A C T A U N I V E R S I T Ä T 15 L O D Z I E N S I S
FOLIA IURIDICA 10, 1982
Ryszard Szalowski
DYNAMIKA I ROZMIARY PRZESTĘPCZOŚCI PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU PRACY W POLSCE
W LATACH 1970— 1980
Bezpieczeństwo p rac y jest dobrem , k tó re po w in no podlegać szczegól-nej och ro nie p raw n e j, n iep rzestrzeg anie bowiem zasad i przepisów bhp godzi w p rost w n ajcen n iejsze w artości, tj. życie i zdrow ie ludzi. Przy -padki n aruszen ia bezpieczeństw a p racy są b ardzo częste. Je st to fakt pow szechnie znany, stan o w iący jeden z sym ptom ów og ólnie niskiej d yscy pliny społecznej.
Zachow anie człowieka było i jest pod staw ow ym ogniw em w etiolo -gii w ypad ków . Do rzadkości należą zd arzenia w y w ołane sytuacjam i aw aryjny m i, nie sp ow od ow ane przez praco w nik ó w zakładu, tj. inaczej takie, k tó r y n f n ie można byłoby zapobiec, g dy b y pro ces p racy by ł o rg a -n izow a-n y i w yk o -n y w a -ny z w łaściw ą sta ra -n -n o śc ią 1.
Pojęcie ,.p rzestęp stw o przeciw k o bezpieczeństw u p ra cy " nie jest zna-ne polskiem u u staw od aw stw u karzna-nem u. Nasz k od ek s k a m y 2 posługuje się w ty tu le rozdz. XXVII term inem „p rz estęp stw a przeciw ko praw om praco w n ik a". W śró d nich w art. 191 o pisan o typ ro dzajow y p rzestęp -stw a godzącego w bezpieczeń-stw o p racy .
W art. 191 k.k. ustaw o daw ca pen alizuje zachow ania osó b o dp ow ie-dzialn ych w zakładzie p racy za bezpieczeństw o i hig ienę pracy, które nie do pełniły sw ych obow iązk ów i przez to n araziły praco w nik a na bez-po śred nie n ieb ezpieczeń stw o u tra ty życia, ciężkieg o uszkodzenia ciała lub ro zstro ju zdrowia.
1 Por. w szczególności: X. G l i s z c z y ń s k a , U dział c zło w iek a w po w s ta w an iu w y p a d k ó w p r z y pracy, W arszaw a 1970, s. 10 oraz R. S z a t o w s k i , Z pr o ble m aty k i etiolog ii śm ie rte ln yc h w y p a d k ó w p r z y pr ac y w bud o w nic tw ie, „Z eszyty N auko w e UŁ" 1979, S. I, z. 62, s. 156 i w ym ien ione tam piśm iennictw o oraz s. 168— 172.
1 U staw a z dnia 19 kw ietnia 1969 r. (Dz. U. nr 13, poz. 94, zm. Dz. U. 1974, nr 27, poz. 157).
Pon adto n iek tó re przep isy rozdz. XXI, p recy zu jąc e znam iona p rzes-tępstw p rzeciw k o życiu i zdrowiu, chro nią również w ym ienione dobra p rze d ich n ieum y ślny m u nicestw ieniem lub uszczupleniem w środ ow is-k u p racy. I tais-k, przew id uje się n a zasadach o g ó ln ych odpo w iedzialność za nieu m y ślne spow od ow anie śm ierci (art. 152 k.k.)> n ieum y ślne u szko -dzenie ciała (art. a rt. 155 § 2 i 156 § 3 k.k.), o ile sk utk i w ym ienio ny ch p rzestęp stw b y ły w yn ikiem w y p a d k u p rzy pracy, o raz n arażen ie na n ieb ezp ieczeństw o o cechach analogiczn ych ja k o p isa no to w a rt. 191 k.k. (art. 160 k .k.)3.
C elow e jest pop rzedzenie p rezen tacji dan ych o p rzestępstw ach p rze-ciwko bhp, w opisanym w y żej znaczeniu, om ów ieniem og ó ln ych in for-m acji o w y pad k ach p rzy p r ac y 4.
Zag rożen ie bezpieczeństwa p rac y w Polsce w latach sied em d ziesią-tych m ierzone dy nam iką w yp adk ó w 5 n ajp ie rw system atycznie w zrasta-ło (do 1973 r.), b y w latach n astęp ny ch ulec pew nej d egresji i zm niej-szyć się w 1980 т. o 28,8% w p o ró w n a n iu ze sitanem w 1973 r. (por. tab. 1). Sy gnalizow any zn aczny sp adek w y starczy ł jed y n ie dla zniw elow ania u przed niego pow ażnego wzrostu. W ten sposó b liczba w yp adk ó w w 1980 r. pozostaw ała na poziomie sy tu acji z ro ku 1970.
