m 0,3 0,8 1,2 5,4 1,5 13. u o c n o d ro ln ic z y 30,2 30,5 48,3 О У ,у ' ^«5,Z 14. W y k o r z y s t a n i e d o c h o d u o s o b i s t e g o D o ch ó d o so b isty 36,3 39,9 51,9 62,0 47,3 15. S p o ż y c ie o g ó łem 29,8 36,6 45,2 55,7 41,7 w ty m sp o ż y c ie n a tu r a ln e 8,9 16,5 18,3 22,6 16,8 .16. R ó żn ica s ta n u m a ją tk ó w . 6,5 3,3 6,7 6,3 5,6 Ź ró d ło : W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h 1961/1962. W y d . 1ER W a rs z a w a 1963, s. 64 i 133. T a b e la 5. W y tw a rz a n ie i p o d z ia ł d o c h o d u w ró ż n y c h c h ło p sk ic h n a W a r m ii i M a z u ra c h w 1961/1962 r. (w g r u p a c h g o sp o d a rstw ' u ję c iu p ro c e n to w y m ) L p . W y sz c z e g ó ln ie n ie w ie lk o ść g o s p o d a r s tw w h a ś re d n io n a 3— 7 7— 10 10— 15 15 i w ię ce j 1 g o sp o d . W y t w a r z a n i e d o c h o d u n a 1 g o s p o d a rstw o w °/e 1. P r o d u k c ja g lo b a ln a 1 00,0 100 ,0 1 0 0 ,0 100,0 100,0 a) R o ln ic za o g ó łem 100,0 99,9 99,9 99.9 99,9 r o ś lin n a 38,8 48,0 46,8 55,7 48,3 z w ie rz ę c a 61,2 51,9 53,1 44,2 51,6 b) N ie ro ln ic z a — 0,1 0,1 0,1 0,1 2. N a k ła d y m a te r ia ln e 49.1 49,5 52,4 51,9 51,3 3. P r o d u k c ja c z y s ta 50,9 50,5 47,6 48,1 48,7 4. P r o d u k c ja c z y s ta 85,0 90,7 94,3 96,4 92,8 5. D och ó d sp o za g o sp o d ar. 15,0 9,3 5,7 3,6 7,2 a) Z p r a c y z a ro b k o w e j 11,0 4,8 3,4 2,2 4,3 b) O d sz k o d o w a n ia P Z U — 1,6 0,3 0,1 0,6 c) In n e 4,0 2,9 2,0 1.3 2,3 6. D o c h ó d o g ó ln y 10 0 ,0 10 0 ,0 1 0 0 ,0 100,0 100,0
L p W y sz c ze g ó ln ie n ie 3— 7w ielikość gos 7— 10 p o d a rstw10— 15 r w h a 15 i w ię ce j ś re d n io n a 1 gospod. 7. P o d z i a ł p r o d u k c j i c z y s t e j P r o d u k c ja c z y sta 100.0 100,0 100,0 100,0 100,0 8. P o d a tk i 2,4 4,9 6,0 9,0 6,1 9. O b c ią ż e n ia z ty t. o b o w iąz. d o s ta w 4,8 7,0 6,6 8.0 6,8 10. U b e zp ie c z en ia 1,8 2,3 2,4 2,7 2,4 11. In n e do S k a r b u P a ń s tw a 0,4 0,3 0,5 0.7 0,5 12. C zynsze d z ie rż a w n e i p ro c e n ty 1,0 0,2 0,4 1,7 0,7 13. P ra c o w n ik o m n a je m n y m 0,9 2,0 2,1 6,6 2,9 14. D och ó d ro ln icz y 88.7 83,3 82,0 71,3 80,6 15. W y k o r z y s t a n i e d o c h o d u o s o b i s t e g o D o ch ó d o so b isty 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 16. S p o ży cie ogółem 82,1 91,8 87,0 89.8 88.1 w ty m sp o ży c ie n a tu r a ln e 24,7 41,3 '35,3 36,4 35,6 17. R ó żn ica s ta n u m a ją tk ó w . 17,9 8,2 13,0 10,2 11,9
O b liczo n o n a p o d s ta w ie d a n y c h z a w a r ty c h w ta b e li 4.
