• Nie Znaleziono Wyników

Specyfika kształtowania się tożsamości współczesnej młodzieży

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Specyfika kształtowania się tożsamości współczesnej młodzieży"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

HANNA LI BERSKA

SPECYFIKA

KSZTAŁTOW ANIA SIĘ TOŻSAM OŚCI

WSPÓŁCZESNEJ M ŁODZIEŻY

W o k r e s i e a d o le s c e n c j i j e d n o s t k a d o k o n u j e w y b o r ó w i p o d e j m u j e d e c y z je , dzię ki k tórym o k r e ś l o n e z o s t a j ą j e j z o b o w i ą z a n i a w o b e c ż y c ia i s am ej si ebie . W y w i ą z a n i e się z z a d a n ia s a m o o k r e ś le n ia w y m a g a u r ó ż n y ch j e d n o s te k , ż y ją c y c h w r ó ż n y c h s p o ł e c z e ń s tw a c h , z r ó ż n i c o ­ w a n e g o c za s u trw a n ia , i n te n s y w n o ś c i i r y tu alizacji a d o le s c e n c ji (por. E r ik s o n , 2 0 0 4 , s. 107). W n i n ie j s z y m a rty k u le p o d j ę t o p r ó b ę p r z e d s t a w i e n i a t o r ó w k s z t a ł t o w a n i a się to żs am o ś c i m ło d y c h ludzi i ich n ie k tó r y c h u w a r u n k o w a ń .

Słowa kluczowe: t o ż s a m o ś ć , ad o le s c en c ja.

W PR O W A D Z E N IE W i e d z a p s y c h o l o g i c z n a n a te m a t t o ż s a m o ś c i c z ł o w i e k a c h o c i a ż p r z y c i ą g a u w a g ę s p e c j a l i s t ó w j u ż o d w ie lu lat, j e s t c ią g le n i e w y s t a r c z a j ą c a . P r z e d m i o ­ te m z a i n t e r e s o w a ń w n i n i e j s z y m a r ty k u le j e s t p r o b l e m k s z t a ł t o w a n i a się t o ż ­ s a m o ś c i m ł o d y c h lu d z i z u w z g l ę d n i e n i e m k o n t e k s t u r o z w o j o w e g o . S p o ł e c z n ą w a ż n o ś ć t e g o z a g a d n i e n i a p o d k r e ś l a j ą o b s e r w a c j e f u n k c j o n o w a n i a m ło d z i e ż y w s k a z u j ą c e n a n a s i l a n i e się tr u d n o ś c i w o s i ą g a n i u t o ż s a m o ś c i p r z e z w ielu m ł o d y c h c h ł o p c ó w i d z ie w c z ą t. J e g o p o d j ę c i e w i ą ż e się z p o s z u k i w a n i e m m o ż l i w o ś c i o p t y m a l i z a c j i w a r u n k ó w u m o ż l i w i a j ą c y c h e f e k t y w n e p o r a d z e n i e s o b ie z t y m k l u c z o w y m z a d a n i e m r o z w o j o w y m o k r e s u a d o l e s c e n c j i .

(2)

TO RY K SZTA Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż SA M O ŚC I M ŁO D ZIEŻY W Ś W IE T L E K ONCEPCJI ROZW OJU PSY C H O SP O Ł E C Z N E G O