W latach siedem dziesiątych m ocno zary sow ała się ten den cja do u k ry -w ania -w yp adk ó -w p rzy pracy przez k iero-w nict-w a zakładó-w p racy . Z a-g ad nienie to je st przedm iotem o dręb n ea-go o praco w an ia6. W tym m iejs-cu p rag n ę jed yn ie podk reślić, że n ajtru d n ie jsze do u k ry cia są, z
oczy-5 N ie je st zadaniem niniejszej publikacji analiza znam ion w ym ieniony ch typów rodzajow ych przestępstw . S zczególnie ukierunkow anem u na ochronę bezpieczeństw a pracy przepisow i art. 191 k.k. pośw ięcon o w polskim piśm iennictw ie, zw łaszcza na początku lat siedem dziesiątych, w ie le uw agi. Por. np. W. R a d e c k i , O d p o w ie d z ia l-ność karna za nar uszenie be z pi ec z e ńs tw a i higie ny pra cy, W arszawa— W roclaw 1975, a także S. L e l e n t a l , M. S e w e r y ń s k l , Kar no- pr awna ochrona pr a w p racow nika, „Państw o i Prawo" 1970, nr 2; R. S z a r e k, O d po w ied z ia lno ść karna za p r z es tę p s tw a p rz e c iw k o bhp, „N ow e Praw o” 1971, nr 4 oraz K. Ż m u d z i ń s k i , O chrona p raw pr a co w n ic z yc h w k od e ks ie kar nym, „N ow e Prawo" 1973, nr 1.
4 Pow oływ ane niżej dane statysty czn e o w ypadkach przy pracy w postaci liczb bezw zględ nych zaczerpnięte zostały z opracow ań GUS. Interpretacja danych i dodat-kow e obliczenia pochodzą od autora niniejszeg o opracowania.
5 Jednostkę spraw ozdaw czości statysty cznej z w ypadków przÿ pracy stanow i osoba poszkodow ana. Dane statystyczn e o w ypadkach dotyczą zatem osób w anych, a nie w ydarzeń. Jednak liczba wypa’dkôw jest zbliżona do liczby poszkodo-w anych, boposzkodo-w iem poszkodo-w ypadki zbioroposzkodo-w e (obrażenia poszkodo-w poszkodo-w yniku jednego zdarzenia odnoszą co najm niej dw ie osoby) stanow ią tylko około 0,5% ogółu rejestrow anych w ypadków .
6 Por. R. S z a ł o w s k i , Raport o w y p a d k a c h p r z y p r a cy w latach 1974— 1976 w tr zy nas tu res ortach go spoda rk i narodo w ej, [Badania em piryczne Instytutu Proble-m atyki Przestępczości], W arszaw a 1979, s. 5— 12.
T a b e l a 1
Poszkodow ani w w ypadkach przy pracy w latach 1970— 1980
Rok
Poszkodow ani ogółem O fiary w ypadk ów śm iertelnych
Poszkodow ani w w yp adkach pow odujących nie -zdolność do pracy na okres dłuższy niż 28 dni
% % % ■
1. bezw zgl. (1970 = 1. bezw zgl (1970= 1. bezw zgl. (1970 =
= 100%) = 100%) = 100%) 1970 191 860 100,0 1'282 100,0 56 882 100,0 1971 217 759 113,5 1 393 108,7 64 704 113,8 1972 264 472 137,8 1 374 107,2 72141 126,8 1973 270 219 140,8 1 340 104,5 72 324 127,1 1974 251 867 131,3 1 378 107,5 72 517 127,5 1975 226 100 117,8 1 307 102,0 69 565 122,3 1976* 216 964 113,1 1 446 112,8 69 534 122,2 1977 204 136 106,4 1 418 110,6 66 591 117,1 1978 196 326 102,3 1 408 109.8 65 743 115,6 1979 194 806 101,5 1 463 114,1 66 102 116,2 1980 192 263 100,2 1 496 116,7 66 798 117,4
Od 1976 r. GUS n ie r e je s tr u je w y pad k ó w , k tó re sp ow od o w ały u ie zd oln o ść p o szk o d o w a ne go do w y k o ny w an ie p racy na o k re s od 1 do 3 dni.
2 r ó d ł o : O pracow an o na p o d s taw ie m ateriałó w s tat y s ty cz n y c h u d o s tę p n io n y ch p rzez GUS.
w ietych względów, w yp adki śm iertelne, a także ciężkie7. Dlatego w łaś-nie dy nam ik a w yp adk ó w śm ie rtelny ch i ciężkich trafn iej ilu stru je stan bezp ieczeń stw a p racy niż dan e og ólne o w szy stkich w ypadkach, bez względu na rodzaj sk utk u.
Dynam ika w y p ad k ów śm iertelny ch o scylow ała n a p rzestrze ni lat sied em d ziesiątych w g ranicach ok. 1300— 1500 zdarzeń rocznie z ten d en -cją do w zrostu, w y raźn ie w idoczną zwłaszcza w latach 1976— 1980. G lobalnie zano to w an o w 1980 r. aż o 16,7% w yp adk ó w śm ierteln y ch w ięcej niż w 1970 r.