O d w ro tn ą te n d e n c ją w y k a z u ją n a to m ia st dochody spoza gospo d arstw a, k tó re zm n iejszają się ab so lu tn ie w m ia rę zw iększania się o b szaru g ospodarstw a. T ak na p rz y k ła d w g ru p ie g ospodarstw 3— 7 h a w y n o siły one śred n io w 1961/1962 r. p onad 6000 zł, a w g ru p ie p o n ad 15 ha ju ż ty lk o 3000 zł. Tę p raw idłow ość n ależy tłu m aczy ć tym , że re z e rw y siły roboczej, a często i pociągow ej, w gospodar stw ach m n iejszy ch są pow szechniej w y k o rz y sty w a n e poza p ro d u k cją rolniczą. R ezerw y te, ja k rów nież sam o poszukiw anie d odatkow ych źródeł zarobkow ania, zm n iejszają się w m ia rę w z ro stu o b szaru gospodarstw a.
Te w szy stk ie czynniki pow odują, że różnice w dochodach osobi sty ch w ró żn y ch g ru p ach g o spodarstw są zm niejszane, ale nie elim i now ane. P rze lic z a ją c dochody osobiste obliczone dla poszczególnych g ru p go sp o d arstw n a 1 członka ro d z in y ró żn ice te jeszcze b ard ziej m aleją. T ak n a p rz y k ła d dochód osobisty na 1 gospodarstw o 3— 7 ha w ynosił w 1961/1962 r. p raw ie 36 500 zł, a na gospodarstw o ponad 15 ha 62 000 zł, to je s t p ra w ie 70% w ięcej, n a to m ia s t na 1 członka ro d z in y dochód osobisty w p ierw szej g ru p ie go sp o d arstw w ynosił p raw ie 10 500 zł, a w d ru g ie j g ru p ie 11 500 zł, a w ięc ty lk o o 10% w ięcej. J e s t to w y n ik iem tego, że w iększe dochody p rz y p a d a ją c e na g o sp o d arstw a .duże są w y tw a rz a n e w iększą liczbą osób, poniew aż liczebność ro d zin w ty c h gosp o d arstw ach je s t znacznie w y ż s z a 7).
’) W ro k u b a d a n y m lic z e b n o ść ro d z in w p o sz c z e g ó ln y c h g r u p a c h g o sp o d a rs tw n a W a r m ii i M a z u ra c h k s z ta łto w a ła s ię n a s tę p u ją c o : 3— 7 h a — 3,49 osób, 7— 10 h a — 5.54 osób, 10— 15 h a — 5,47 osób, p o n a d 15 h a — 5,60 osób. P o r. W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h 196111962, 1ER W a rsz a w a 1963, s. 127.
W re z u ltacie rozpiętości m iędzy dochodam i o so b isty m i p rz y p a d a ją cym i na 1 członka ro d z in y w k rań co w y ch g ru p a c h go sp o d arstw nie różnią się pow ażnie. W zrastają one n a to m ia st w od n iesien iu do g o sp o d arstw 7— 10 ha i 10— 15 ha.
