A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 26, 1983
Irena L e p a lczy k ,* Ewa M a ry n o w ic z -H e tk a "
DIAG NO ZA I PROGRAM DOSKONALENIA DZIAŁALNOŚCI SPO ŁEC ZN O -W Y C H O W A W CZEJ W Y C H O W A W C Ó W
ŚRODOW ISKOW YCH
WPROWADZENIE
W to k u w ielo letn ich b a d ań nad k u ltu rą p ed agogiczną społeczeństw a prow ad zo n y ch w typ o w y ch śro dow iskach w y ch o w aw czy ch został ze-b ra n y m a te ria ł d iag n o sty czn y d o sta rc z a ją c y dan y ch do o c en y działal-ności społeczno-w ychow aw czej w śro d o w isk u lokalnym o raz pozw ala-jąc y n a sform ułow anie głó w n y ch k ie ru n k ó w tak ic h rozw iązań, k tó re m ogłyby udosk o n alić działalność w y chow aw czą w śro d o w isk u lo k a l-nym . Przez p o ję c ie środow isko lokalne rozum iem y te re n p rz e strz e n n ie w ydzielony, w sk ład k tó re g o w chodzą, prócz m ieszkań, w szelkie u rz ą dzenia usługow e, so cja ln e i k u ltu ra ln e , u zależnione o d p o trzeb i s tru k -tu ry społeczno-dem ograficznej m ieszkańców . W śro d o w isk u lokalnym ro zw ijają się g ru p y społeczności lo kalnej, b ę d ą ce p o d staw ą tw orzenia się w ięzi i w spółzależności m ięd zyludzkich1, sp rz y ja ją c e kon tak to m sp o -łecznym , w y tw a rz an iu atm o sfe ry s w o js k o ś d , u ła tw ia ją c e j kształto w an ie się osobow ości w szystkich m ieszkańców : dzieci, m łodzieży, dorosłych.
* Prof. dr hab. kierow nik K atedry Pedagogiki Społecznej UŁ. ** Dr, adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej UŁ.
1 W odniesieniu do osiedla m ieszkaniow ego por. np. J. T u r o w s k i , Osiedle
m ieszkaniow e jako podstaw a stru ktu ry organizacji społecznej miasta, „Studia
Socjolo-giczne" 1967, n r 7, oraz A. K a m i ń s k i , Funkcje pedagogiki społecznej, W arszaw a 1974, rodz. Osiedle, s. 123— 140. Badania etnograficzne dostarczające bogatych m ate-riałów w skazujqcych na środow isko w iejskie Jako środow isko silnych w pływów w ycho-w aycho-wczych na ycho-w szystkie k ategorie ycho-wieku. Por. np. K. Z a ycho-w i s t o * ycho-w l c z - A d a m s k a ,
Z agadnienie działalności społeczno-w ychow aw czej p o d d a n e zostało ocen ie na p o d sta w ie o pinii i p o g ląd ó w sam ych w y chow aw ców śro d o -w isko-w ych, p e łn ią cy c h tę fu n k cję za-w odo-w o i n iep ro fesjo n aln ie. T ak w ięc działalność społeczno-w ychow aw cza została p o z n an a o d stro n y w y ch o w aw có w , a nie ich w y c h o w an k ó w (podopiecznych, p a c je n tó w czy
po p ro stu u ży tk o w n ik ó w placów ek).
D ziałalność społeczno-w ychow aw cza2 u jm o w an a jest tu ta j ja k o ogół zabiegów sto so w an y ch przez zaw odow ych i niezaw odow ych w y c h o w aw -ców śro d o w isk o w y ch w czasie ich ak ty w n o ści sp o łeczn ej w śro d o w isku. W aktyw ności tej m ożna w y o d ręb n ić n a stę p u ją c e k ieru n k i: ra to w nictw o, opiekę, pom oc w sp ie ra ją c ą rozw ój i p ro fila k ty k ę w y c h o w aw -czą. W y m ien io n e k ieru n k i ak ty w n o ści w y ch o w aw czej ró żn icu jące czas, w jakim o d b y w a się działalność społeczno-w ychow aw cza, typ działań: jed n o razo w e, d łu gotrw ałe, doraźne, sy ste m aty c zn e o raz cel postępow ania, np. o g ran iczen ie czy zniesienie czynnika pow odującego niebezpieczeństw o, zagrożenie w ro zw o ju lub pod jęcie działań w ie lo kieru n k o w y ch , zap ew n iając y c h sy stem aty czn e o d d ziały w an ie i sty m u -lu ją c y ch do a k ty w n o ści w łasn ej w ych o w an k a.
W ażn ą p rzesłan k ą u p o w ażn iającą do poszukiw ania w ak ty w n o ści społecznej w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch a sp ek tó w działalności w y -chow aw czej jest idea w y ch o w an ia to w arzy sząceg o . Pozw ala o n a w nios-kow ać, że zarów no treści jak i p rzed m io t oraz p o d m io t o d d ziały w an ia w ychow aw czego u leg a znacznem u rozszerzeniu, a p ro c e s w y ch o w an ia o d byw ać się moiże p rz y ok azji zachodzenia sto su n k ó w rzeczow ych m ię-dzy ludźmi, skupionym i w danym śro d o w isk u lokalnym .
G łów nym problem em badaw czym jest p y ta n ie o to, ja k w o pinii w y -chow aw ców k s z ta łtu je się ich d ziałalność społeczno-w y-chow aw cza w środow isku lokalnym , zróżnicow anym z p u n k tu w idzenia liczebności m ieszkańców . In te re s u je nas s ta n w iedzy w ychow aw ców śro d o w isk o -w ych na tem at celó-w , k ręg ó -w -w y ch o -w an ia i k a te g o rii -w y cho-w ankó-w (przedm iotu o d d ziały w an ia w ychow aw czego). Z a d aje m y także p ytanie o stan w iedzy resp o n d e n tó w n a tem at głów nych u w a ru n k o w a ń ich dzia-łalności zarów no zależnych o d nich, jak np. w a lo ry osobiste, u m ie ję t-ności pedagogiczne, ja k i zew n ętrzn y ch , np. znajom ość te re n u pracy, po ten cjaln e g o p rzed m io tu oddziaływ ania, jeg o p o trzeb i sposobów ich zaspokojenia. C elem b adań było nie tylko poznanie opinii w y c h o w aw -ców środow iskow ych, ale p rze d e w szystkim u sta le n ie w jaki sposób Łódź 1948 oraz t e j ż e , P o m o c w z a j e m n a i w s p ó ł d z i a ł a n i e w k u ltu r a c h l u d o w y c h , Łódź 1951. Na różnicujący w pływ m iasta i wsi jako środow isk w ychow aw czych zwrócił uw agę R. W r o c z y ń s k i , W y c h o w a n i e p o z a s z k o łą , W arszaw a 1968.
2 I. L e p a l c z y k , D z ia ła ln o ś ć w y c h o w a w c z a w o s i e d lu m i e s z k a n i o w y m , „Biule-tyn TW W P" 1976, nr 5, s. 14.
realizu ją oni sw e zadania. K luczow ym stało się p y tan ie o stra te g ię p o stęp o w an ia społeczno-w ychow aw czego p rz y ję tą i realizo w an ą przez w ychow aw ców środow iskow ych. In te reso w ały nas je d y n ie n ie k tó re e le -m en ty o w ej p ro ce d u ry , a przede w szystki-m : e le -m e n ty sto so w an y ch -m etod p ra c y sp o łecznow ychow aw czej w środow isku, typ s to su n k u w y chow aw czego, p ełniona przez w ych o w aw cę rola, w sp ó łp ra c a z in sty tucjam i i o rg an izacjam i społecznym i o raz p re fe re n c je w w y borze k ie runków ak ty w n o ści w ychow aw czej, zw łaszcza zaś u k ieru n k o w a n ie p o stępow ania w ychow aw czego na pom oc w sp ie ra ją c ą rozw ój i p ro fila k -ty k ę w ychow aw czą.
R ezultatem b a d ań m iał być ob raz działalności społecznow ychow aw czej, realizo w an ej w śro d o w isk u lokalnym p rzez różne k a te g o rie w y -chow aw ców afiliow anych przy in sty tu cja ch : kształcenia, op iek i i zdro-wia, k o n tro li, re k re a c ji i czasu w olnego. N ależy podkreślić, że m im o in sty tu cjo n a ln e g o p u n k tu w y jścia nie in sty tu cja lecz człow iek w n iej działający był głów nym p rzedm iotem badań.
W konkluzji p rac d ia g n o sty c zn y c h został sform ułow any p ro g ram do skonalenia działalności społeczno-w ychow aw czej w środow isku. Za-w ie ra on o gólne k ieru n k i takiego p ostępoZa-w ania, k tó re Za-w zbogacałoby działania w y ch o w aw cy i czyniłoby je b ardziej skutecznym i i in te n sy w -nym i.
Problem y badaw cze zam ierzano rozw iązać w o p a rc iu o m ateriał zeb ran y o d dużej, isto tn ej sta ty sty c z n ie populacji, re p re z e n tu ją c e j o g ó ln o -polską zbiorow ość w y chow aw ców środow iskow ych: pro fesjo n aln y ch i niep ro fesjo n aln y ch .
Z astosow ano więc p o stęp o w an ie p o leg ające n a w y o d ręb n ie n iu ty -pow ych m iejscow ości, zróżnicow anych z p u n k tu w idzenia położenia geograficznego, liczebności m ieszkańców , stopnia inten sy w n o ści in d u -strializacji i u rab an izacji: w ielkie, śred n ie i m ałe m iasto o raz w ieś. P rzy jęto założenie, że w szystkie m iejscow ości będą zn ajd o w ały się na linii lub w pobliżu teg o sam eg o p o łu d n ik a 3.