Podobnie k ształtu je się sy tu ac ja w zakresie w y p adk ó w ciężkich. Ich liczba w latach 1970— 1974 sy stem aty czn ie rosła — z 56 882 do 72 517, co ozn acza p rzy rost rzęd u 27,5%. Z kolei pó źniejsze lata przy n io sły w zględ ną stab ilizację liczby w y pad kó w ciężkich n a poziom ie 66— 69 tys. W 1980 r. biyło ich 66 798, tj. o 17,4% w ięcej niż w 1970 r.
7 Tzn. pow odujące niezdolność p oszkod ow anego do w y kon yw an ia pracy na okres
Przepis art. 228 § 1 k.p.8 zob ow iązuje zaiklad p racy do niezw łoczne-go pow iadom ienia p ro k u rato ra o każdym w y p adk u śm iertelnym , zbio-row ym i ciężkim 9, niezależnie o d tego, czy zachodzi p odejrzenie, że zdarzył się on w w y nik u przestęp stw a.
Biorąc pod uw ag ę liczebność w y pad kó w śm ierteln y ch i --ciężkich10, w 1970 r. pow inno w płynąć do p ro k u ratu r teren o w y ch ok. 58 tys. info r-m acji, w 1974 r. p raw ie 74 tys., a w 1980 r. ponad 68 tys. pow iador-m ień o w yp ad k ach śm ierteln ych i ciężkich. Nie wiadomo, o ilu w yp ad kach p ro k u ra tu ra faktyczn ie została powiadom iona, gdyż w pły w takich za-w iadom ień p ozo staje poza zakresem eza-w iden cji staty stycznej.
Na tle o gó lny ch uw ag o dynam ice w ypadków przy p racy można p rzy stąp ić do analizy zagrożenia przestęp czością przeciw ko bezpieczeństw u p racy w latach 1970— 1980. Podstaw ow ym źródłem inform acji o d y -nam ice przestępczości w skali k ra ju jest staty sty k a m ilicy jn o-proku ra- toriska11. O ficjalnie p ublikow ana jej w ersja nie zaw iera odpowiedzi na p ytan ia dotyczące p rzestęp stw p rzeciw k o bezpieczeństw u p racy .
W latach sied em d ziesiątych zaniech ano pu blikow ania w staty sty c e m ilicy jno p ro ku ra torsk iej danych na tem at po stępo w ań p rzy go to w aw -czych i p rzestęp stw stw ierdzon ych w spraw ach o w yp ad ki p rzy pracy . Z apewn e jedn ą z przyczy n tak ieg o stanu rzeczy jest fakt, iż rejestro w an a p rzestępczość p rzeciw k o bhp stano w i n ik ły o d setek o gółu p rzestępstw , ale a rg u m en t taki nie przekon uje, gdyż społeczne znaczenie b ezpieczeń-stw a p racy je st tak poważne, iż p ublik ow anie d an ych d oty czących om a-w ian ego tem atu n ależy uznać za k on ieczn e12.
W o bec b rak u p ublik acji sta ty sty czn y ch na tem at przestęp czości p rzeciw ko bezp ieczeństw u pracy, na p otrzeb y n:niejszeg*o o pracow an ia w yk o -rzy stan e zostały inform acje u d o stęp n io ne przez W y dział S tatysty k i
0 U staw a z dnia 26 czerw ca 1974 r. (Dz. U. nr 24, poz. 141).
8 Przed w ejściem w ży cie kodeksu pracy an alogiczn ie obow iązek ten regulow ała w art. 33 ust. 1 ustaw a z dnia 30 czerw ca 1965 r. o b ezpiecz eń stw ie i h igien ie pracy (Dz. U. nr 13, poz. 91).
10 W ypadki zbiorow e nie mogą być przedmiotem uwagi, gdyż informacje sta-tys tycz ne dotyczą liczby poszkodow anych. Każda osoba, która uległa wypadko«wi zbiorow em u została zatem odnotow ana w ka tegorii odpow iedniej ze w zględu na sku-tek w ypadku,
11 Bliższą charakterystyk ę obu źródeł statystyczn ych prezentują: B. H o ł y s t , Krym inolo gia, W arszaw a 1979, s. 30— 34 oraz Kr yminologia, red. W. S w i d a, W ar-szaw a 1977, s. 65—73.
12 Począw szy od 1972 r. zaniechano publikow ania w rocznikach GUS danych sta tystyczn ych o w ypadkach przy pracy. W obec odstąpienia od zasady blokow ania dostępu sp ołeczeństw a do informacji na temat naruszania bezpieczeństw a pracy w zn ow ienie publikow ania odpow iednich danych przez statystyk ę m ilicyjno-prokura- torską w yd aje się rów nież uzasadnione.
w P ro k u ratu rze G eneraln ej, a o dtw orzone n a p od staw ie po siad an y ch przez tę jed n o stk ę tabulogram ów.