N a g r u n c i e k o n c e p c ji r o z w o j u p s y c h o s p o ł e c z n e g o E. H. E r i k s o n a (1 9 6 8 ) p r z y j m u j e się, iż r o z w ó j w c y k lu ż y c i a p r z e b i e g a z g o d n i e z z a s a d ą e p ig e n e z y , w e d ł u g o k r e ś l o n e j s e k w e n c j i s t a d ió w /f a z , w k t ó r y c h d o m i n u j ą o k r e ś l o n e d y l e m a t y r o z w o j o w e . W k o l e j n y c h s t a d ia c h r o z w o j o w y c h p r z e j a w i a się o s ie m p o d s t a w o w y c h d y l e m a t ó w . W k a ż d y m z n ic h ( s t a d i ó w ) d o m i n u j e in n y d y l e ­ m at z w i ą z a n y ze s p e c y f i c z n y m k r y z y s e m n o r m a t y w n y m , k t ó r e g o p o z y t y w n e r o z w i ą z a n i e ś w i a d c z y o w y s o k i m p o t e n c j a l e r o z w o j o w y m p o d m i o t u i tw o rz y k o r z y s t n e w a r u n k i d o p o z y t y w n e g o r o z w i ą z a n i a k o l e j n e g o k r y z y s u . W o k re s ie a d o l e s c e n c j i d o m i n u j ą c y d y l e m a t w ią ż e się z d ą ż e n i e m j e d n o s t k i lu d z k ie j do u k s z t a ł t o w a n i a w ła s n e j to ż s a m o ś c i. P o c z u c i e t o ż s a m o ś c i b a z u je n a p o s t r z e g a n i u w ła s n e j n i e z m i e n n o ś c i i s ta ­ ło ś c i w c z a s ie , p o m i m o z m ia n w e w ła s n e j p s y c h i c e , p o ł o ż e n i u s p o ł e c z n y m i s y tu a c ji z e w n ę t r z n e j , o r a z ś w i a d o m o ś c i , że o t o c z e n i e s p o ł e c z n e p o s tr z e g a n as w ten s a m s p o s ó b - r o z p o z n a j e n i e z m i e n n o ś ć i s ta ło ś ć n a s z e j o s o b y - p o m i m o w s p o m n i a n y c h z m ia n . Z a t e m o b e j m u j e o b ie s f e r y n a s z e j to ż s a m o ś c i: o s o b i s t ą i s p o ł e c z n ą . T o ż s a m o ś ć e g o , p o ję c ie s z e r s z e , w y r a ż a się w p o c z u c iu t o ż s a m o ś c i o s o b is te j i o k r e ś l a j a k o ś ć is t n i e n i a (e g o ). J e s t o n a u w a r u n k o w a n a p r z e z s y s t e m c e n t r a l n y c h w a r to ś c i i n o r m z i n t e r n a l i z o w a n y c h p r z e z d a n ą j e d n o s t k ę , k tó r e p o z o s t a j ą w w y r a ź n y m z w i ą z k u z je j ś r o d o w i s k i e m r o z w o j o ­ w y m . E r i k s o n ( 1 9 6 3 ) w s k a z u j e n a ro lę r z e c z y w i s t o ś c i s p o ł e c z n e j w p o w s t a w a n i u t o ż s a m o ś c i d o r a s t a j ą c y c h d z i e w c z ą t i c h ł o p c ó w . P o d k r e ś l a z n a c z e n i e o d d z i a ł y ­ w a n i a s p o ł e c z e ń s t w a na s p o s ó b r o z w i ą z y w a n i a k o l e j n y c h d y l e m a t ó w r o z w o j o ­ w y c h p r z e z j e g o c z ł o n k ó w , w ty m d y l e m a t u z w i ą z a n e g o z k s z t a ł t o w a n i e m w ła s n e j t o ż s a m o ś c i . U k a z a n e p rz e z n ie g o z w i ą z k i c y k l u ż y c i a lu d z k ie g o z w y d a r z e n i a m i h is t o r y c z n y m i p o z w a l a j ą p o s z u k i w a ć p r z y c z y n tr u d n o ś c i d o ­ ś w i a d c z a n y c h p r z e z z n a c z n ą c z ę ś ć w s p ó ł c z e s n e j m ł o d z i e ż y w s ta r a n ia c h u k s z t a ł t o w a n i a sw e j to ż s a m o ś c i . R o z w a ż a j ą c p r o b l e m y t o ż s a m o ś c i c z ł o w i e k a w re la c ji z p r o t o t y p a m i h is t o r y c z n y m i i o r g a n i z a c j ą s p o ł e c z e ń s t w a u z y s k u j e ­ m y s z a n s ę n a p r z y b l i ż o n e c h o ć b y p o z n a n i e d y n a m i k i p o w i ą z a ń w ty m o b s z a ­ r z e o r a z ic h p r z e o b r a ż e ń w c z a s ie i p r z e s tr z e n i ( E r i k s o n , 2 0 0 4 ) . T o ż s a m o ś ć g r u p o w a , c h a r a k t e r y s t y c z n a d la p o s z c z e g ó l n y c h s p o ł e c z n o ś c i , o p i e r a się na o d m i e n n y c h p e r s p e k t y w a c h h i s t o r y c z n y c h i g e o g r a f i c z n y c h w y z n a c z a j ą c y c h tak z w a n ą z b i o r o w ą c z a s o p r z e s t r z e ń e g o i n a s p e c y f i c z n y c h c e la c h o r a z „ n a ­ r z ę d z i a c h ” ic h o s i ą g a n i a (s p o s o b y i ś r o d k i) t w o r z ą c y c h z b i o r o w y p la n ż y c i o ­