P o ró w n u ją c poszczególne e le m e n ty w y tw a rz a n e g o dochodu przez go sp o d arstw a W arm ii i M azu r z śred n im i obliczonym i d la w szy st kich g o sp o d arstw w skali k r a ju należy stw ierd zić, że w cały m b a d a n y m siedm ioleciu w y n ik i te obliczone na 1 g o sp o d arstw o są pod k ażd y m w zględem w yższe w O lsztyńskiem . J e s t to je d n a k re z u l ta te m w d ecy d u ją cej m ierze tego, że śre d n i obszar go sp o d arstw b ad an y ch na W arm ii i M azurach w y n o sił około 10 ha, g dy ty m
czasem w sk ali k r a ju o b szar śred n ieg o g o sp o d arstw a w ynosił około 6, 3 ha. G dy p rzeliczy m y w y tw o rzo n e e le m e n ty dochodów na 1 członka rodziny, różnice w ów czas p ra w ie znikną, poniew aż w O lszty ń sk iem liczebność ro d zin chłopskich je s t w iększa (około 5,3 osoby) niż śre d n ia liczebność w sk ali ogólnopolskiej (4,4 osoby). W w oj. o lszty ń sk im w y s tę p u je z je d n e j stro n y niższa w y d ajn o ść w p rzeliczen iu na 1 ha, z d ru g ie j zaś stro n y p rz y p a d a w ięcej u ży tk ó w ro ln y c h n a 1 członka ro d z in y chłopskiej. W re z u lta c ie czego dochód osobisty p rz y p a d a ją c y n a 1 członka ro d z in y na W arm ii i M azurach w k rań co w y ch la ta c h b adanego o k re s u w y n o sił około 5800 zł i 8800 zł. Ś re d n i dochód w sk ali ogólnopolskiej w ynosił w 1955/1956 r. 5800 zł, a w 1961/1962 r. — 8500 zł. O znacza to, że dochody osobiste u zy sk i w ane n a 1 członka ro d z in y w gosp o d arstw ach chłopskich na W arm ii i M azurach p ra w ie nie różnią się sw oim poziom em od docho dów obliczonych w skali ogólnopolskiej. W zw iązku z ty m m ożna pow iedzieć, że pod ty m w zg lęd em O lszty ń sk ie n a le ż y do rejo n ó w posiad ający ch dochody śred n ie. Są one w yższe niż w re jo n a c h w schodnich i południow o-w schodnich, a niższe od dochodów w re jo nach zachodnich oraz środkow o i południow o-zachodnich.
II I. P O D Z IA Ł D O C H O D U O S O B IS T E G O W G O S P O D A R S T W A C H C H Ł O P S K IC H N A W A R M II I M A Z U R A C H
W g o sp o d arstw ach chłopskich, ja k w y n ik a z pop rzed n ich ro zw a żań, b ra k je s t ta k ie j k a te g o rii ekonom icznej, k tó ra b y ła b y odpo w ied n ik iem dochodu ro d zin y ro b o tn iczej, czy praco w n iczej (płacy roboczej). T ru d n o ść jednoznacznego o k reślen ia dochodu g o sp o d ar stw a chłopskiego w y n ik a stąd, że w p rz y p a d k u ty m n a k ła d a ją się n a siebie co n a jm n ie j dw ie ró żn e sfe ry działalności (praca w gospo d a rstw ie ro ln y m i poza nim , np. fu rm ań stw o , p ra c a sezonow a w so cjalisty czn y m sek to rze w m ieście i na w si) i zw iązane z ty m ró żn o ro d n e sposoby tw o rz e n ia i p o d ziału dochodu. To, co pow szech nie u w aża się za dochód g o sp o d arstw a chłopskiego, m a n ajczęściej ró żn o rak ie pochodzenie i przeznaczenie. D ecy d u jący m w te j k w estii je s t fakt, że dochód g o sp o d arstw a rolnego ro zk ład a się zaw sze na w y d a tk i o c h a ra k te rz e k o n su m p cy jn y m i p ro d u k c y jn y m . R ozdział dochodu n a te dw a po d staw o w e cele je s t w y n ik iem działania szereg u ró żn y ch czynników , w ty m w p ow ażnej m ierze skłonnością chłopów
do in w esto w an ia.