Om ówione zostaną inform acje: o śledztw ach i do chod zeniach w szczyn aszczyn y ch w spraw ach o w yp adki p rzy p racy, p ostęp ow aszczyn iach p rzy g o to -waw czych zak ończonych w tej k ateg orii spraw , o p rzestęp stw ach stw ie r-dzonych w w yn iku ich p rzeprow adzenia o raz o spo sob ach zak ończenia p ostęp o w ań p rzygo tow aw czych.
Już pierw sze sp ojrzen ie na dane staty sty c zn e zaw arte w tab. 4 p rzy -nosi zask ak u jące rezu ltaty . Z dany ch tam przy to czon y ch w y nik a (por. s. 85), że w bądanym o k resie liczba p rzestęp stw skiero w a ny ch przeciw k o bezpieczeństw u p rac y zm niejszała się. U stalenie takie budzi am b iw alen -tn e odczucie. Jed n ocześn ie bowiem ze znaczną d e g resją liczby p rzes-tęp stw w y srzes-tęp ow ała p ro g resja, stag nacja lub niew ielki sp ad e k liczby po w ażn ych w ypadków . Rozbieżności tej w y pad nie po św ięcić w ięcej m iejsca w dalszej części rozw ażań.
Liczba dochodzeń i śledztw w szczyn an ych w sp raw ach o w yp adki p rzy p racy uległa w latach 1970— 1980 b ard zo znacznej redu k cji (tab. 2). Jeżeli w 1Ö70 r. wszczęto ich jeszcze po nad 6 ty s„ to w 1980 r. już tylko
T a b e l a 2
D ochodzenia i śledztw a w spraw ach o w ypadki przy pracy' w szcz ęte w latach 1970— 1980 Rok D ochodzenia i śledztw a 1. bezw zgl. % (1970 = 100%) % ogólnej liczb y w szcz ę-tych postępow ań przygotow aw czych 1970 6223 100,0 1,3 1971 5101 82,0 1.1 1972 3806 61,2 1,0 1973 2504 40,2 0,8 19У4 1942 31,2 0,7 1975 1668 26,8 0,6 1976 1117 17,9 0,4 1977 956 15,4 0,3 19У8 900 14,5 0,3 1979 912 14,6 0,3 1980 784 12,6 0,3
* Dla u s tale n ia , czy zo stało p o p ełn io n e p rzestęp etw o o k reś lo n e w a rt. a rt. 152, 155 i 2, 156 § 3, 160, 191 k .k.
Ź r ó d ł o : O p ra co w an o n a p o d s taw ie tabu log ram ów u d os tęp n i o n y ch
784, co oznacza spadek praw ie ośm io kro tny ! T en den cja deg resji w y stę -po w ała w całym bad anym o kresie. W każdym k olejny m ro ku (-poza 1979 r.) licziba w szczęty ch postępo w ań przygotow aw czych była niższa w stosu nk u do poprzedniego. Podobnie zm niejszał się (od 1,3% do 0,3%) u d ział spraw o w y pad ki p rzy p ra c y w śró d og ółu w szczętych śledztw i dochodzeń.
Dy nam ika zak ończonych po stępo w ań przy go tow aw czych równ ież w y. k azyw ała ten den cję do spadk u i na przestrzeni bad aneg o o k resu ich liczba zm niejszyła się z 5720 do 1101, tj. 5,2-krotnie (por. tab. 3).
T a b e l a 3 D ochodzenia i śledztw a w spraw ach o w ypadki przy pracy’
zakończone w latach 1970— 1980 Rok D ochodzenia i śledztw a 1. bezw zgl. % (1970= 100°/o)
% ogólnej liczby zakoń-czonych postępow ań
przygotow aw czych 1970 5720 100,0 1,3 1971 4665 • 81,6 1,0 1972 3714 64,9 0,9 1973 2811 49,1 0,8 1974 23Э2 40,8 0,8 ł 1975 2065 36,1 0,7 1976 1581 27,6 0,6 1977 1374 24,0 0,5 1978 1300 22,7 0,5 1979 1275 22,3 0,5 1980 1101 19,2 0,4
* Pro w ad zon e w celu u s talen ia , czy zo stało p o p ełnio n e p rz es tęp
-stw o o k reś lo n e w a rt . a rt . 152, 155 § 2, 156 § 3, 160, 191 k.k Ź r ó d ł o : J a k w ta b . 2.
Je d n ak p odstaw ow e znaczenie dla po djęteg o tem atu m ają inform cje o liczbie p rzestępstw stw ierdzo n ych w zakończony ch p o stęp o w a-n iach przygo to w aw czych (por. tab. 4). O kazuje się, że zbiorowość ta zm niejszyła się z 1476 w 1970 r. do 595 w 1980 г., a więc 2,5 raza. Rów-nie isto tne jest, że był to sp ad ek sy stem atyczny , ty lko w 1974 r. licz/ba p rzestęp stw stw ierdzo ny ch b yłą nieco wyższa niż w 1973 г., a p rze cięt-n ie ro kro czcięt-nie zm cięt-niejszała się o 8,4% w sto su cięt-n ku do poprzedcięt-niego.