S pośród rozm aitych k ateg o rii w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch działają cy c h w środow isku lokalnym zdecydow ano się na w y b ó r 11 k a te -gorii. Znaleźli się tu w y ch o w aw cy zaw odow i, k tó rzy rea liz u ją działal-ność społeczno-w ychow aw czą w śro d o w isk u lokalnym bądź to z ty tu łu w y k o n y w an ia zaw odu nau czy ciela (w szkole p o dstaw ow ej, przedszkolu, bibliotece, placów ce opiekuńczow ychow aw czej, p lacó w ce w y c h o w a -nia pozaszkolnego), bądź w ram ach w y ch o w an ia tow arzy sząceg o —
5 Biorąc pod uw agą kryteria doboru próby w ybrano n astępujące m iejscowości: w ielkie miasto — Łódź, średnie m iasto — Bielsko-Biała i Pabianice, m ałe m iasto —■ Kutno i Bełchatów, wieś w bliskim położeniu od ośrodka uprzem ysłow ionego — Kle-szczów, wieś gmina, tradycyjna, z dom inacją rolnictw a — Piątek.
w y k o n u ją c inne zaw ody, np. p ielę g n ia rk i środow iskow ej. Do k a te g o rii w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch n iep ro fe sjo n a ln y c h zaliczeni zostali działacze o rg an iz acji społeczn y ch (ORMO, TKKF, ZHP) o raz w sp ó łp ra cow nicy in sty tu cji p u b licznych, np. te re n o w y o p iek u n społeczny, sąd o w y k u ra to r społeczny. P o p u lacja b a d a n y ch w ychow aw ców śro d o w isk o w ych zaw ierała 2275 resp ondentów , sp o śró d k tó ry c h 1290 (56,7%) s ta now ili w y c h o w aw c y p rofesjonalni, a 985 (43,3%) w y ch o w aw cy n ie -p rofesjonalni.
Podsum ow ując uw agi m etodologiczne n a le ż y pow iedzieć, że zd ecy -dow ano się n a n a stę p u ją c e o g ran ic ze n ia treści pro b lem ó w badaw czych:
— diag n o zy działalności społeczno-w ychow aw czej w y chow aw ców śro d o w isk o w y ch — do diagnozy ich w iedzy o tej działalności o raz s tr a -tegii p o stępow ania,
— k a te g o rii w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch — do ró żn y ch k a te gorii nauczycieli o raz w y b ra n y c h typów w ychow aw ców n iep ro fesjo -nalnych,
— te re n u b a d a ń — do ty p o w y c h śro d o w isk w y b ra n y c h z p u n k tu w idzenia liczebności ludności, inten sy w n o ści p ro ce só w urban izacji i in-d u strializacji,
— tec h n ik b ad aw czy ch — do o b szern eg o w y w ia d u z w ych o w aw cą środow iiskowym,
— p ro c e d u ry b ad aw czej — do b a d a ń spraw ozdaw czych, o p a rty c h o dużą, re p re z e n ta ty w n ą p o p ulację.
DIAGNOZA
D IA G N O Z A S T A N U W IE D Z Y P E D A G O G IC Z N E J W Y C H O W A W C Ó W Ś R O D O W IS K O W Y C H
C ele w ychow aw cze
U zyskane odpow iedzi* na tem at w ied zy o celach w y ch o w an ia u ja w -n iły z-nam ie-n-ne opi-nie w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch zarów -no zaw o-dow ych, ja k i o ch otniczych. 64% (przy N = 2 2 7 5 ) p o sta w ę społeczną w ysunęło jak o g łó w n y cel działalności w ychow aw czej, na drugim m ie jscu znalazły się p o sta w y in te rp e rso n a ln e (27,3%), n a trzecim — p o sta -w y id eo -w e (24,2%), n a cz-w artym (21% respondentó-w ) — po sta-w y intra- p e rso n aln e. P ostaw y o k reślają c e sto su n ek do k u ltu ry o raz p rzy ro d y znalazły się na o sta tn ic h m iejsc a c h (odpow iednio — 7,8 i 5,5% o g ó łu
4 Odpowiedzi uporządkow ano według propozycji H. M u s z y ń s k i e g o , Zarys
b adanych). J e st rzeczą istotną, iż b ib lio tek arze szkolni jak o jed n a z k a -tegorii śro d o w isk o w eg o w ych o w aw cy zaw odow ego w rejo n ie je j dzia-łan ia oraz działacze organ izacji ORM O obie te w arto ści uznali za cen-ne w pro cesie w ychow aw czym .
P ostaw y społeczne — np. społecznego zaangażow ania, patrio ty zm u , dyscypliny, odpow iedzialności- u z y sk ały w y so k ą ran g ę w opiniach 0 celach w y ch o w an ia w u jęc iu nauczycieli: n a 64% o g ó łu b ad an y ch w ychow aw ców środow iskow ych 34,5% og ó łu b a d a n y ch nauczycieli (N = 555) uznało kształto w an ie ,po staw społecznych, za głów ny cel w y -chow ania. J e s t sp raw ą w ażną, iż resp o n d en ci w y k o n u ją c y inny zawód, k tó re g o istotą jest ak ty w n o ść zaw odow a w środow isku — p ielę g n ia rk i środow iskow e — w pły w an ie na p o sta w y m ieszk ań có w rejo n u leczn i-czego u z n a ły za m ało znaczące dla p ro ce só w w y ch o w an ia w m iejscu zam ieszkania (2,4% ogółu b ad a n y ch p rz y N —2275). J e s t to sp raw a zrozum iała jeśli przypom nim y, iż działalność w ychow aw cza w p ra c y p ie -lęg n iark i m a c h a ra k te r to w arzy szący p ro fila k ty c e w z ak resie służby zdrow ia i podnoszenia k u ltu ry zd ro w o tn ej w rejo n ie je j działania.
A naliza p refe re n c ji celów w y ch o w an ia w zależności o d typow ego śro d o w isk a w y chow aw czego pozw ala stw ierd zić, że na ogół nie zuw aża się isto tn y c h różnic w w y borze celów . N a jb a rd z iej zróżnicow an e i tym sam ym ian te re su ją c e daane dotyczą w y b o ró w przez w y ch o w aw ców śro d o w isk o w y ch celów w y ch o w an ia zm ierzającego do k sz ta łto w a -nia p o sta w id eo w y ch (hum anizm u, intern acjo n alizm u , rów ności). Z au w a-ża się w y ra ź n ą p raw idłow ość w sk a z u ją c ą n a to, że cel ten p re fe ru ją przede w szystkim w y ch o w aw cy w wiellkich m ia sta c h (29,6% dla N = 1021), n a stęp n ie w m iastach śre d n ic h (23,1% dla N = 7951).
W y d a je się, że w o p in ia c h b a d a n y ch w ychow aw ców środow isko- wjych d om inują d w o ja k ie g o ty p u p o sta w y jak o cel działalności w y c h o w aw czej. P ierw szy z n ich zw rócony je s t do g ru p y społecznej, zaró w no m akro ja k m ik ro środow iskow ej, sta n o w ią c ej w a ru n e k ro zw o ju sp o -łecznego p a ń stw a o u s tro ju socjalisty czn y m . T en typ p o sta w y w sp a rty tra d y cja m i życia sp o łeczn eg o sięg ający m i ubiegłego w ie k u i trw ały m i także w teraźniejszości, choć w o p a rc iu o inne m o ty w acje społeczne 1 indyw idualne, w y stę p u ją c y pod p o sta c ią innego, niż w pop rzed n iej epoce nazew nictw a, je s t b ardzo żyw y i ekipansyw ny. A k tu a ln ie n a jc h ę t-n iej m ów im y o siłach .społeczt-nych.
N a stęp n e w hierarch ii w arto ści celów w y c h o w an ia — w p rz e k o n a -n iu -naszych resp o -n d e -n tó w — są p o sta w y i-n te rp erso -n al-n e . S peł-niają o n e ro lę zapobiegaw czą, c h ro n iącą jed n o stk ę (w ychow anka) p rz e d k o n -sek w en cjam i rozbicia w ięzi społecznych, jak ie coraz g łęb iej i szerzej grożą m ałym społecznościom lokalnym , przed w pływ am i dezorganizacji społecznej, to w arzy szącej procesom u rb a n iz a c y jn y m i in d u strializacy
j-nym. P ostaw y in te rp erso n aln e w ym ag ają o d w y ch o w an k a tak iej w ie-dzy o o tac z ają c y m św iecie i sam ym sobie, k tó ra pozw oliłaby na doko-n y w adoko-n ie w y b o ru m iędzy dobrem i złem, p o żyteczdoko-nym i szkodliw ym , zgodnym z n o rm ą społeczną i w arto ścio w y m w zorem życia a p o g ląd a -mi i zachow aniam i pozbaw ionym i ty c h w alorów .
S fery o d d z ia ły w a n ia w y chow aw czego
C złow iek jest isto tą bio so cjo k u ltu raln ą. W szy stk ie trzy sfe ry lu d z k iej osobow ości stan o w ią jedność w zajem n ie się u z u p e łn iają c ą. W y chow anie w zm acniające rozw ój biosocjofculturalny o sób każd ej g e n e racji (dzieci, m łodzież, dorośli, o so b y starsze) je s t rów nocześnie w y c h o -w aniem -w p ro -w ad zający m -w społeczeńst-w o i jego -w arto ści. Polega w ięc: 1) na tw o rze n iu sy tu a c ji sp rz y ja ją c y c h w łaściw ej p ielęg n acji, w y ró w n y w a n iu b rak ó w organizm u i p o b u d z a n iu ro zw o ju przez k o rz y stne w aru n k i środow iska; 2) n a w ra sta n iu jed n o stk i w coraz szersze g ru py społeczne w w a ru n k a ch in te rp e rso n a ln y c h i grupow ych, g w a ra n tu jący ch pom yślne w chodzenie jed n o stk i w społeczeństw o; 3) na w ra s ta niu w w arto ści k u ltu ry m a te ria ln e j i duchow ej sp rz y ja ją c ej a k ty w iz a -cji zain tereso w ań , a sp ira -cji i sam ow ychow ania. P ro ces w ychow aw czy w zak resie w y m ien io n y ch sfer w ym aga o d ręb n y c h sy tu a c ji w y c h o w aw -czych.