W ró żn y ch o kresach ro zm aite czynniki m a ją znaczenie d e c y d u jące o podziale dochodów, o k sz ta łto w a n iu się s tr u k tu r y w y d a tk ó w w g o sp o d arstw ach chłopskich: ra z o podziale dochodu decydow ać
m ogą p o trz e b y in w e sty c y jn e i one sam e przez się o k re ś la ją ro zm iary w y d atk ó w p ieniężnych i s tr u k tu r ę spożycia, w in n y ch zaś w a ru n k a c h d ecy d u ją p o trz e b y ko n su m p cy jn e, a fu n d u sze n a in w e sty c je czy oszczędności są im ściśle p o dporządkow ane. Z m iana poszczególnych k ry te rió w po d ziału dochodu zależy w p ow ażnej m ierze od w aru n k ó w ekonom icznych (poziom u osiągniętych dochodów ), ogólnej sy tu a c ji politycznej i gospodarczej k ra ju , z ao p atrzen ia w si w odpow iednią m asę tow arow ą, p o lity k i p a ń stw a w zględem wsi, a szczególnie p e rs p e k ty w trw ało ści p o siad an ia w a rs z ta tu rolnego.
Do 1955/1956 r. czy n n ik iem w iodącym w podziale dochodu gospo d a rs tw chłopskich, zarów no na W arm ii i M azurach, ja k i w całym k ra ju , b y ły p o trz e b y k o n su m p cy jn e, a nie in w e sty c y jn e . U zasad n ien ie takiego sta n u rzeczy w y n ik ało zarów no z dość niskiego poziom u dochodów, ja k i ogólnej sy tu a c ji p o lity czn ej w k ra ju (zw łaszcza p o lity k i p a ń stw a w sto su n k u do wsi), k tó ra nie tw o rz y ła odpow iedniego k lim a tu d la dynam icznego w z ro stu in w esty cji, zw łaszcza p ro d u k cy jn y ch . P rzeciw nie, a k u m u la c ja go sp o d arstw chłopskich w ty m ok resie b y ła m in im a ln a lu b n a w e t w ogóle nie w ystępow ała. Z obliczeń In s ty tu tu E konom iki R o ln ej w y n ik a n aw et, że w la ta c h w zm ożonego uspółdzielczania w si 1952/1953— 1953/1954 ak u m u la c ja 8) b y ła u jem n a, tzn. następ o w ało fizyczne zużyw anie się m a ją tk u już istniejącego. W la ta c h 1954/1955— 1955/1956 n a stą p iła lek k a p o p raw a, a w y ra ź n ie jsz y w zro st a k u m u la c ji n a W arm ii i M azurach n a stą p ił w 1956/1957 r. i n a stę p n ie w dw ócłj o statn ich la ta c h bad an y ch , tj. w latach 1960/1961 i 1961/1962. W liczbach bezw zględnych ogólna a k u m u la c ja na 1 gospodarstw o w 1955/1956 r. w ynosiła około 1500 zł, w ro k u zaś 1956/1957 — 3500 zł, a w 1961/1962 już 5660 z ł 9). W y stęp u jąca te n d e n c ja w z ro stu a k u m u la c ji n a W arm ii i M azurach p ro w ad ziła do w zględnego s p a d k u u d ziału spożycia w całokształcie dochodów osobistych (p atrz ta b e le 1 i 2).
W w y n ik u w z ra sta ją c e j a k u m u la c ji na W arm ii i M azurach n a s tę pow ał szczególnie duży p rz y ro st in w e n ta rz a żyw ego i m a rtw e g o na 1 gospodarstw o chłopskie. R osły ró w n ież zapasy gotów ki g ro m a dzonej na różnego ro d z a ju w iększe in w esty cje. P e w n a część s k u m u low anych dochodów w y d a tk o w a n a b y ła n a p rz y ro s t zapasów , na w k ład y i ud ziały w spółdzielniach i k ółkach rolniczych oraz m ałą część przeznaczono n a k u p n o ziem i. N adal je d n a k na W arm ii i M azurach go sp o d arstw a chłopskie m ało a k u m u la c ji przezn aczają na re m o n ty i budow ę now ych dom ów m ieszk aln y ch i pom ieszczeń gospodarczych oraz n a u zu p ełn ien ie d rz e w o sta n u w sadach. P o d ty m w zględem g o sp o d arstw a w O lszty ń sk iem w y k azy w ały re p ro d u k c ję zw ężoną, n a to m ia st w zak resie sp rz ę tu i m aszy n rolniczych b ad an e g o sp o d arstw a w y k azu ją się znaczną re p ro d u k c ją rozszerzoną.