Szczegółowe inform acje o sposo bie zakończenia p ostęp ow ań przy go -to w aw czych zaw iera tab. 5.
T a b e l a 4 Przestępstwa stw ierdzone’ w toku zakończonych dochodzeń
i śledztw w sprawach o wypadki przy pracy
Rok Przestępstw a 1. bo zw ïg l. % ogólnej liczby /0 przestępstw (1970 = 100%, slwierdzoPnych 1970 1476 100,0 0,3 1971 1370 92,8 0,3 1972 1248 84,5 0,3 1973 1128 76,4 0,3 1974 1207 81,8 0,3 1975 1024 69,4 0,3 1976 797 54,0 0,2 1977 752 50,9 0,2 1978 713 48,3 0,2 1979 700 47,4 0,2 1980 595 40,3 0,2 • O z n a m io n a c h o k re ś lo n y c h w a rl . a rt. 152, 155 § 2, 156 § 3, J60, 191 k.k Ź r ó d ł o : Jrtk w tab . 2.
po pełn ienia p rzestęp stw a, Od 1972 r. najczęściej sto su je się w arunk ow e um orzenie p ostępo w ania karnego. W 1980 r. zako ńczo no w ten sposób 55,1% p ostęp ow ań, w toku k tó rych stw ierdzo no p op ełnienie przestępstw a.
Pow róćm y ob ecn ie do syg nalizo w anej u przedn io rozbieżności w d y -nam ice p rzestęp stw przeciw ko b‘hp o raz śm iertelny ch i ciężkich w yp adków przy pracy. Jest o na szczególnie w idoczna po p oró w n an iu ten d en -cji ro zw ojow ej ob u k ateg orii staty sty czny ch .
R ów nanie linii p ro stej obliczone dla b ad any ch 11 o k resó w p rzyjm u-je w od niesien iu do przesLępstw przeciw ko b ezp ieczeń stw u p rac y postać:
Ps = —90,6 • t + 1544,1
Oznacza to, że w artość teorety czna p rzestęp stw stw ie rd zo n ych b y ła niższa w każdym następn ym roku o 90,6. W zględ ne tem p o spadku w y -nosiło zatem aż 9,1% śred n iej w artości em pirycznej zjaw iska w posz-czególnych latach.
To samo ró w nan ie ilu stru je ten den cję ro zw ojow ą w y padkó w śm ier-teln ych i ciężkich dla tych sam ych 11 okresów :
■ _ W ś c = 211 • ł + 67 661,8
W arto ść teo rety czn a w y padkó w była zatem w ko lejn y ch latach w y ż sza o 211, z czego wynika, że względne tem po w zrostu liczby w y p ad -ków w ynosiło 0,3% ich średn iej w artości em pirycznej dla w szystkich b ad anych ok resó w .
оэ о P o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e w sp r a w a c h o w y p a d k i p r z y p r a c y w g sp o s o b u z a k o ń c z e n ia T a b e l a 5 R o k P o s tę p o w a n ia z a -k o ń c z o n e a k te m o s k a r ż e n ia P o st ę p o w a n ia u m o r z o n e w a r u n k o w o z p o w o d u : 'z a is tn ie n ie p r z y -c z y n w y łą c z a ją -c y c h ś c ig a n ie b r a k u d o w o d ó w w in y n ie w y k r y c ia s p r a w c y n ie s t w ie r d z e n ia z n a m io n p r z e st ę p st w a , u s ta le n ia z n ik o m e g o s p o łe c z n e g o n ie b e z p ie c z e ń st w a c z y n u l u b z a ła tw io n e w i n n y s p o s ó b 1. b e z w z g l. % 1. b e z w z g l. »/ » 1. b e z w z g l. »/ o 1. b e z w z g l. “/ o 1. b e z w z g l. % 1. b e z w z g L % 1 9 7 0 7 4 4 1 3 ,0 4 3 5 7 ,6 1 2 4 2 ,2 1 5 9 2 ,8 5 3 0 ,9 4 2 0 5 7 3 ,5 1 9 7 1 6 1 4 1 3 ,2 5 0 4 1 0 ,8 5 4 1 ,2 1 3 3 2 ,9 5 9 1 ,3 3 3 0 1 7 0 ,8 1 9 7 2 4 3 7 1 1 ,8 6 4 0 1 7 ,2 3 3 0 ,9 7 7 2 ,1 31 0 ,8 2 4 9 6 6 7 ,2 1 9 7 3 3 4 7 1 2 ,3 . 6 7 4 2 4 ,0 1 6 0 ,6 3 5 1 .2 1 3 0 ,5 1 7 2 6 6 1 ,4 1 9 7 4 4 7 1 2 0 ,2 4 8 9 2 1 ,0 1 4 7 6 ,3 2 8 1 ,2 U 0 ,5 1 1 8 6 5 0 ,9 1 9 7 5 3 9 4 1 9, 1 4 9 1 2 3 ,8 2 8 1 ,4 2 6 1 ,3 16 0 ,8 1 1 1 0 5 3 ,7 1 9 7 6 3 2 1 2 0 ,3 4 0 5 2 5 ,6 7 0 ,4 2 2 1 ,4 4 0 ,3 8 2 2 5 2 ,0 1 9 7 7 2 3 7 1 7 ,2 3 0 8 2 2 ,4 1 9 0 1 3 ,8 8 0 ,6 3 0 ,2 6 2 8 4 5 ,7 1 9 7 8 2 8 5 2 2 ,0 3 7 5 2 8 ,8 2 9 2 ,2 U 0 ,9 11 0 ,8 5 8 9 4 5 ,3 1 9 7 9 3 0 2 2 3 ,7 3 6 7 2 8 ,8 6 0 ,5 1 7 1 ,3 8 0 ,6 5 7 5 4 5 ,1 1 9 8 0 2 4 6 2 2 ,3 3 2 8 2 9 ,8 6 0 ,5 11 1 ,0 4 0 ,4 5 0 6 4 6 ,0 Z j ó d ł o : J a k w ta b . 2 . *