O pinie w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch na tem at w y ch o w an ia w zm acniającego rozw ój d ają ob raz s ta ty s ty c z n y z je d n e j ©trony w y ra ź -nie sk o n c en tro w a n y , z d ru g iej — rozrzucony. Jed n o ro d n o ść p o glądów w ychow aw ców u jaw n ia się w ów czas, g dy an alizu je się dane z p u n k tu w idzenia w y b o ru poszczególnych s fe r o d d ziały w an ia w ychow aw czego. N iezależnie o d m iejsca zam ieszkania i d ziałania społecznego dom inu-je p o g ląd o konieczności takiego o rg an izo w an ia p ro c e s u w y ch o w aw cze-go, k tó ry g w a ra n to w ałb y rozw ój społeczny w y ch o w an k a. N ależy tu pod-kreślić w y ra ź n ą dom inację ty c h poglądów u w y chow anków w iejskich (39,2% dla N = 1 3 8 ). Sfera rozw oju społecznego w y ch o w an k a jest nie ty lk o p refe ro w a n a przez w ychow aw ców na wsi, ale w y m ien ian a jak o jed y n a go d n a k ształto w an ia.
N atom iast dużą p o la ry z a c ję poglądów w y ch o w aw có w zauw ażam y w zw iązku z an alizą d an y ch u ja w n ia ją c y c h ich o p in ie o po trzeb ie ró w n om iernego k ształto w an ia w szy stk ich sfe r o d d z ia ły w a n ia w y c h o w aw czego. Z d ecydow anie dom inują w o d p o w iedziach p o zy ty w n y c h w y c h o -w a-w cy d ziałający -w różnych ty p ac h m iast. N ie d o strz e g ają kon iecz-ności w szech stro n n eg o rozwoju, w y c h o w an k a w ych o w aw cy w iejscy.
G łów ną sferą o d d ziały w an ia w ychow aw czego w m iejscu zam ieszka-nia je s t rozw ój sp ołeczny w ychow anka, u ła tw ia ją c y w chodzenie w
róż-ne g ru p y społeczróż-ne i po d ejm o w an ie w nich now ych, coraz tru d n iej- sziych ról sp o łecznych. 33,5% o g ó łu resp o n d e n tó w (N = 2275) tę sfe rę ksz ta łto w an ia osobow ości u zn aje za n ajisto tn iejszą , g d y o w sp o m ag a-niu ro zw o ju k u ltu ra ln e g o w y ch o w an k a m ów i 2,8% o g ó łu b adanych, b io lo g ic z n e g o — 1,4% .'
W y c h o w a w c y środow iskow i cenią so b ie n ajw y ż ej te sfery o so b o -w ości u innych, k tó re sam i -w sobie roz-w ijają. D ziałalność p ed ag o g icz-na w m iejscu zam ieszkania stw arza bow iem dogodne sy tu a cje do roz-w o ju społecznego zaróroz-w no roz-w łasnego, ja k i roz-w ych o roz-w an k a.
Przedm iot działalności w ychow aw czej
W śró d p y ta ń b adaw czych znalazły się tak ż e takie, k tó ry c h celem b y ło zarów no stw ie rd z e n ie istn ieją c e g o sta n u rzeczy, ja k i u z y sk an ie opinii n a tem at w ie k u osób, k tó re w in n y być p rzedm iotem troski i w y -siłku u k ieru n k o w a n e g o n a zm ianę ich sy tu a cji, zachow ania, postaw .
G odnym p o d k re śle n ia je s t p a jd o c e n try z m poglądów . N iezależnie od k a te g o rii w y chow aw cy środow iskow ego, zaw odow ego lub o ch o tn ic ze go i jego zw iązku z in sty tu cją lo k aln ą lub o rg an iz acją społeczną, a ta k że działania n a wsi czy w w ielkim m ieście — dzieci i m łodzież sta n o -w ią p o d sta -w o -w y przedm iot z a in tere so -w a n ia (35,8% p rzy N = 2275). Do-rośli w w ieku p ro d u k cy jn y m i p o p ro d u k cy jn y m w znikom ym sto p n iu są o taczan i tro sk liw o ścią resp o n d e n tó w (0,57% ogółu badaczy). Praw ie 35% ogółu b a d a n y ch n ie p o d a je odpow iedzi n a p y ta n ie o k a te g o rię w iek u osób, k tó re pow inno o b jąć w y ch o w an ie w śro d o w isk u lokalnym .
N ależy uznać, iż pojęcie ,d z ia ła ln o ść społeczno-w ychow aw cza'' w śro d o w isk u lokalnym w u ję c iu resp o n d e n tó w dotyczy przede w szy stkim dzieci. W n a stę p n e j k o lejn o śc i dzieci i d o ro sły ch (takie zdanie w y -pow iada 16,8% o g ó łu badanych). Z a g ad n ien ie uznane zostało za isto t-n e — w zw iązku z tym sform ułow at-no p y ta t-n ie k o t-n tro lt-n e , w w y t-n ik u k tó re g o u zy sk an a o dpow iedź o d 45,9% o g ó łu resp ondentów , że w szy s-cy, tj. dzieci, m łodzież, dorośli i ludzie w w ie k u p o p ro d u k cy jn y m po-w inni (a nie są, ja k p rz y p y ta n iu analizopo-w anym poprzednio) p rzedm io-tem działalności w y ch o w aw czej w środow isku.
K ręgi śro d o w isk o w e
W analizie k ręg ó w środow iskow ych, w jak ic h realizo w an e są o d d ziaływ ania w ychow aw cze b y ły b ra n e pod rozw agę p o d staw o w e in sty -tu cje w ychow aw cze, fu n k cjo n u jąc e w m iejscu zam ieszkania: rodzina, g ru p a rów ieśnicza, szkoła, zakład p racy , cała społeczność lokalna, P ra -w ie 1/3 o g ó łu resp o n d e n tó -w ro dzinę u zn aje za n a jis to tn ie js z y k rąg
śro dow iskow ego o d d ziały w an ia w ychow aw czego. Szczególnie w y raźnie e k sp o n u ją len k rąg w y ch o w aw cy z w ielk ich i śred n ich m iast. O d b ieg a-ją o d p rze c ię tn ej k rajo w e j w y ch o w aw cy z m ałych m iast. W n a stęp n ej ko lejn o ści są w ym ienione: szkoła, społeczność lokalna o ra z g ru p a
rów ieśnicza i zak ład p racy .
U w aru n k o w an ia działalności w śro d o w isk u i ich znaczenie
W opinii w szy stk ich w y chow aw ców szczególnie cenioną cechą ich osobow ości są w a lo ry o so biste (63,4% dla N = 2275). W a lo ry te są je d na k o w o w ażne dla w y ch o w aw có w p ro fe sjo n a ln y c h (w skaźnik s tru k tu -ry 0,62), ja k i w ychow aw ców społecznych. D rugie m iejsce zajm uje w iedza i u m iejętn o ści zaw odow e. Z arów no w śró d w alo ró w rzeczyw is-ty ch ja k i p o żąd an y ch znaczenie tej cechy je s t różne w p rz e k o n a n iu w ychow aw ców zaw odow ych i społecznych. W śró d pierw szy ch aż 75% u z n aje je za w ażne, w śró d drugich ty lk o 33% resp o n d e n tó w n a d a je im znaczącą rangę. M niejsze znaczenie p rz y p isy w a n e w iedzy i u m ieję tn o ściom zaw odow ym w y n ik a zarów no ze znacznej odm ienności rzeczy w iście w y k o n y w a n y ch zaw odów , jak i z dom inacji w śró d w y c h o w aw -ców n iep ro fesjo n aln y c h zaw odów techniczno-biurow ych. W zw iązku z ty m d aje się zauw ażyć duża ró żnorodność opinii w ychow aw ców w zależności o d typ o w eg o środow iska. Te w a lo ry w y ch o w aw cy śro d o -w isko-w ego szczególnie p o d k re śla ją resp o n d en ci działający na -w si (81,4% dla N = 1 3 8 ). N ajm n iej w ychow aw ców d o c e n iają c y c h te u w a ru n -k ow ania a-k ty w n o ści społeczno-w ychow aw cze p ra c u je w w iel-kim m ieś-cie (52,5% dla N = 1 0 2 1 ).
K olejne m iejsce w śró d u w a ru n k o w a ń działalności zajm ują: u m ie ję t-ności sto so w an ia m etod (49,45%) o raz cz y n n ik i z e w n ętrzn e — k u ltu ra śro d o w isk a (40,80%), w iedza i u m ieję tn o ści p ra k ty c z n e (37,23%). W śró d ty ch cech nie m a różnic m iędzy w y pow iedziam i w y ch o w aw có w p ro fe -sjo n a ln y c h i sp o łeczn y ch oraz w y ch o w aw có w d z ia łają c y ch w ró żnych ty p a c h m iejscow ości.
M o ty w y i okoliczności p o d jęcia p ra c y sp ołecznej są czynnikam i isto tn ie w a ru n k u ją c y m i działalność re sp o n d e n tó w . M o ty w a cja działania sp o łeczn eg o je s t w y ra ź n ie oso b ista (57,76% N = 2275). ,.P otrzeba w ła sn a" działania c e ch u je częściej o so b y sam otne, a w śró d w y c h o w a w -ców o c h o tn iczy ch je s t ty p o w a dla w sz y stk ic h osób z w y k ształcen iem w ięcej n iż p o dstaw ow ym , często technicznym .
Z naczna część b a d a n ej p o p u lacji (22,64%) w łą c z y ła się do p ra c y sp o -łecznej za n am o w ą d y re k c ji szkół, p laców ek, organ izacji, na sk u te k z a ch ę ty o sób ze sw ego k r ę g u śro d o w isk o w eg o lub m andatu. P o stęp o -w anie tak ie je s t szczególnie c h a ra k te ry s ty c z n e dla -w y ch o -w a-w có -w n a
wsi (33,5% d la N = 138) i w m ałych m iasteczk ach (30,3% dla N = 321). N a -tom iast podejm o w an ie działań w śro d o w isk u w w y n ik u „pobudzenia z z e w n ą trz " w y s tę p u je n a jrz a d z ie j (18,4% d la N = 1021) w w ielkim i średnim m ieście (22,8% d la N = 795).