Szczególnie in te re s u ją c y je s t jed n a k ciągły p rz y ro s t gotów ki na 1 gospodarstw o chłopskie. T ru d n o je st p rzew idzieć d o k ład n ie na jak ie cele te n a ra s ta ją c e zap asy p ieniądza zostaną w przyszłości w y d atk o w an e. Z p u n k tu w idzenia zao p atrzen ia w si celow e b yłoby p rzep ro w ad zen ie sp ecjaln ej a n k ie ty w śró d chłopów o przy szły ch
B) P o r. M . C z e r n i e w s k a , D o c h o d y g o s p o d a rs tw c h ło p s k ic h w la ta c h
1952/1953— 195711958, Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln e j 1959, n r 5 (d o d a te k ), s. 23.
э) P a tr z : J . P i a s n y, op. cit., s. 603 i W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i ro ln ej...
1961/1962, s. 64. 304
k ie ru n k a c h w y d a tk o w a n ia w z ra sta ją c y c h zasobów pieniężnych. W edług dotychczasow ych dyspozycji ty m i k w o tam i, część z nich przeznaczona je s t n a w z ro st ko n su m p cji, a część n a a k u m u la c ję um ożliw iającą w szczególności zw iększanie s ta n u posiad an y ch m aszy n i u rząd zeń rolniczych o raz ro zw o ju hodow li. Is tn ie ją je d n a k już p rz y k ła d y , że te zasoby p ieniężne w znacznym sto p n iu g ro m a dzone są n a re m o n ty k a p ita ln e b u d y n k ó w m ieszk aln y ch i g o sp o d ar czych oraz na u rząd zen ia szk larn i, okien in sp ek to w y ch i ek sp lo atację trz c in y ro sn ącej n a brzegach jezior.
R o z p a tru ją c w ysokość a k u m u la c ji m ożna stw ierd zić, że a k u m u la c ja w g o sp o d arstw ach chłopskich n a W arm ii i M azurach, śred n io biorąc, nie odbyw a się z dochodu rolniczego, lecz z dochodów spoza g o sp o d arstw a. M ożna pow iedzieć, że do 1960/1961 r. dochód ro ln iczy nie zabezpieczał w g o sp o d arstw ach p rocesu re p ro d u k c ji rozszerzonej. P ro ces te n zresztą m ożna obserw ow ać ró w n ież w in n y ch re jo n ach P olski, a tak że w w ielu k ra ja c h uprzem ysłow ionych.
N ie w iadom o dokładnie, z jak ich fun d u szó w chłopi d o k o n u ją a k u m u lacji. M ożna je d n a k w nioskow ać, że a k u m u la c ja często pocho dziła z jed n eg o i d rugiego źró d ła dochodu. D latego z ta b e li 6, p o ró w n u ją c dochody spoza g o sp o d arstw a z a k u m u la c ją , w n io sk u jem y , k tó re g ru p y g o sp o d arstw i w ja k im sto p n iu ak u m u lo w a ły bez żad nych w ątpliw ości z dochodu rolniczego. J a k w y n ik a z ta b e li 6 są to te g ru p y gosp o d arstw , k tó ry c h a k u m u la c ja przew yższała dochody spoza g ospodarstw a.