Z pow yższych p oró w nań o raz danych zam ieszczony ch w tab. 1 i 4 wynika, że w bad anym ok resie zagrożenie przestęp czością przeciw k o bh|p zm niejszyło się o 250%, a jedn ocześnie liczba w y pad k ó w śm iertel-ny ch i ciężkich była w roku 1980 wyższa o ok oło 17% niż w 1970 r. O ile po śród m asy w y padkó w śm ierteln ych i ciężkich w 1970 r., około 2,5% zaistniało, w edług u staleń org an ów ścigania, w w y nik u p o p e ł-nienia p rzestęp stw o k reślo n y ch w art. art. 191, 152, 155 § 2, 156 § 3, 160 i 191 kJk., to w 1975 r. było ich tylko 1,4%, a w 1980 r. — zaledw ie 0,9%.
R ozm iary rzeczyw istego zagrożenia przestępczością przeciw ko bhp są w iększe niż sy gn alizują to dan e staty sty czn e, bowiem część p tęp stw nie je st u jaw niana i wchodzi w za k re s tzw. ciem nej liczby p rzes-tępczości. N ależy sądzić, iż pow yższy sta ty sty c zn y ob raz zjaw isk u k ształto w any został w w y n iku isto tneg o w zro stu ciem nej liczby p rzes-tępstw przeciw ko bezpieczeństw u p racy, prziy czym m ożna w y od rębn ić kilka jej o b szaró w 13.
Do pierwszego o bszaru zaliczym y p rzestęp stw a n arażen ia praco w ni-ka na bezpo śred nie niebezp ieczeństw o co najm niej ciężk ieg o uszkod ze-nia ciała lub ro zstro ju zdrow ia w sy tuac ji, g d y nie odniósł on żadnych obrażeń. W p rak tyce org anó w ścigania niem al w szystkie tego typu p rzestępstw a wchodzą w zak res ciem nej liczby. Autoro wi nin iejszeg o o p racow ania nie je st znan y faikt pociągnięcia do od pow iedzialności sp raw cy przestęp stw a w op isan ej w y żej sy tu a cji na po dstaw ie art. 160 lub 191 k.k. Podobnie stw ierdził W . Radecki p o p rzep ro w ad zen iu b a-dań, że „nie ma [...] w p rak ty ce od pow iedzialn ości k arn e j za samo n araże nie na n iebezp ieczeństw o ”14, tzn. jeśli w yp ad ek nie spow odow ał uszkodzenia ciała, ro zstroju zdrow ia lub śm ierci pracow n ika.
Drugi ob szar ciem nej liczby s ta n o w ą p rzestęp stw a, w w y nik u po-p ełnienia k tó ry ch doszło do wiypo-padków po-p rzy po-pracy, ale o rg a n y ściga-nia nie dow iedziały się o tych w ypadkach, a zatem i o p rzestępstw ach . N iezłożenie inform acji organo m ścig an ia może w yn ik ać z fak tu iż w y pad ek w o gó le zatajon o i nie p ro w adzo no dochodzenia p ow y p ad k o-w ego albo b ezpo dstao-w nie o dm óo-w iono uznania zdarzenia za o-w y pad ek p rzy pracy. W y stęp u ją rów nież p rzy pa dk i zaniechan ia pow iadom ienia p ro k u rato ra przez zakład praqy, zwłaszcza o w y pad k ach ciężkich, w sy -tuacji, gd y zespół po w y pad ko w y p rzeprow adził do ch odzen ie i uznał zdarzen ie za w y p ad ek p rzy p rac y 15. B rak w ied zy p ro k u ra to ra o w y p
ad-13 N a temat obszarów tzw. ciem nej liczby przestępstw por. H o ł y s t, op. cit.,
s. 38 i cy tow an e tam piśm iennictw o. N
14 R a d e c k i , op. cit., s. 61.
15 O bszerniej na ten tem at por.: R. S z a ł o w s k i , K ry m ina lis tyc zn a ocena p o s tę -pow ania w sprawach . o .w y pad ki p r z y pracy, W arszaw a 1982, s. 77— 85.