(3)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 145 w y. W n a s z y m k rę g u k u l t u r o w y m , w m y ś l p o g l ą d ó w E r i k s o n a , d o m i n u j e plan ż y c i o w y z c e la m i d o ś r o d k o w y m i i k o n k r e t n y m i p r z e k ł a d a j ą c y się na plan y in d y w i d u a l n e z o r i e n t o w a n e p r z y s z ł o ś c i o w o ku c o r a z to w y ż s z y m s t a n d a r d o m ż y c i o w y m b ę d ą c y m m i ę d z y i n n y m i p o c h o d n ą r o z w o j u c y w i l i z a c y j n e g o ( G i d ­ d e n s , 2 0 0 6 ) . P r z e o b r a ż e n i a w ś w ie c ie z e w n ę t r z n y m , w ty m k o m p l i k u j ą c a się s t r u k t u r a s p o ł e c z n a , d o s t a r c z a j ą w ie lu m o d e li r o z w o j u i w z o r ó w o s o b o w y c h c z ę s to n i e s p ó j n y c h , s p r z e c z n y c h z p r o t o t y p e m k u l t u r o w y m i t y m s a m y m u t r u d n i a j ą m ł o d e m u c z ł o w i e k o w i s a m o o k r e ś l e n i e w w y m i a r z e p s y c h o l o g i c z ­ n y m i s p o ł e c z n y m ( L ib e r s k a , 2 0 0 7 ) . W y m u s z a to w y d ł u ż e n i e c z a s u k o n i e c z ­ n e g o do: - po p i e r w s z e r o z e z n a n i a się w w a r t o ś c i a c h , w z o r c a c h o s o b o w y c h , n o r ­ m a c h s p o ł e c z n y c h , j a k i s ty la c h ż y c i a (por. C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z , 2 0 0 2 ) p r e f e r o w a n y c h p r z e z w s p ó ł c z e s n y c h o r a z o d n i e s i e n i e ic h d o a u te n t y c z n y c h p r o t o t y p ó w k u l t u r o w y c h ; - p o d r u g i e r o z p o z n a n i a w ł a s n e g o p o t e n c j a ł u na tle s z a n s r o z w o j u o f e ­ r o w a n y c h p r z e z s z e r o k o p o ję te ś r o d o w i s k o ż y c i a ( a k t u a l n e i p r z y s z ł e , p o ­ te n c ja ln e ) ; - po tr z e c ie u k s z t a ł t o w a n i a w ła s n e j to ż s a m o ś c i p r z e z d o r a s t a j ą c e g o c z ł o n ­ k a s p o ł e c z e ń s t w a i z a r y s o w a n i a - o s a d z o n e j w o k r e ś l o n e j c z a s o p r z e s t r z e n i f iz y c z n e j i s p o ł e c z n o - h i s t o r y c z n e j - k o n c e p c j i w ł a s n e g o ż y c i a ( p la n u ż y ­ c i o w e g o ) . Z g o d n o ś ć t o ż s a m o ś c i p o d m i o t u i j e g o i n d y w i d u a l n e g o p la n u ż y c i o w e g o z t o ż s a m o ś c i ą i p l a n e m g r u p o w y m j e s t p o d s t a w ą j e g o p o c z u c i a r e a ln o ś c i, w ła s n e j w a r t o ś c i , ś w i a d e c t w e m o d n a l e z i e n i a s w e g o m i e j s c a w r z e c z y w i s t o ś c i s p o ł e c z n e j . S ą to ta k ż e p r z e s ł a n k i z d r o w i a p s y c h i c z n e g o c z ł o w i e k a , c h o ć nie j e g o w y s t a r c z a j ą c a g w a r a n c ja . Z a r y s o w a n y w y ż e j t o r k s z t a ł t o w a n i a t o ż s a m o ś c i m a c h a r a k t e r p o z y t y w n y p r o w a d z ą c y d o a d a p t a c j i s p o łe c z n e j m ł o d e g o c z ł o w i e k a z a s a d z a j ą c e j się na z d o l n o ś c i d o p r a w i d ł o w e j p e r c e p c ji w ła s n e j o s o b y i r z e c z y w i s t o ś c i (E rik s o n , 2 0 0 4 ) . W o m a w i a n y m p r z y p a d k u s t r u k tu r y t o ż s a m o ś c i s ą w e w n ę t r z n i e z i n t e g ­ r o w a n e , j a k i z i n t e g r o w a n e z t o ż s a m o ś c i ą g r u p o w ą , d z ię k i c z e m u a k t y w n o ś ć p o d m i o t u j e s t r e g u l o w a n a p rz e z s ta n d a r d y o s o b i s t e s p ó j n e ze s ta n d a r d a m i s p o ł e c z n o ś c i , k tó re j j e s t c z ł o n k i e m (p o r. M e a d , 2 0 0 0 ) . P o d t r z y m u j e to w y p r a ­ c o w a n e p r z e z j e d n o s t k ę p o c z u c i e in te g ra c ji w e w n ę t r z n e j i p o c z u c i e p r z y n a l e ż ­ n o ści d o o k r e ś l o n e j s p o łe c z n o ś c i s t a b i l i z u j ą c e to r r o z w o j u j e j to ż s a m o ś c i. Z b u d o w a n i e t o ż s a m o ś c i w o k ó ł w a r to ś c i w ła s n e j k u l t u r y z w i ą z a n e je s t z p r z e k r a c z a n i e m g r a n i c te r a ź n i e j s z o ś c i i a k t u a l n i e d o ś w i a d c z a n e j r z e c z y ­ w is to ś c i. W p o c z ą t k o w y m o k r e s ie t w o r z e n i a z r ę b ó w t o ż s a m o ś c i m ł o d y c z ł o ­ w ie k b a z u j e n a t e r a ź n i e j s z o ś c i , na i n f o r m a c j a c h p ł y n ą c y c h o d r ó w i e ś n i k ó w