W yniki z a w a rte w ta b e li 6 w sk azu ją ró w n ież n a p ew n e in te r e su jące zjaw iska, a m ianow icie, że n ajw y ższą a k u m u la c ję w śród g o sp o d arstw b a d a n y c h po siad ały g o sp o d arstw a n ajw ięk sze o obszarze p o n ad 15 ha i g o sp o d arstw a n a jm n ie jsz e o obszarze 3— 7 ha.
T a b e la 6. P o r ó w n a n ie d o c h o d ó w sp o za g o s p o d a r s tw a o ra z a k u m u la c ji w ró ż n y c h g r u p a c h g o s p o d a r s tw c h ło p sk ic h n a W a rm ii i M a z u ra c h W y sz c z e g ó ln ie n ie Ś r e d n io na 1 g o sp o d a r. N a 1 g o sp o d a r. 3— 7 7— 10 o p o w ie rz c h n i w hć 10— 15 15 i w ię c e 1955/1956 D o ch ó d sp o za g o s p o d a r s tw a 1853 1678 2191 1498 a) 2010 b) A k u m u la c ja 1465 2386 559 652 4557 P r o c e n t a k u m u la c ji p o c h o d z ą cej z d o c h o d u sp o za g o sp o d a r s tw a 100 70,3 100 100 44.1 1960/1961 D o ch ó d sp o za g o s p o d a r s tw a 4132 5059 4478 3209 2917 A k u m u la c ja 3931 4735 539 5013 8822 P r o c e n t a k u m u la c ji p o c h o d z ą c ej z d o c h o d u s p o z a g o sp o d a r s tw a 100 100 100 64,0 33,1 K o m u n i k a t y 20 305
W y sz c ze g ó ln ie n ie Ś r e d n io n a 1 g o sp o d ar. N a 1 g o s p o d a r. o p o w ie rz c h n i w h a 3 _ 7 7— 10 10— 15 15 i w ię ce j 1961/1962 D o ch ó d sp o za g o s p o d a rs tw a 4149 6019 4402 3573 3057 A k u m u la c ja 5661 6494 3292 6742 6333 P r o c e n t a k u m u la c ji p o c h o d z ą c ej z d o c h o d u sp o za g o sp o d a r s tw a 73,3 92,7 100,0 53,0 48,3 U w a g i ; a) w g o sp o d . 10— 14 h a ; >>) w g o sp o d . 14 i w ię c e j ha.
Ź ró d ła : W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h . W yd. 1ER W a rs z a w a (1955/56 — s. 24 i 92: 1960/61 — s. 59 i 137; 1961/62 — s. 64, 68, 133 i 137).
G ru p y g o sp o d arstw 7— 10 ha i 10— 15 ha w poszczególnych latach w y k azy w ały a k u m u la c ję w liczbach bezw zględnych niższą lu b tylko zbliżoną do g o spodarstw n ajm n iejszy ch . Z d ru g iej zaś stro n y a k u m u lacja w e w szy stk ich b ad an y ch łatach, w gosp o d arstw ach od 7— 10 ha pochodziła w całości z dochodów spoza gospodarstw a. T ym czasem a k u m u la c ja w gosp o d arstw ach n ajw ięk szy ch obszarow o w p onad 50% p o k ry w an a b y ła z dochodu rolniczego. W gosp o d arstw ach o w ielkości 10— 15 ha zaznacza się te n d e n c ja do zm n iejszan ia u d ziału dochodów spoza g o sp o d arstw a w całości ak u m u lacji. M ożna na te j podstaw ie stw ierdzić, że a k u m u la c ja w gosp o d arstw ach w iększych i n a jw ię k szych zostaje p o k ry w a n a w coraz w iększym sto p n iu z dochodów rolniczych. N ato m iast w gospodarstw ach m a ły ch i śred n ich p ra w ie cała a k u m u la c ja pochodzi z dochodów u zy sk iw an y ch poza g o spodar stw em ro ln y m . J e s t to proces zrozum iały, poniew aż g o sp o d arstw a m ałe i śre d n ie um ożliw iają — ja k d o tąd — u zy sk an ie dochodów rolniczych pozw alających na zaspokojenie przeciętnego fu n d u szu konsum pcji, ale n ie g w a ra n tu ją m ożliw ości w y g o sp o d aro w an ia fu n du szu ak u m u lacji. Z d ru g ie j zaś stro n y go sp o d arstw a te najczęściej w y k azu ją re z e rw y siły roboczej i pociągow ej, co um ożliw ia im zdo b y w an ie d o datkow ych dochodów poza w a rsz ta te m ro ln y m w sposób sezonow y lub stały.