ku innym niż śm iertelny, ciężki lub zbiorow y oraz o przestęp stw ie, w w y n ik u k tó reg o mógł zaistnieć, ma także swoje źródło w reg ulacji p raw -nej. A rty k u ł 228 § 2 k.p. nie zobow iązuje bowiem do inform owania p ro k u ra to ra o takich w yp adk ach. Z jaw isk u tem u tow arzyszy to lero w a-na w p ro k u ratu rze p rak ty k a n iesk ładan ia przez k iero w n ik ów zakładów p rac y żad n ych inform acji o p rzestęp stw ach przeciw ko bhp w try bie a rt. 256 § 2 k.p.k.18 W ielko ść „ciem nej liczby" p rzestęp stw o m aw ianego ro d zaju je st ściśle uzależniona od poziom u u jaw n ialno ści w y p ad -ków. Ponieważ fak ty u k ry w an ia w yp adk ó w są — jak już w spo m n ia-n o — częste, a do p ro k u ra tu r prakty czia-n ie ia-nie do cierają iia-nform acje o w y padkach, k tó re spow o do w ały sk utki lżejsze niż co n ajm n iej 29-dnio- wa niezdolność pok rzy w dzon eg o do w yk on y w an ia pracy, stąd można mniem ać, że 'p rz e stęp stw a zaliczane do dru gieg o o bszaru „ciem nej licz-b y " m ają c h arak ter m asowy.
T rzecią grupę stan ow ią przestęp stw a, k tó ry ch nie w y k ry to (nie u ja w -niono), mim o że o rg a n y ścigania p osiad ały inform ację o w y pa dk u p rzy
p racy u zy sk an ą w try bie art. 228 § 1 k.p. lub z innego źródła, ale w w y -n iku błędów w u stale-n iu p rzyczy -n w y p ad ku lub ich i-n terp reta cji -nie d o patrzy ły się cech p rzestęp stw a w zach ow aniu osób, k tó re spo wo dw ały dw yp a d ek i na tej pod stadw ie p o d jęte zostało po stan odw ienie o um orzen iu po stęp ow ania z b rak u cech p rzestępstw a. Z dany ch przedstaw io -n ych w tab. 5 w y-nik a, że w d ru g iej połow ie lat siedem d ziesiątych um o-rzono z p ow o du niestw ierd zenia znam ion p rzestępstw a p raw ie co drugie zakoń czo ne po stępow an ie przy goto waw cze, a w p ierw szej części tego o k re su — praw ie dwa z każdy ch trzech zak ończonych śledztw czy do-chodzeń. Badania p ostępo w ań przygo tow aw czy ch w spraw ach o śm ier-teln e w y padki p rzy p racy w budo w nictw ie (m ateriał ogó ln opo lski z lat 1973— 1975) w ykazały, że w 60,7% sp ra w po stano w ienia o um o rzeniu po stęp o w ania b y ły w y d an e przedw cześnie (tj. bez do głębn eg o u stale-nia przy czyn w ypadku ) lub n aw et n iezasad n ie17.
C zw arty o bszar „ciem nej liczb y’' p rzestępstw przeciw ko bhp o b e j-m uje zn an e organoj-m ścigania czyny p rzestępne, k tó ryc h spraw cy nie zostali w y kry ci lub nie zgrom adzono dowodów ich winy. Nie w y k ry cie sp ra w cy stosunk ow o rzad ko stanow i po dstaw ę um orzenia p ostępow an ia w sp raw ac h o w y pad ki p rzy pracy. W latach 1970— 1980 u m arzan o z tego p ow odu od 0,2 do 1,3% ogółu zakończon ych p ostęp ow ań p rzy g o -tow aw czy ch tej k ateg o rii (por. tab. 5). Z kolei z b rak u dowodów winy, um o rzon y ch zostało od 0,6 do 2,9% śledztw i dochodzeń.
W re szcie p iąta gru p a to przestępstw a, k tó ry ch sp raw cy są w p raw
-18 U staw a z dnia 19 kw ietnia 1969 r. (Dz. U. nr 13, poz. 96). 17 S z a ł o w s k i , K ryminalisty czna..., s. 125— 126.
dzie znani organom m ilicji czy p ro k u ratu ry , ale jed no cześn ie w y stę p u -ją przesłan ki w y łącza-jące ściganie. Jednaik i ta k ateg o ria nie jest licz-na. W jej zak res wchodziło od 0 3 clę ok oło 6% (w latach am n e sty j-nych) o gółu sp raw (por. tab. 5).