(4)

i n a j b l i ż s z y c h c z ł o n k ó w r o d z in y . K rąg, w k t ó r y m p r ó b u j e o d n a l e ź ć w z o r y i m o d e l e a d e k w a t n e d la w ł a s n y c h m o ż l i w o ś c i , j e s t w ty m c z a s ie s t o s u n k o w o o g r a n i c z o n y . S t o p n i o w o s ię g a po d o ś w i a d c z e n i a o s o b i s t e i p r z e k a z y p o c h o ­ d z ą c e s p o z a n ie g o o r a z p r z e ł a m u j e r a m y te r a ź n i e j s z o ś c i u z y s k u j ą c d o s tę p do p r z e k a z ó w h i s t o r y c z n y c h , a w d a ls z e j k o le j n o ś c i - d o p o t e n c j a l n e j p rz y s z ło ś c i p r o j e k t o w a n e j p r z e z in n y c h c z ł o n k ó w sw ej s p o ł e c z n o ś c i , w r e s z c i e - p rz e z s ie b ie s a m e g o . Z a s y g n a l i z o w a n a tu z m i a n a r o z w o j o w a w i ą ż e się z o p a n o w a ­ n ie m c z a s u (je g o t r z e c h w y m i a r ó w - p r z e s z ł o ś c i , te r a ź n i e j s z o ś c i i p r z y s z ł o ś ­ ci). J e d y n i e w t a k ic h w a r u n k a c h j e d n o s t k a m o ż e u z y s k a ć p o c z u c i e w ła s n e j c i ą g ło ś c i i a d e k w a t n o ś c i , tw o r z ą c e o ś t o ż s a m o ś c i o s o b i s t e j , o r a z u f o r m o w a ć s w ą t o ż s a m o ś ć s p o ł e c z n ą , w ty m t o ż s a m o ś ć n a r o d o w ą , w s p o s ó b s p ó jn y z u k s z t a ł t o w a n ą h i s t o r y c z n i e t o ż s a m o ś c i ą g r u p y (p o r. E r i k s o n , 2 0 0 4 ). Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n ik a , iż j e d n y m z u w a r u n k o w a ń tw o r z e n i a k o n c e p c ji p o t e n c j a l n y c h „ J a ” i p o t e n c ja ln e j r z e c z y w i s t o ś c i j e s t r o z w ó j m y ś l e ­ n ia f o r m a l n e g o ( I n h e ld e r , P ia g e t, 1970). R ó ż n i c e w p o z i o m i e s p r a w n o ś c i in t e l e k t u a l n y c h s ą u z n a w a n e z a is to tn e m i ę d z y i n n y m i z p u n k t u w i d z e n i a e f e k t y w n o ś c i p r o c e s u s a m o d o s k o n a l e n i a w ła s n e j o s o b y p o d e j m o w a n e g o p rz e z d o r a s t a j ą c y c h ( D u d z i k o w a , 1993) o r a z p r z e j a w i a n y c h p r z e z n ic h o rie n ta c ji s p o ł e c z n y c h . Z d a n i e m I. O b u c h o w s k i e j na c h a r a k t e r o r ie n ta c ji s p o ł e c z n y c