W śró d przy czy n , a m oże słuszniej b y ło b y pow iedzieć sy tu a cji, k tó re sk ła n ia ły do p o d jęc ia działalności w y ch o w aw czej w m iejscu zam ieszka-n ia i u z a sa d ieszka-n iały d e c y zję w łą c ze ieszka-n ia się w ieszka-n u rt działań społeczieszka-nych, d aje się zauw ażyć praw id ło w o ść: w raz ze zm niejszaniem się w ielkości ty p o w eg o śro d o w isk a w z ra sta liczba w y chow aw ców , k tó rz y p o djęli działalność społeczną ch cąc zaspokoić p o trz e b y śro dow iska. Rozw ój m iast i przem ysłu, re w o lu c ja n au k o w o -te c h n ic z n a i je j sk u tk i dla życia człow ieka, m iędzy innym i p rz e ja w ia ją c e się w zagrożeniu śro d o w isk a biologicznego łudzi, sty l życia n a s ta w io n y n& k o n su m p cję itp. zjaw iska w y stę p u ją c e w n o w o czesn y ch sp o łe c z eń stw a c h dla w ielu w ra ż liw y c h jed n o ste k są n iew ą tp liw ie pod staw o w y m i pobudkam i pro w ad zący m i do p o djęcia p rac y w y chow aw czej w śro d o w isk u lokalnym . O bok sy tu acji, nazw ijm y je m ak ro śro d o w isk o w y m i, w y s tę p u ją s y tu a c je m ik ro śro d o - w iskow e i in d y w idualne, k tó re sp ra w ia ją , iż je d n o s tk a p o d ejm u je i re a -lizu je zadania w y chow aw cze w sw oim m iejscu zam ieszkania.
D IA G N O Z A S T R A T E G II P O S T Ę P O W A N IA S P O Ł E C Z N O -W Y C H O W A W C Z E G O
Kto działa: c ech y społeczno-dem ograficzne w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch
S pośród w ie lu cech sp o łecznodem ograficznych, k tó ré zw ykle c h a ra k -te ry z u ją b a d a n ą p o p u la c ję zatrzy m u jem y się je d y n ie p rzy trz e c h n a jb a rd z iej zn aczących dla p ro g ra m o w a n ia d o sk o n alen ia działalności sp o -łeczno -w y ch o w aw czej w śro d o w isk u lokalnym . Są to płeć, w iek, zawód.
P łeć. Z biorow ość w sz y stk ic h o b ję ty c h b ad an iem w y ch o w aw có w je s t zdecy d o w an ie zdom inow ana przez k o b iety , k tó re sta n o w ią 74,6% dla N - 2275. D om inacja k o b iet je s t szczególnie ja s k ra w a w k a te g o rii n au czy cieli o raz p ie lę g n ia re k śro d o w isk o w y ch . N ajm n iej k o b ie t było w śró d d ziałaczy TKKF (14,9%). W p o z o sta ły ch nie w y m ien io n y c h w yżej k a te g o ria c h k o b ie ty sta n o w ią połow ę lub w ięcej niż połow ę p o p u lacji. M ożna w ięc pow iedzieć, że d om inacja k o b iet je s t szczególnie w y so k a w śró d k a te g o rii w y ch o w aw có w p ro fe sjo n a ln y ch , n a to m ia st o b n iża się w śró d w y ch o w aw có w n iezaw odow ych.
W iek. P rzeszło p ołow ę p o p u lacji stan o w ią w y c h o w aw c y b ę d ą cy w w ieku 25—44 la ta (61,7%). P on ad to dość isto tn ą s ta ty s ty c z n ie je s t p o p u lacja osób w w ie k u 45—54 la ta (15,1%). N ajm łodsi są in stru k to rz y h a rc e rsc y (41,9%) w w ie k u 18— 25 lat. N a jsta rsz y m i w y ch o w aw cam i
środow iskow ym i, w w ie k u 60 i w ięcej lat są te re n o w i o p iekunow ie sp o -łeczni (46,9% d la N = 196) oraz k u ra to rz y spo-łeczni (25,3% dla N = 1 7 0 ). W k a te g o rii w ie k u 25— 44 lat dom inują n a u c zy c iele i pozostali w y c h o w a w c y p ro fe sjo n a ln i o ra z 87,7% (dla N = 122) p ie lę g n ia re k śro d o w isk o -w ych. W śró d -w y ch o -w a-w có -w n iep ro fe sjo n a ln y c h je s t -w tym -w iek u 63,7% o g ó łu d ziałaczy TKKF i 52,5% ogółu członków grup p ed ag o g icz-n y c h ORM O.
Zaw ód. K ateg o ria w y ch o w aw có w p ro fe sjo n a ln y c h je s t jed n o lita pod w zględem zaw odow ym i w o d n iesien iu do n a u c zy c ieli w sz y stk ic h b a d a -n y c h su b k a te g o rii z -n ajd u je się w k a te g o rii zaw odow ej i-n te lig e -n cji lub techników . N atom iast k a te g o ria w y ch o w aw có w n iep ro fe sjo n a ln y c h jest zró żnicow ana pod w zględem zaw odow ym . N a jb a rd z ie j zróżnicow aną p o p u lac ją w y ch o w aw có w są tere n o w i o p iek u n o w ie społeczni. W śró d n ich z n a jd u je się n a jlic z n iejsz a k a te g o ria zaw odow a ro lników (11,2%) oraz także n a jlic z n iejsz a zbiorow ość e m e ry tó w (26,5% dla N = 196). S tosunkow o w y so k i je s t także w sk aźn ik e m e ry tó w w śró d k u ra to ró w sp o łeczn y ch (17,6% d la N = 170). N a jw y ż sz y w sk aźn ik ro b o tn ik ó w w y k w a lifik o w a n y c h z n ajd u je się w śró d działaczy TKKF (14,9% dla N = 127), te re n o w y c h op iek u n ó w sp o łe c z n y ch (9,6% dla N = 196) i działaczy ORM O (21,8%).
P o d sum ow ując c h a ra k te ry s ty k ę sp o łecznodem ograficzną w y c h o w aw ców śro d o w isk o w y ch n a le ż y stw ie rd z ić liczbow ą p rze w ag ę k o b iet, s to -su nkow o m łody w iek i n iew ie lk ie zróżnicow anie zaw odow e, szczególnie w y ch o w aw có w p ro fe sjo n a ln y c h .
Gdzie d ziałają: te r e n działalności sp o łeczno-w ychow aw czej T e o rety c zn ie m ożna w y o d rę b n ić d w a te re n y działalności w y c h o w aw -czej: działalność rea liz o w a n ą w m iejsc u zam ieszkania w y chow aw ców i w y c h o w a n k a o ra z ak ty w n o ść p o d ejm o w a n ą przez w y c h o w aw cę m iesz k ają ce g o gdzie indziej. W św ietle b a d a ń d a je się zauw ażyć p ra w id ło -w ość, że działalność społeczn o --w y ch o -w a-w czą -w s-w oim m ie jsc u zam ie-szkania p o d ejm u ją n a ogół w ychow aw qy n iep ro fesjo n aln i o raz w ychow aychow cy n a ychow si i ychow m ałym m ieście, co z resztą je s t u ychow a ru n k o ychow a n e ychow ie lk o ścią śro d o w isk a. O gółem w ta k ie j sy tu a c ji z n a jd u je się 60% w y c h o w aw ców (dla N = 2275). P raw id ło w o ść ta d o ty c z y szczególnie te r e n o w y ch op iek u n ó w sp o łe c z n y ch (95% dla N = 196), in stru k to ró w h a r c e rsk ic h (78% dla N = 281), działaczy TKKF (69% dla N = 127), k u r a torów sp o łe c z n y ch (64% dla N = 170). N ie w ą tp liw ie s y tu a c ja ta u w a ru n k o w a n a je s t w ym ogam i form alnym i, np. tere n o w i op iek u n o w ie sp o łeczni i k u ra to rz y społeczni zobow iązani są do p o d ejm o w a n ia a k ty w n o -ści w sw oim m iejsc u zam ieszkania (osiedle m ieszkaniow e, re jo n
lecz-niczy, re jo n szkolny). Je d n a k część w ychow aw ców p o d ejm u je ten typ działalności sam o rzu tn ie.
S kuteczność i sp ra w n o ść działań społeczn o -w y ch o w aw czy ch w m ie jscu zam ieszkania n iew ą tp liw ie zależy od p raw idłow ego, p ełnego i w ia -ry g o d n eg o ro zp oznania te re n u działań, p o trzeb jeg o m ieszkańców — p o te n c ja ln y c h w y ch o w an k ó w lub też u ż y tk o w n ik ó w placó w ek . W y n i-ki b a d a ń w sk a z u ją , że w y ch o w aw cy n ie p ro fe sjo n a ln i (12,9% dla N = 985) częściej niż w y ch o w aw cy p rofesjonalni d o strz e g ają so cja ln e potrzeb y te re n u sw e g o działania. N atom iast w y ch o w aw cy pro fesjo n aln i częściej w sk a z u ją na p o trzeb y k u ltu ra ln e i w ychow aw cze, w y m a g ają c e pilnego rozw iązania na tere n ie ich ak ty w n o ści społeczno-w ychow aw czej. Na ten rodzaj potrzeb w ychow anków , podopiecznych, u ży tk o w n ik ó w p laców ek zw raca u w ag ę 10,3% w ychow aw laców p ro fe sjo n a ln y ch i 6,5% w y -chow aw ców n iep ro fesjo n aln y c h .
T e n d e n cja do częstszego dostrzegania potrzeb so cjaln y ch śro d o w is-ka lo k aln e g o zaostrza się szczególnie w raz ze zm niejszaniem się w iel-kości m ie jsc o w o śc i w k tó re j działa w ychow aw ca.