IV . IN W E S T Y C JE W G O S P O D A R S T W A C H C H Ł O P S K IC H N A W A R M II I M A Z U R A C H
W śród pozycji zw iązanych bardzo ściśle z podziałem dochodów ludności chłopskiej bardzo isto tn ą ro lę sp e łn ia ją w y d a tk i na in w e sty cje w środki trw a łe , a w śró d n ich na in w e sty c je p ro d u k cy jn e, k tó re bezpośrednio w p ły w ają n a zm ian y w ielkości p ro d u k c ji ro ln e j. Do in w e sty c ji p ro d u k cy jn y ch w gosp o d arstw ach chłopskich zali czam y w y d a tk i na z ak u p m aszyn rolniczych, k u p n o m a te ria łó w b u d ow lanych i robocizny fachow ej, w y d a tk i n a b udow nictw o gospo darcze, o p łaty m elio racy jn e, część o p łat e le k try fik a c y jn y c h i k u p n o ziem i od pań stw a. In w e sty c je zaś n ie p ro d u k c y jn e w gospodarstw ach chłopskich o b e jm u ją zak u p y m a te ria łó w budow lan y ch * ! robocizny
fachow ej zw iązanych z b u d o w n ictw em m ieszk an io w y m o raz część o p ła t e le k try fik a c y jn y c h . O bliczenie oddzielne poszczególnych ro dzajó w in w esty cji, czy choćby in w e sty c ji p ro d u k c y jn y c h i n ie p ro d u k c y jn y c h je s t w obecnym sta n ie p o siad an y ch m a te ria łó w niem oż liw e. D latego też o g ran iczy m y an alizę je d y n ie do p rzed staw ien ia ogólnej w ysokości in w e sty c ji z pod ziałem n a in w e sty c je w zak resie bu d y n k ó w i m elio racji oraz m aszy n i narzędzi. T rzeb a w ty m m iejscu je d n a k podkreślić, że fa k ty czn e re a ln e in w e sty c je są w iększe od w y k azy w an y ch w a rty k u le , poniew aż d ane p rz e d s ta w ia ją jed y n ie w ysokość w y d a t k ó w p i e n i ę ż n y c h przeznaczonych przez chłopów n a te cele. W y n ik i p rz e d sta w ia n e n a to m ia s t nie u jm u ją w artości w łasn ej p ra c y św iadczonej przez chłopów p rz y re alizacji ty ch in w esty cji. Z tego w zględu obliczenie pelnègo z a k re s u w yso kości in w e sty c ji pow inno obejm ow ać zarów no w y d a tk i pien iężn e na te n cel, ja k ró w n ież w arto ść w ła sn e j p ra c y chłopów . B rak je d n a k w y cen y tego drugiego sk ład n ik a pozw ala je d y n ie na analizę in w e sty c ji ty lk o z p u n k tu w idzenia w y d a tk ó w p ien iężn y ch p rzeznaczo n y ch przez chłopów na środki trw a łe .