h w s p ó ł c z e s n e j m ł o d z i e ż y o d d z i a ł y w u j ą p o n a d t o „ [ . . . ] w c i ą ż ż y w e ś la d y m i n i o ­ n e g o u s tr o ju , j a k i p o j a w i e n i e się n o w y c h u k i e r u n k o w a ń [ . . . ] ” p o z o s t a j ą c y c h p o d w p ł y w e m a k tu a l n y c h w a r u n k ó w ż y c i o w y c h (1 9 9 6 , s. 111). S ta n o w i to p o t w i e r d z e n i e te z y o o s a d z e n i u t o ż s a m o ś c i m ł o d e g o p o k o l e n i a w r a m a c h p r z e ł o m o w y c h w y d a r z e ń z d z i e j ó w n a r o d u , h is to rii - b a r d z o o d le g łe j, j a k i n a j n o w s z e j . Z a l e ż n i e o d w a r to ś c i c e n i o n y c h w d a n e j s p o ł e c z n o ś c i w c z e ś n i e j w s p o m n i a ­ ne „ c e n t r u m ” t o ż s a m o ś c i k o n s t y t u u j ą w a r to ś c i o c h a r a k t e r z e p o n a d c z a s o w y m i u n i w e r s a l n y m b ą d ź w a rto ś c i m a r g i n a l n e , c z ę s t o o n i e t r w a ł y m c h a r a k t e r z e , o b i e r a n e p r z e z r ó ż n e p o d k u ltu r y , e n k l a w y ś r o d o w i s k o w e , u g r u p o w a n i a (np. o r g a n i z a c j e to ta lita r n e ) c z y n a w e t c a łe s y s t e m y s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e , k tó ­ r y m o b c a j e s t i d e a d e m o k r a c j i . W ty m ś w ie tle to r k s z t a ł t o w a n i a się t o ż s a m o ­ ści, u z n a n y z a p o z y t y w n y , nie z a w s z e o z n a c z a , iż j e d n o s t k a z i n t e r n a l i z o w a ł a w a r t o ś c i c e n i o n e w n a s z e j k u l t u r z e i tr a d y c ji, i w to k u s w e j a k t y w n o ś c i r e a li­ z o w a ć b ę d z i e c e le z nim i sp ó jn e . Z d a n i e m E r i k s o n a ( 2 0 0 4 ) w s z c z e g ó l n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h m o ż e d o jś ć do z a ł a m a n i a się p r a w i d ł o w e g o , z p u n k tu w i d z e n i a w a r t o ś c i i n o r m o rg a n iz a c ji s p o ł e c z n e j (tu r s p o ł e c z e ń s t w a ) , p r z e b ie g u p o w s t a w a n i a t o ż s a m o ś c i m ł o d e g o c z ł o w i e k a w p r z y p a d k u w y s t ą p i e n i a z a g r o ż e ń d la s t a t u s u s p o ł e c z n o - e k o n o ­ m i c z n e g o n a j b l i ż s z e g o ś r o d o w i s k a r o z w o j o w e g o , j a k i m j e s t - w p ie r w s z e j