Ja k działają: m eto d y p ra c y społeczno-w ychow aw czej
N ie będziem y zajm ow ali się m etodam i p ra c y społecznow ychow aw -czej p ro fesjo n aln y ch i n iep ro fesjo n aln y c h w ychow aw ców środow isko-w ych, gdyż tem u tem atoisko-w i p o śisko-w ięciła a rty k u ł E. M ary n o isko-w icz-H etk a5. Z atrzym am y się jed y n ie nad n iek tó ry m i w ynikam i b a d a ń w tym z a k re -sie, c h a ra k te ry z u ją c y m i działalność społeczno-w ychow aw czą w w iel-kim, średnim i m ałym m feście, a w ięc tam , gdzie w y stę p u je o sied le m ieszkaniow e jak o stru k tu ra u rb an isty c z n a i społeczna.
W y c h o w a w c y fu n k cjo n u ją c y w w ielkim m ieście sto su ją n ajc z ę śc iej w sw ym działan iu m eto d ę p ra c y z grupą Podobnie zach o w u ją się w y chow aw cy w średnich m iastach. D aje się zauw ażyć pew na jed n o ro d -ność w y n ik ó w dla w ielk ieg o i średniego m iasta. W obu ty p ac h m iejscow ości około 10% w ychow aw ców w y b ie ra m etodę o rg an iz acji sp o -łeczności lo k aln ej. O d ty ch śro dow isk znacznie odbiega obraz działal-ności w m ałym m ieście, gdzie w y bór m etod p rac y społeczno-w ychow aychow czej jest m ało zróżnicoychow any. W śro d o ychow isk u m ałego m iasta ychow y stę -p u je najn iższy w skaźnik w y ch o w aw có w -p o d ejm u ją c y c h ak tyw ność m etodą org an izo w an ia społeczności lo kalnej. N atom iast n ajc ie k a w ie j z p u n -k tu w idzenia tem atu b a d ań p re z e n tu ją się w y ch o w aw cy d ziałający na te re n ie wsi. N asuw a się p y tan ie czy takie po stęp o w an ie u łatw ia im fakti
5 E. M a r y n o w i c z H e t k a , M etody pracy społecznow ychow aw czej w y ch o
-w a-w cy środo-w isko-w ego, „Acta U niversitatis Lodziensis" 1982, Folia oeconomica 16, s. 231—249.
że działają w a u te n ty c z n e j społeczności lo k aln ej, gdzie zachow ana je s t o tw a rto ść k o n ta k tó w społeczn y ch i ,,znajom ość tw arzą w twarz"®. W y
d a je się, że w a rto śc io w e biyłoby m onograficzne zbadanie w si, w k tó re j dobrze fu n k cjo n u je działalność społecznow ychow aw cza w celu z a a d ap to w an ia w zo rco w y ch działań także d o w a ru n k ó w m iejsk ic h na te -ren ie o sied li m ieszkaniow ych, k tó re dzięki zaplan o w an y m zabiegom społeczno-w ychow aw czym m ają szanse sta ć się społecznościam i lo k al-nym i. A u ten ty czn o ść i e fe k ty w n o ść działań społeczno-w ychow aw czych jest, jak się w y d aje , p rze d e w szystkim u w a ru n k o w a n a a u te n ty cz n o śc ią społeczności lo k a ln e j m ieszkańców d a n e g o w y d zielonego obszaru.
W a n a lizo w a n y ch b ad an iach w y o d ręb n io n o ro lę w y ch o w aw cy , in-stru k to ra , o rg an iz ato ra, d o radqy, in fo rm a to ra i role sprzężone. N a jb a rdziej ty p o w ą dla w szystkich k a te g o rii w y ch o w aw có w jest ro la w y k o naw cy, to je s t p rz y jm o w a n ia p o staw y o so b y ty lk o w y k o n u ją c ej p ro -ste czynności, np. p rzep ro w a d z en ie w y w iadu. Z auw aża się w y raźn ą do-m in a cję p rzy jdo-m o w an ia tej roli przez w ychow aw ców n iep ro fesjo n aln y ch . W y c h o w a w c y środow iskow i d z iałający w w ielkim i dużiym m ieście częściej niż w y ch o w aw cy z m n iejszy ch m iejscow ości p o d ejm u ją się roli d o rad c y i in stru k to ra . W y d a je się, że zjaw isk o to m ożna m iędzy in n y m i tłum aczyć w iększym n a sy cen iem śro d o w isk w ielk o m iejsk ich w y -chow aw cam i — e k sp e rta m i7, p o siad ający m i poza d o d atnią m o ty w acją d ziałania sp ołeczno-w ychow aw czego w środow isiku tak ż e k o n k re tn e u m iejętn o ści, u ła tw ia ją c e p ełn ien ie ty ch ról.
W sp ó łp ra ca w y ch o w aw cy z in sty tu cja m i i o rg an izacjam i społecznym i - W ażnym p rzejaw em działalności społeczn o w y ch o w aw czej w y c h o -w a-w có-w środo-w isko-w ych, a tak ż e -w ażnym u -w aru n k o -w an iem sk uteczności i sp raw n o ści rea liz a cji p ro g ra m u p ra c y jest w sp ó łp raca z in sty -tu cjam i i org an izacjam i społecznym i, funk cjo n u jący m i na tere n ie ich a k ty w n o ści.
D ane d o ty cz ą c e w sp ó łp ra c y i u p o rząd k o w an e w ed łu g w ielkości m iejscow ości n a su w a ją n a stę p u ją c ą uw agę: bez w zględu n a ty p in sty tucji m aleje w raz ze zm niejszaniem się m iejscow ości o d s e te k w y c h o w aw ców w sp ó łp ra c u jąc y c h z d a n ą in sty tu cją . Dla p rzykładu: z in sty tu -cjam i re k re a c ji w w ielkim m ieście w sp ó łp ra c u je 19,3% (dla N = 1021), w średnim m ieście 13% (dla N = 7 9 5 ), w m ałym m ieście 5,9% w y c h o
-“ K a m i ń s k i , op. с/í., s. 270 i n. ’ L e p a l c z y k , op. cif., s. 19—24.
w aw ców (dla N = 3 2 1 ). W y d a je sią, że jed n y m z w y ja śn ie ń m oże być p rzy pom nienie m alejąceg o n asy cen ia różnym i insty tu cjam i środow isk m ałego m iasta i wisi.
N ajczęstszym (23,8% dla N = 2275) p rzejaw em w sp ó łp ra c y w y c h o -w a-w có-w śro d o -w isk o -w y ch i in sty tu cjam i i o rg an iz acja m i społecznym i je s t ud zielan ie św iadczeń rzeczow ych i takie w ła śn ie w zajem ne w spie-ra n ie się w działaniu społeczno-w ychow aw czym w środow isku. Z auw a-ża się najw ięk sze n asy ce n ie tą form ą w sp ó łp ra c y w w ielkim m ieście i duże różnice w jej w y stęp o w an iu w p o zo stały ch m iejscow ościach. In nym p rzejaw em w spółpracy, rów nież dość pow szechnym , je s t w z a je -m ne infor-m ow anie się w ych o w aw cy i in sty tu cji lub o rg an iz acji sp o łecz-n ej o po trzeb ach rejołecz-nu, o p o d o p ieczłecz-nych, m ożliw ościach zasp o kajałecz-nia potrzeb i bp. Z nam ienne, że ta form a w sp ó łp ra c y w y stę p u je ró w n o m ier-nie w e w szystkich m iejscow ościach poza dużym m iastem , gdzie o siąg-nęła najw y ższy w skaźnik. Ważonym p rzejaw e m w sp ó łp racy , bo św iad-czącym o je j auten ty czn o ści, je s t inicjow anie i k o o rd y n o w an ie zadań przez różne in sty tu cje i o rg a n iz a c je społeczne działające n a tym sa -mym terenie. Tą form ą w sp ó łp ra c y re a liz u je 11,5% w ychow aw ców , ale b ard zo in te re su ją c e jest to, że na tere n ie m ałego środow iska, jakim jest w ieś, aż 20,2% w ychow aw ców w ten sposób rozum ie d o b rą w sp ó ł-p racę z instytucjam i. W y d a je się, że jeszcze raz w d o k o n y w an ej an a-lizie m am y m ożliw ość potw ierdzić w a lo ry wsi jak o społeczności lo k al-nej, w k tó re j dzięki przestrzen n y m i rzeczow ym stycznościom m ogą być realizo w an e tak trudne sp ra w y jak k o o rd y n o w an ie działań sp o łe-czno-w ychow aw czych .
Przy om aw ian iu z ak resu i treści w sp ó łp ra c y na uw ag ę zasługuje liczna (26,5% dla N = 2275) k a te g o ria w y chow aw ców ro zum iejąca w spółp rac ę jako stosow anie rozm aitych d ziałań sspółprzężonych, w k tó ry c h e le -m enta-m i cząstkow y-m i jest infor-m ow anie w zaje-m ne, służenie so bie dośw iadczeniam i o raz in icjo w an ie i k o o rd y n o w a n ie działań. W a rto d o -dać, że w sk aźn ik w ychow aw ców w ten sposób ro zu m iejący ch w spół-p rac ę jest zbliżony w e w szystkich tyspół-p o w y ch śro dow iskach lokalnych. R ozpatrując zag ad n ien ie w sp ó łp racy w y chow aw ców z o rg a n iz a c ja -mi społecznym i zauw ażam y n a stę p u ją c e ten d en cje:
— w y ch o w aw cy najczęściej w sp ó łp ra c u ją z jedną, dw iem a o rg a n i-zacjam i społecznym i — nie zauw aża się różnic w zależności od ty p u m iejscow ości,
— im m niejsze środow isko — ty p m iejscow ości, tym m n iej w y ch o -w a-w có-w -w sp ó łp ra c u jąc y c h z d an y m typem o rg an izacji społecznych, np. politycznych, społecznow ychow aw czych itp ;; je s t to n iew ą tp liw ie u w a -ru n k o w an e n asyceniem śro d o w isk a o rg an izacjam i społecznym i,
— w y c h o w aw c y w sp ó łp ra c u jąc y z danym ty p em o rg an izacji n a ogół o c e n ia ją tę w sp ó łp ra c ę dobrze,
— zauw aża się b ardzo w y so k i o d se te k w ychow aw ców , k tó rz y for-m alnie są członkafor-m i w y b ra n y c h ty p ó w o rg an iz acji społecznych, ale fak ty czn ie nie u ja w n ia ją w sp ó łp ra c y z tym i org an izacjam i (nasuw a się p y tan ie, czy sy tu a c ja ta w y n ik a z b ra k u d y s ta n s u do działania i re fle -k sji n a d uczestn ictw em w o rg an iz acja ch czy też o d d aje rzeczyw istość?), — d a je się zauw ażyć z n aczn e zw iększanie o d se tk a w ychow aw ców nie u ż a la ją c y c h się n a tru d n o ści w e w sp ó łp ra c y z in sty tu cjam i i o rg a -nizacjam i społecznym i w raz ze zm niejszeniem się liczebności danego ty p u m iejscow ości, np. n ie m a tru d n o ści w e w sp ó łp ra c y 58,8% w y c h o -w a-w có -w -w ielkiego m iasta, 54% -w ycho-w a-w có-w śred n ieg o m iasta, 69,8% w y ch o w aw có w m ały ch m iast i 85,5% w y ch o w aw có w d z ia łają c y c h na wsi,
— n ajczęstszą p rzy c z y n ą trudności są zaburzenia w porozum iew aniu się z in sty tu cja m i o ra z inne s y tu a c je , w k tó ry c h szczególnie dokuczli-w e je s t n ied o trzy m y dokuczli-w a n ie term in ó dokuczli-w i b ra k kom petencji.