W arto w ty m m ie jsc u je d n a k zaznaczyć, że w zak resie obliczeń w y d atk ó w p ien iężn y ch na in w e sty c je w gospodarce chłopskiej is tn ie je duża różnica m ięd zy w y n ik am i u zy sk an y m i przez G U S i 1ER. W edług szacu n k u 1ER ■ w y d a tk i pien iężn e n a in w e sty c je b y ły w p ie r w s z y c h , dw óch latach b ad an y ch śred n io tr z y k ro tn ie w yższe, a w n astę p n y c h około d w u k ro tn ie w yższe od dan y ch G U S-u. Różnice w p ew n y m sto p n iu w y n ik a ją z ró żn y ch m eto d obliczania, a głów nie z tego, że G US p ew n ą część w y d a tk ó w przeznaczonych na n a p ra w y i k o n se rw a c je śro d k ó w trw a ły c h o raz k u p n o s p rz ę tu rolniczego zali cza nie do in w esty cji, a do bezp o śred n ich n ak ład ó w p ien iężn y ch na p ro d u k cję. T ym czasem 1ER te n a k ła d y zalicza jak o n a k ła d y in w e sty cy jn e. D ru g ą p rzy czy n ą różnic je s t niedoszacow anie przez GUS znacznych w y d a tk ó w p ien iężn y ch na in w esty cje, czynionych na r.ynku p ry w a tn y m , szczególnie w zak resie zak u p ó w w ozów ogum io nych, d re w n a i desek, a ta k ż e cegieł, p u stak ó w , dachów ek, okien, w apna, pieców itp .10). Z ty c h w zględów obliczenia 1ER są b a rd ziej p raw d o p o d o b n e oraz p ełn iejsze i słuszniejsze. D lateg o też analizę tego zagadnienia og ran iczy m y ty lk o do dan y ch 1ER.
R o z p a tru ją c w ysokość in w e sty c ji w cenach bieżących w gospo d a rstw a c h chłopskich p ro w ad zący ch rachunkow ość ro ln ą na W arm ii i M azurach w b a d a n y m siedm ioleciu (tab ela 7) n ależy stw ierd zić, że n a s tą p ił w z ro st z 2600 zł n ) do 4200 zł na 1 gospodarstw o, to je s t 10) S z czeg ó ło w e ro z w a ż a n ia d o ty c z ą c e ty c h ro z b ie ż n o śc i p rz e p ro w a d z a E. G o r z e l a k w cy t. ju ż k s ią ż c e : D o c h o d y.... s. 183— 188, o ra z М. С ż e r n i e w s k a, D o c h o d y g o s p o d a rs tw c h ło p s k ic h w 195811959, Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln e j 1960, n r 6 (d o d a te k ). " ) W ie lk o ść in w e s ty c ji n a 1 g o s p o d a r s tw o c h ło p sk ie n a W a r m ii i M a z u ra c h w 1956/1957 r. w y n o s iła ju ż 4800 zł. T y m c z a se m b a d a n i a a n k ie to w e J a d w ig i M a r e k i A d a m a W y d e r к i p rz e p r o w a d z o n e w 1956/1957 r. w 10 000 g o sp o d a r s tw c h ło p sk ic h ro z m ie sz c z o n y c h w 80 w s ia c h c a łe g o k r a j u w y k a z a ły , że p rz e c i ę tn a w a rto ś ć in w e s ty c ji n a 1 g o s p o d a r s tw o z b a d a n e w y n o s iła 2900 zł (b ez k u p n a in w e n ta r z a żyw ego). O z n ac z a to . że g o s p o d a r s tw a c h ło p sk ie p r o w a d z ąc e ra c h u n k o w o ś ć r o ln ą n a W a r m ii i M a z u ra c h -w y k a z y w a ły w ty m ro k u z n a c z n ie w ię k sz e in w e s ty c je n iż p r z e c i ę tn e g o s p o d a r s tw a w k r a j u . P o r. J . M a r e k , A. W y d e r к a, I n w e s t y c j e w g o s p o d a r s tw a c h c h ło p s k ic h , Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln e j, 1960, n r 2.