W y n ik ająca z an alizy danych staty styc zny ch sugestia, iż p rzestęp -czość przeciw ko bezpieczeństw u p rac y inten sy w n ie zm niejszała się ; p rzy brała znikom e rozm iary jest nazbyt o pty m isty czna i nie odpo-w iada rzeczyodpo-wistości. Info rm acje staty sty czn e nie o be jm ują boodpo-wiem tej części przestępczości, k tórą zaliczam y do ciem nej liczby, a u k ry ta przestęp czość przeciw ko bhp istotn ie wzrosła w latach sied em dziesią-tych. Św iadczy. o tym przede w szystk im n asilająca się rozbieżność w dynam ice ciężkich i śm ierteln ych w y p ad kó w o raz p rzestęp stw stw ierdzonych. N orm alną k o nsek w en cją n asilen ia się w yp ad k ow ości p rzy p ra -cy pow inien być wzrost liczby przestęp stw przeciw ko bhp, a nie jej spadek, zwłaszcza że nie chodzi o jed no razo w ą, spow od ow aną k on iun -k turaln ym i względam i rozbieżność, ale o ten den cję u trw alo n ą na p rze-strzeni całej dekady.
W śród przy czy n w ysok iego poziom u ciem nej liczby p rzestępstw przeciw k o bezpieczeństw u pracy m ożna w skazać na:
1) Dużą liczbę u k ryw an y ch wypadków ;
2) W adliw ą reg u lację praw ną o raz niepraw idłow ą p ra k ty k ę info r-m ow ania p ro k u rato ra o w y p ad k ach i związanych z nir-mi p rzestępstw ach ;
3) Osłabienie, w brew inten cjom ustaw odaw cy, funkcji ścigania, co w y raża się w:
a) zm n iejszeniu jeg o sku teczności (w ykryw anie m niejszej liczby p rzes-tępstw),
. b) o gó lnie niższym poziom ie akty w no ści org anó w ścigan ia w te j k ate -gorii sp raw (por. liczbę w szczętych dochodzeń i śledztw) oraz, c) ścisłym uzależn ieniu w y nikó w po stępow an ia przygo tow aw czego od
rezultató w zakładow ego dochodzenia p ow yp adk o w ego 18 p ro w adzo-n eg o od 1975 r. pod kieruadzo-nk iem osób odpow iedzialadzo-ny ch za bhp i przez to zaintereso w an ych w zata jen iu wszelk ich swoich zaniedbań, k tó re do prow ad ziły do w y p ad k u 19.
Katedra Postępow ania Karnego i Krym inalistyki Zakład K rym inalistyki
18 Z ależność ta została om ów iona szerzej w pracy: S z a l o w s k i , K ry minali-styczna..., s. 144— 145.
19 Por. § 5 rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 5 grudnia 1974 r. w spraw ie ustalania oko liczn ości i przyczyn w ypadków przy pracy (Dz. U. nr 47, poz. 287) oraz art. 234 k.p. N a temat w niosków i propozycji, których realizacja u łatw iłaby
iritensy-R y sz ar d Sza łow s ki
LA DYNAMIQUE ET LES DIMENSIONS DE LA CRIMINALITE CONTRE LA SÉCURITÉ DU TRAVAIL EN POLOGNE D ANS
LES A NN ÉE S 1970— 1980
En Pologne, les infractions contre la sécurité du travail ne constituent pas le problèm e de crim inologie sérieux. Leur participation dans la structure des infractions constatées dans les ann ées soixante-dix n'atteignait que 0,3—0,2%. C ependant il y a deux raisons pour aborder ce sujet.
1° — A c ette époque-là on a ce ss é de publier des informations sur la catégorie des infractions m entionnée ci-dessus. Il est donc néce ssaire de combler la lacune existante (les informations statistiques ont été reconstituées à la base des matériaux de source mis à la portée de l'auteur par le Procureur Général).
2° — Un nombre con sidérable des cas mortels et graves pendant le travail n ’est pas proportionnel au niveau exceptionnellem ent bas des infractions constatées dirigées contre la sécurité du travail.
La divergence m entionnée a ét é soum ise à l'analyse, la m éthode de la tendance évolution naire y étant appliquée. A la lum ière des résultats, on v oit que les di-m ensions de la di-m enace r éelle de la cridi-m inalité contre la sécurité du travail sont considérablem ent plus grandes que c elles s ig na lées par les données statistiques. Un grand nombre des infractions de cette catégorie n'est pas révélé.
Dans la partie finale de sa publication, l'auteur présente les étendues du nombre obscur et réfléchit sur les cau ses de son niveau élev é.
fikację ścigania spraw ców przestępstw przeciw ko bhp, a przez to przyczyniłaby się do ograniczenia ich ciem nej liczby, por. S z a ł o w s k i , Krym inalistycz na..., s. 161 — — 169.