P o d sum ow ując naszą diagnozę n ależy pow iedzieć, co nasltępuje: W zw iązku z k ieru n k a m i ak ty w n o ści p ro p o n o w an y m i przez p e d a g o -gikę społeczną: rato w n ictw o , o p iek a, k o m p en sa cja , pom oc w sp ie ra ją c a rozw ój, p ro fila k ty k a w ych o w aw cza zauw aża się p ew n e zróżnicow anie p o stęp o w an ia w ychow aw ców .
D ziałalność o c h a ra k te rz e rato w n ic tw a dom inuje u k u ra to ró w spo-łeczn y ch i działaczy ORM O. D ziałalność z a w ierają c a a s p e k ty przede w szystkim o p iek i zauw aża s ię głów nie u te re n o w y c h o p iek u n ó w sp o łeczn y ch i działaczy ZHP, zaś n ie k tó re k a te g o rie nauczycieli, np. n a u -czyciele przedszkola, re a liz u ją działanie p o leg ając e na pom ocy w sp ie-ra ją c e j rozw ój w ych o w an k a.
A naliza p re fe re n c ji k ie ru n k ó w ak ty w n o ści sp o łeczno-w ychow aw czej w zależności o d ty p u m iejscow ości w sk a z u je n a n a stę p u ją c e ten d e n c je :
— im m niejsza m iejscow ość tym w ięcej w ychow aw ców re a liz u ją -cych zad an ia u k ieru n k o w a n e na jedn o czesn e sto so w an ie ratow nictw a, opieki, pom ocy i p ro fila k ty k i, np. p o stę p u je tak 19% w y chow aw ców w ielkiego m iasta i 73,8% w y ch o w aw có w w iejskich,
— zadania o c h a ra k te rz e op iek i i pom ocy w y ra ź n ie dom inują w w ielkim m ieście (51,5% d la N = 1021),
— rów nież w w ielkim m ieście je s t n a jw y ż sz y o d se te k w y c h o w aw -ców rea liz u jąc y c h zadania społeczno-w ychow aw cze w z ak resie p ro fi-la k ty k i w ychow aw czej.
PROGRAM DOSKONALENIA DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZEJ W ŚRODOWISKU LOKALNYM
D O S K O N A L E N IE W Y C H O W A W C O W Ś R O D O W IS K O W Y C H PRZEZ W Z B O G A C A N IE W W IED ZĘ
C ele w y ch o w an ia
W zw iązku z celam i w y chow ania prefero w an y m i przez w y c h o w aw ców śro d o w isk o w y ch w y d aje się, że w sk azan e b yłoby tak ie ich p o p u -laryzow anie, a b y ich ro zkład b y ł b a rd z iej ró w nom ierny. A naliza m ateria łu b ad aw czeg o w skazuje, że o b ecn ie w y ch o w aw cy dość je d n o stro n -nie w idzą p o trzebę kształto w an ia p o sta w w ych o w an k a (np. -niew ielki o d setek w y pow iada się za k ształto w an iem postaw ideow ych).
Je śli p rzy jm ie się, że w iedza o c e la c h w y chow ania i h ierarch ii w a r-tości w ychow aw czych, jak ie rep re z e n tu ją bad an i jest w y razem ich św iadom ości w tej dziedzinie o raz d ro g ą sam orealizacji, to z p unktu w idzenia .potrzeb społeczeństw a należałoby postulow ać p o d n ie sie n ie ich k u ltu ry p e d ag o g iczn ej w p ro w a d z ają c w n a stę p u ją c e kręg i zagadnień:
— c e le o k re śla ją c e sto su n ek człow ieka do sa m eg o siebie, p rz e ja w ia ją c e się w k sz ta łto w an iu p o sta w y in te rp e rso n a ln e j, p o sta w y o d p o w iedzialności za siebie, sw oje czyny, zachow anie, w y m ag ające u m ie -jętności sam okontroli, sy ste m aty c zn e j p r a c y n ad sobą odw agi, sam o-dzielności,
— cele e g z y ste n cjo n a ln e , w yzn aczające sto s u n e k do oso b isty ch w arto ści życiow ych, głów nie o d p o w ia d ają c e na p y tan ia o se n s życia ludzkiego,
— cele w y zn aczające sto su n e k człow ieka do k u ltu ry , k tó re p ro w a -dzą do k ształto w an ia p o sta w y k u ltu ra ln e j,
— cele w y ch o w an ia um ysłow ego, k tó re p rz e ja w ia ją się k s z ta łto w a -niem po staw y in te le k tu a ln ej,
— cele w ychow ania, w yzn aczające sto su n e k do św iata przyrody. Sfery o d d z ia ły w a n ia w y chow aw czego
l 4
O rozw oju w sz e c h stro n n y m u w zg lęd n iający m w sz y stk ie trz y sfery osobow ości (biologiczną, społeczną i k u ltu ra ln ą ) w spom ina 9,5% ogółu b ad an y ch w ychow aw ców środow iskow ych. W zakresie om aw ianego p roblem u w y stę p u je duży rozrzut dan y ch sta ty sty c z n y ch . I tak w śród og ó łu b ad an y ch nau czy cieli szkoły p o d sta w o w ej 28,8% (przy N = 7 5 7 ) rozw ój społeczny jed n o stk i uw aża za n ajw ażn iejszą sferę o d d z ia ły w a -nia w ychow aw czego. Potrzeba dosk o n alen ia w ychow aw ców środow is-k o w ych w zais-k resie po d n o szen ia w iedzy p ed ag o g iczn ej o człow ieis-ku
znalazła sw oje u z asad n ien ie rów nież w o d n ie sie n iu do ich opinii na tem at o d d ziały w an ia w ychow aw czego. W te j dziedzinie szczególnie w yraziście w y stę p u je p o trzeb a w ie d z y p e d a g o g ic z n ej o sferze biolo-gicznej ro zw o ju osobniczego i o ro zw o ju k u ltu ra ln y m jed n o stk i oraz 0 stw a rz a n iu sy tu a cji w y ch o w aw czy ch sp rz y ja ją c y c h rozw ojow i bio-logicznem u i zap ew n iając y c h u d zielanie p o m o cy w e w ch o d zen iu w św iat k u ltu ry .
Z agadnienia zw iązane z p ro g ra m em d o skonalenia w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch w zak resie o d d ziały w an ia na sfe rę biologiczną p rze d m io tu w y chow ania w y d a je się, iż w in n y być ro zw iązyw ane na sz e ro -kim tle w y b ra n y c h p roblem ów z higieny, zdrow ia, o c h ro n y śro d o w is-ka biologicznego. W in n y u k azy w ać niebezpieczeństw a, jak ie w y n ik a ją z zagrożenia życia biologicznego rozw ojem techniki, p rzem ysłu, u rb a -nizacji. E fektem ta k p o staw io n eg o zag ad n ien ia b y ło b y kształto w an ie po staw h u m anistycznych, p rz e ja w ia ją c y c h się w szacunku do człow ie-ka, trosce o jego rozw ój, p o trz e b y i szczęście.
W y d a je się, iż w p ro w ad zan ie w y ch o w aw có w w w iedzę o te j sferze o d d ziaływ ań, k tó ra p o leg ałab y n a w p ro w ad zen iu w k u ltu rę , dotyczy przed e w szystkim z a g ad n ień k u ltu ry czasu w olnego. Brak w yobraźni 1 um iejętn o ści org an izo w an ia czasu w o ln eg o w y w o łu je p r z e s tr z e n ie
czasow e", k tó re n ieje d n o k ro tn ie p o w o d u ją p o w staw an ie sy tu acji o ch a-ra k te rz e patogennym . P o p u la ry z a cja w iedzy i u m iejętności spędzania czasu w olnego pow inna w p ływ ać n a p o d n iesie n ie k u ltu ry w y ch o w aw -ców, uk azy w ać sposoby w ychow aw czego p o stępow ania przed e w sz y stkim p rzez sty m u lo w an ie szero k o rozum ianej tw órczości. R ealizacja te -go p o stu la tu w ym aga nie tylko w zm ożonych działań w z ak resie doskon aledoskon ia w ychow aw ców środow iskow ych, lecz także diagdoskonozy śro d o -w isk lo k aln y ch celem odpo-w iedzi na py tan ie; czy i -w jakim sto p n iu są n a sy c o n e p laców kam i i urządzeniam i, zap ew n iający m i p o w sta w a n ie sy tu a cji w ychow aw czych, zap ew n iając y c h w sz e c h stro n n y rozw ój w y -chow anka.
P rzedm iot działalności w y ch o w aw czej i kręg i środow iskow e D ośw iadczenia i o b se rw a c je n a rz u c a ją p o s tu la t zajm ow ania się w szystkim i k ateg o riam i w ieku m ieszkańców śro d o w isk a lokalnego. P ra k ty k a życia o raz założone zadania in sty tu cji i o rg an iz acji społeczn y c h fu społeczn k cjo społeczn u jąc y c h w śro d o w isk u sp ra w iają, iż działalspołecznością w y -chow aw czą o b ję te są przede w szystkim dzieci i m łodzież szkolna. M ate ria ł e m p iry czn y w sk azu je n a p ajd o c e n try z m p o g ląd ó w w y c h o w aw -ców śro dow iskow ych. P ożądane b y łoby p o p u lary zo w an ie w śró d a k tu a l-ny ch i p o ten cjaln y c h w ychow aw ców śro d o w isk o w y ch idei
społeczeństw a w y ch o w u jąceg o o raz zw rócenie uw agi w ychow aw ców na k a te -g o rią m łodzieży, k tó ra ta k niebezpiecznie „u m y k a ” spod ich w pływ ów . Podobnie tra d y c y jn ie rozum ieją w y ch o w aw cy k ręg i, środow iska, insty tu cje, w k tó ry c h m oże być realizo w an e o d d ziały w an ie w y c h o w aw -cze. D om inuje pogląd, iż znacząca rola p rz y p a d a rodzinie. Pogląd ten św iadczy o dobrym rozeznaniu i d ojrzałości społecznej respondentów . N ie m niej je d n a k należało b y ich zachęcić do zauw ażania społeczności lo k aln ej i g ru p y społecznej jak o zn aczących środow isk w y c h o w aw -czych, w k tó ry c h m ożna poży teczn ie sp ędzać czas w olny.
U w arunkow ania d o b rej działalności społeczno-w ychow aw czej In te re s u ją c e jest, że w y ch o w aw cy środow iskow i zw rócili uw ag ę n a u w aru n k o w a n ia d o b rej działalności społeczno-w ychow aw czej w p odob-nym p o rząd k u ja k przypuszczaliśm y przed rozpoczciem badań.
M ożliw ości działania n iep ro fesjo n aln e g o , a także p ro fesjo n aln eg o w y ch o w aw cy środow iskow ego w a ru n k u ją c h a ra k te ry sty c z n e e le m e n ty k u ltu ry og ó ln ej, zaw odow ej i p ra k ty c z n e j8. M ożna b y sp raw ę u ją ć ró w nież inaczej: o d tego jakim człow iekiem jest w y ch o w aw ca śro d o w isk o -w y -w życiu rodzinnym i społecznym , jak sp ełn ia s-w o je obo-w iązki za-w odoza-w e o ra z jak ą tre śc ią za-w y p ełn ia sza-w ój czas za-w olny, zależy poziom i w y niki jeg o ak ty w n o ści w śro d o w isk u lokalnym . Przy czym zdarza się, że nie w y k ształcen ie zaw odow e lecz k u ltu ra p rak ty czn a, realizo -w an a -w czasie -w olnym je s t b ard zo -w ażną okolicznością sp rz y ja ją c ą ak ty w n o ści w środow isku. P raw idłow ość ta w inna być rozw ażana zaró w no p rzy fo rm ułow aniu p ro g ra m u d o sk o n alen ia w y ch o w aw có w śro -dow iskow ych, rozum ianego ja k o w zbogacanie ich w w iedzę, u m ie ję t-ności f k ształto w an ie osobow ości, jak też w inna być d o strzeg an a przez sam ych w ychow aw ców , szczególnie zw olenników p e rfe k cjo n isty c z n ej p o staw y w obec siebie i sw ego działania.
T reści doskonalenia w ychow aw ców
W zw iązku z d oskonaleniem w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch o raz ich zdaniem najw ażn iejszy m i u w aru n k o w an iam i działalności w y c h o w aw czej, zależnym i od sam ego w ychow aw cy, d aje się 'zauw ażyć ten -d en cja rac z ej -do -dosk o n alen ia w ie-dzy niż np. um iejętności; n a su w a się p y tan ie : czy 'poglądy takie nie są p ro je k c ją schem atów przen iesio n y ch z in sty tu cji k ształcenia i w ychow ania, np. szkoły. P ostulat m
odyfiko-8 Tamże, s. 17— 19. Por. także S. K a w u l a , Podstaw owe elem en ty ku ltu ry
peda-gogiczne) społeczeństw a (ekspertyza), Gdańsk 1975, maszynopis oraz I. J u n d z i ł ł , Kultura pedagogiczna społeczeństw a, Gdańsk 1975, m aszynopis powielony.
w y c h sklasy fik o w an y ch jak o ek sp erci, to znaczy w ychow aw ców , k tó -rzy d ziałają w m iejscu zam ieszkania z uw agi na przek o n an ie, że ich kw alifik acje zaw odow e, w iadom ości, um iejętn o ści są p rzy d a tn e, n a -w et niezbędne -w działalności -w y ch o -w a-w czej -w m iejsc u zam ieszkania.
R anga p o stu la tu z a ch ęcająceg o w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch do działania w sw ym m iejscu zam ieszkania w z ra sta w ów czas, g d y ro zp a-tru je m y go w k o rela cji z m etodam i p ra c y społeczno-w ychow aw czej. W św ie tle b a d ań okazało się, że ty p o w a dla realizacji działań sp ołecz-no-w ychow aw czych w śro d o w isk u m eto d a o rg an izo w an ia społeczności lo k aln ej znalazła n iew ie lu zw olenników zaró w n o w d e k la racja ch , jak też fak ty czn ej ak ty w n o ści w y chow aw czej. W y c h o w a w c y p re fe ru ją m etodę in d y w id u aln y c h p rzy p a d k ó w i m eetodę p ra c y z grupą. M ożna z a tem p o staw ić p y ta n ie czy s ta n ten nie je s t u w a ru n k o w a n y p rz e s trz e n nie — m iejscem ak ty w n o ści społecznow ychow aw czej? Z asadne w y d a -je się przypuszczenie, że w y ch o w aw cy p o d ejm u ją c y działalność społecznow ychow aw czą poza m iejscem sw ego zam ieszkania częściej b ę -dą p rac o w ać z jed n o stk ą lub g ru p ą niż ze społecznością. N atom iast podejm ow anie działalności w sw oim m iejscu zam ieszkania m oże w yz-w alać p o trz eb ę o rg an iz o yz-w a n ia społeczności i styz-w a rz a ć m ożliyz-w ość p e ł-n ieł-n ia tak iej roli przez w ychow aw cę środow iskow ego.
W ażnym k ieru n k iem m odyfikacji doty ch czaso w ej działalności spo-łeczno-w ychow aw czej jest d o skonalenie d ró g i sposobów ro zpoznaw a-n ia te re a-n u działań, o k re śla a-n ia jego zasobów i o c e a-n ia a-n ia p o trz e b m iesz-kańców , u ży tk o w n ik ó w p lac ó w ek itp. W zw iązk u z doniosłością d o b rej d iagnozy n ależało b y postulow ać d o sk o n alen ie a k ty w n o ści w y c h o w aw -ców śro d o w isk o w y ch w k ieru n k a ch :
— d o strzeg an ia w m iarę m ożliw ości całego w ach larza p o trzeb in d y -w id u aln y ch i społecznych, k tó ry c h zasp o k o jen ie -w a ru n k u je h a rm o n ij-n y rozw ój jed ij-n o stk i w sferze b ic-so cjo -k u ltu ra lij-n ej,
— zau w ażania w śro d o w isk u — m iejsc u a k ty w n o śc i sp o łeczn o w y chow aw czej n ie tylko e le m en tó w n e g a ty w n y c h in sp iru ją c y ch do p o d -jęcia działalności społeczno-w ychow aw czej, lecz także — a m oże p rze-de w szystkim — d o strz e g an ia p o te n c ja ln y c h zasobów środow iska, szczególnie zaś u tajo n y c h sił sp o łeczn y ch m ieszkańców , k tó rz y w sp rz y jają c y c h w a ru n k a c h m ogą ukazać sw e w a lo ry o rg an iz ato rsk ie , o p ie -kuńcze, n a w ią zy w a n ia k o n ta k tó w sp o łeczn y ch itp.
Z naczenie tego o s ta tn ie g o p o s tu la tu w zrasta gdy przypom nim y, że poszukiw anie p o z y ty w n y c h cech śro d o w isk a i ro zp o czy n an ie działań w y ch o w aw c zy c h od ich w zm acniania j,est p o d sta w o w ą zasadą p r a c y so cja ln ej. W yw odzi się o n a z d y re k ty w y pedagogiki sp o łeczn ej, z ach ęc ają ęc ej do przek ształęcan ia śro d o w isk a je g o silami', a n ie b u rzenia i b u -d o w an ia n o w y c h s tru k tu r.
M etody p rac y społeczno-w ychow aw czej
N astęp n y m po stu latem b y łoby pro p ag o w an ie doskonalenia działal-ności społeczno-w ychow aw czej w śro d o w isk u w k ieru n k u u czy n ien ia jej p o stęp o w an iem b ard ziej k o n tro lo w a n y m i zracjonalizow anym , m niej in tu icy jn y m i em o cjonalnym . Do w y w iązan ia się z tego zad an ia służyć m oże p rz e ję c ie się id eą racjo n aliza cji p ro ce su p o stęp o w an ia społeczno- -w ychow aw czego oraz p rze strz e g an ia d y re k ty w w łaściw y ch trzem m e-todom p ra c y społeczno-w ychow aw czej: p ro w a d z en ia indyw idualnego p rzy p ad k u , g ru p o w ej, organ izacji społeczności lo k a ln e j.
B adania w y kazały, że w b rew oczekiw aniom , w y n ik ają c y m chociażby z tem atu pracy, w działalności sipołecznow ychow aw czej w śro d o w isk u dom inuje m eto d a prow ad zen ia p ra c y z g ru p ą i m etoda p ro w a -dzenia in d y w idualnego p rzy p a d k u , a w łaściw ie ich e le m en ty . Z uw agi je d n a k n a dużą różnorodność k a te g o rii w ychow aw ców o raz k ateg o rii w y chow anków — p rze d m io tu o d d ziały w an ia w ychow aw czego ja k też różnorodność te re n ó w działania je s t to sy tu a cja n iek o rz y stn a i za sk a kująca. Specyficzna dla działalności śro d o w isk o w ej m eto d a o rg an iz o -w an ia społeczności lo k aln ej -w y stę p u je sto su n k o -w o rzadko. N ależy za-stanow ić się czy w y n ik a to z b ra k ó w o b iek ty w n y c h , przede w szyst-kim luk w teorii p rac y społeczno-w ychow aw czej w śro d o w isk u lo k al-nym , czy też z p rzy czy n sub iek ty w n y ch , zależn y ch o d w ychow aw cy. Bez w zględu na odpow iedź p ożądane b y ło b y w drożenie, w w y b ran y m śro d o w isk u lokalnym , p ro g ra m u d ziałań społecznow ychow aw czych, re -alizow anego w o p a rc iu o e le m e n ty w łaściw e trzem m etodom p ra c y sipołecznow ychow aw czej i o p rac o w an ie n a drodze em p irycznej, w w y -n ik u i-n-now acji, p ew -n y c h w zo rco w y ch s tru k tu r.
N ależało b y p ostulow ać p o trz eb ę d o sk o n alen ia p ro ce d u ry p o stęp o -w ania społeczno--w ycho-w a-w czego, -w k tó re j jed n a z m etod dom inuje i je s t w sp ie ra n a przez e le m e n ty w łaściw e innym m etodom p racy . Z te -go w zg lęd u m ożna posługiw ać się m eto d ą o rg an iz acji społeczności lo-k a ln e j jalo-ko głów nym sposobem realizo w an ia p ro g ra m u p ra c y sipołecznow ychow aw czej. W m yśli tej k o n cep cji m oże być o n a w sp a rta n ie -którym i elem entam i p rac y z gru p ą, czy p ro w a d z en ia indyw idualnego przypadku. T a p ro p o zy c ja zn ajd u je ‘po tw ierd zen ie w p ra k ty c e o raz w teorii p ra c y so cjalno-w ychow aw czej.
N ależy p odkreślić isto tn e w a lo ry m eto d y o rg an izo w an ia społeczności lo kalnej. Poza tym , że je s t to n a jta ń szy i n ajszy b szy — w p o ró w n a -n iu z -np. m eto d ą i-n d y w id u al-n e g o p rz y p a d k u — sposób o d d ziały w a-n ia społeczno-w ychow aw czego na społeczność lokalną, to dzięki w alo ro w i a k ty w izo w an ia społeczności m ieszkańców np. o sied la m ieszkaniow ego, u ży tk o w n ik ó w placów ek, m a isto tae znaczenie w p rz e k sz ta łc a n iu śro
-dow iska lo k aln e g o w społeczność lokalną. Z agadnienie to o kazało się w a n alizo w an y ch b ad an iach bardzo w ażne. P rzypom nijm y, że n ajw ię c ej ró żn y ch w skaźników św iadczących O' praw id ło w o realizow anym p ro c e -sie p ra c y społeczno-w ychow aw czej w śro d o w isk u lokalnym zau w ażyli-śm y na wsi, czyli teren ie, k tó ry m oże o k reśla ć w iele cech społeczności lo k aln ej. W y n ik a z tego p o trz eb a d o sk o n alen ia społeczności m ieszk ań ców, często form alnie a nie z w y b o ru o sied lo n y ch w d an y m w y o d rę b -nionym p rze strz e n n ie ob szarze m iasta — osiedlu, w k ie ru n k u czynienia z n iej społeczności lo k aln ej w p ełn y m sensie. Istn ien ie tak ic h cech spo-łeczności lo k aln ej w a ru n k u je sk u teczn o ść i sp raw ność p ra c y społeczno- -w ychow aw czej w y chow aw ców w środow isku.
Tiyp sto su n k u w ychow aw czego
N iezw y k le w ażnym zagadnieniem zw iązanym z m etodam i p ra c y spo-łeczno-w ychow aw czej je s t ty p s to su n k u w ychow aw czego jak i p re fe ru ją w ychow aw cy. T em at te n pod jęliśm y już w cześniej, m ów iąc o dom inacji ko b iet w działalności społecznow ychow aw czej w środow isku. T u taj n a -leży dodać, iż dla tego zag ad n ien ia w ażn y jest nie tyllko ty p k o n tak tó w podm iotu w y ch o w an ia z przed m io tem (pośredni — bezpośredni), w a ru n -k u jąc y np. p rzep ły w inform acji i w iedzy pedagogicznej, prze-konań, w zorów p o stęp o w an ia — lecz także c h a ra k te r stosunków : rzeczow e czy też z a w ierają c e także a sp e k ty w ychow aw cze. W y d a je się, że z m y ślą o d o sk o n a le n iu działalności sp o łecznow ychow aw czej w śro d o w isk u n a -leżałoby p ostulow ać u jęc ie w y ra ż ają c e się w d o strz e g an iu znaczenia w zajem n y ch w pływ ów podm iotu i p rze d m io tu o d d z ia ły w a n ia w y c h o w a -w czego.
Rola w y ch o w aw cy
W obec zao b serw o w an ej ten d e n cji do po d ejm o w an ia roli w y c h o w a w cy w śro d o w isk u lokalnym zarów no przez w ychow aw ców p ro fesjo n aln y ch ja k i n iep ro fesjo n aln y c h n a le ż a ło b y podjąć szczegółow e b a d a nia nad m o ty w acją a k ty w n o ści społecznej. Z a ry so w u ją c e się ty p y w y -chow aw ców : e k sp e rt w śró d p ro fe sjo n a ln y c h i fu n kcjonariusz, rzadziej m an d a tariu sz w śró d n iep ro fesjo n aln y c h m ogą zagrażać spontaniczności działania, a w k o n se k w e n cji w p ro w ad zan iu innow acji w życie śro d o w isk a lokalnego. N ależało b y p ro g ra m o w a ć tafcie o d d z ia ły w a n ie w ś ro dow isku, k tó re niw elo w ało b y te n d e n c je do p rzy jm o w an ia przez w y ch o -w a-w có-w roli -w y k o n a -w cy a sty m u lo -w ało b y ich do tego, a b y s ta li się „tw órczym i p ra k ty k a m i", chcieli i po trafili w iązać p racę w ych o w aw czą
„w linii, ja k pisze A. K am iński, z w ysiłkiem tw órczym , ze sztuką p rz e -w idy-w ania, plano-w ania, -w sp ó łt-w o rzen ia zabiegó-w p o p ra-w c zy c h "9.
W sp ó łp ra ca z in sty tu cjam i publicznym i i o rg an izacjam i społecznym i
W zw iązku z zauw ażoną praw id ło w o ścią n ieznacznej w sp ó łp racy w y chow aw ców śro d o w isk o w y ch z in sty tu cja m i w y ch o w an ia ró w n o le-głego, pobu d zający m i i w spom agającym i rozw ój b io -so cjo -k u ltu raln y jednostki, n ależało b y zachęcać w y ch o w aw có w do zin ten syfikow ania w sp ó łp ra c y z in sty tu cja m i i org an izacjam i społecznym i, k u lturalnym i, k u ltu ry fizycznej i sp o rtu itp.
In sty tu cje w y ch o w an ia fu n k cjo n u jąc e w m iejscu zam ieszkania m o-żna up o rząd k o w ać w edług k ry te riu m ty p u podłoża (stosunków: form alne i n iefo rm a ln e 10. N ależałoby zachęcać w ychow aw ców , a b y w sp ó łp ra c o -w ali z in sty tu cjam i działającym i na p o d ło żu sto su n k ó -w fo rm aln y ch pod ejm u jąc podziałania na rzecz i w spólnie z insty tu cjam i o p a rty m i o s to -sunki nieform alne (rodzina, g ru p a rów ieśnicza, g ru p a sąsiedzka itp.). N ależałoby pro p ag o w ać tak ie od d ziały w an ie, b y zachęcać w y c h o w aw ców do w spó łd ziałan ia n ie ty lk o z in sty tu cjam i resortow ym i, np. k u ra to r społeczny z sądem , o p iek u n te re n o w y z ośro d k iem o p iek u n a sp o łecznego — a le z o rg an izacjam i różnorodnym i, fu n k cjo n u jący m i w o b rę -bie te re n u działan ia w y chow aw cy, w danym śro d o w isk u lokalnym .
W ażnym arg u m en tem p rze m aw iają cy m za p o trz eb ą d o sk o n alen ia p ro c e d u ry w sp ó łp ra c y z in sty tu cja m i i o rg an izacjam i społecznym i je s t o b se rw o w a n a p o w szech n ie in sty tu cjo n a liz ac ja życia zbiorow ego i j e
dnostkow ego. W zw iązk u z ty m n ale ż a ło b y p ro p o n o w ać tak ie ro z w iązania, aby k o n ta k ty w y ch o w aw có w z in sty tu cja m i i o rg a n iz a c ja mi sp o łecznym i m ożna b y ło n azw ać w sp ó łp ra c ą rozum ianą jak o dw u stro n n a ak ty w n o ść p o leg ając a na k o n c e n trac ji w ysiłku, p ro w a d z ąc e -go do np. p rz y jś c ia z pom ocą k o n k re tn e j osobie, do d o k o n an ia zm ian w śro d o w isk u lokalnym . B ardzo często rzek o m a w sp ó łp ra c a p o leg a w y łącznie na w zajem nym in fo rm o w an iu się o ludziach p o trzeb u jąq y ch pom ocy czy sp ra w ac h w y m a g a ją c y ch p ilnego rozw iązania.
K ierunki ak ty w n o ści sp o łeczno-w ychow aw czej
W zw iązku z p refe ro w a n y m i przez w y ch o w aw có w śro d o w isk o w y ch k ieru n k a m i o d d z ia ły w a n ia w y ch o w aw czeg o d aje się zauw ażyć dom
i-0 A. K a m i ń s k i , Teoria pracy socjalnej a pedagogika społeczna, „O piekun Spo^- łeczny” 1978, nr 1.