(5)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 147 k o l e j n o ś c i - r o d z in a . W ta k im p r z y p a d k u m o ż l i w y j e s t r e g r e s r o z w o j o w y do h i s t o r y c z n i e w c z e ś n i e j s z y c h re g u ł p o s t ę p o w a n i a , o g r a n i c z e n i e p o w s z e c h n i e a k c e p t o w a n e g o w d a n y m s p o ł e c z e ń s t w i e „ k o d e k s u m o r a l n e g o ” lu b j e g o w y p a ­ c z e n ia p r o w a d z ą c e ku n ie to le r a n c ji, w y k l u c z a n i u , a g re s ji w k o n t a k t a c h s p o ­ ł e c z n y c h , w y b ó r w a r t o ś c i , c e ló w i z a c h o w a ń w c z e ś n i e j o d r z u c a n y c h j a k o o b c y c h k u l t u r o w o c z y ś w i a t o p o g l ą d o w o . P r o w a d z i ć to m o ż e do u k s z t a ł t o w a ­ n ia się to ż s a m o ś c i n i e d o s t o s o w a n e j d o ś r o d o w i s k a s p o ł e c z n e g o , w k o n s e k ­ w e n c ji m a r g i n a l i z u j ą c d a ls z y ro z w ó j in d y w i d u a l n y , w k t ó r y m , p r z e j ś c i o w o lub tr w a le , o d r z u c o n e z o s t a ł y r o le i z a d a n i a k u l t u r o w o p r z y p i s a n e do p o s z c z e g ó l ­ n y c h o k r e s ó w ż y c ia . S z c z e g ó l n e n i e b e z p i e c z e ń s t w o trw a łe j p a t o l o g i z a c j i to ru k s z t a ł t o w a n i a się to ż s a m o ś c i E r ik s o n d o s t r z e g a w f a k c ie , iż „ [ . . . ] w k a ż d y m s y s t e m i e ( o r g a n i ­ zacji s p o łe c z n e j: p o d g r u p i e , g ru p ie , p o d k u l t u r z e , s y s t e m i e s p o ł e c z n o - p o l i ­ ty c z n y m - H. L.) o p a r t y m na tłu m i e n i u , w y k l u c z a n i u i w y k o r z y s t y w a n i u s tłu m ie n i, w y k l u c z a n i i w y k o r z y s t a n i p o d ś w i a d o m i e w i e r z ą w zły w iz e r u n e k , n a r z u c o n y im p r z e z ty c h , k tó rz y r z ą d z ą ” ( E r ik s o n , 2 0 0 4 , s. 2 7 ), m a j ą nad n im i j a k ą k o l w i e k w ł a d z ę , p r z e w a g ę m a te r ia ln ą , f i z y c z n ą lu b w y n i k a j ą c ą ze s tr u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j . W o s t a t n i c h la ta c h lic z b a o s ó b z n a j d u j ą c y c h się w r ó ż n y c h o k r e s a c h r o z ­ w o j o w y c h . k tó r e z o s t a ł y w y k l u c z o n e p r z e z o r g a n i z a c j ę s p o ł e c z e ń s t w a b ą d ź też za t a k ic h się u w a ż a ją , d r a s t y c z n i e w z r o s ł a ( K a c z m a r c z y k - S o w a , 20 0 6 ). W d a ls z e j p e r s p e k t y w i e m o ż e d o jś ć d o z w i ę k s z a n i a się l ic z b y j e d n o s t e k , w ty m m ł o d y c h , o t o ż s a m o ś c i „ w y k l u c z o n y c h ” . P o d ty m o s t a t n i m te r m i n e m r o z u m i e m z a r ó w n o to ż s a m o ś ć n e g a t y w n ą , j a k i d y f u z y j n ą o r a z p o m i e s z a n i e to ż s a m o ś c i . J e d n o s t k i p r z e j a w i a j ą c e r o z p r o s z e n i e t o ż s a m o ś c i (jej d y f u z j ę ) j e s z c z e nie u s ta liły c e n t r u m , w o k ó ł k t ó r e g o m o g ł y b y j ą z b u d o w a ć - n ie d o k o n a ł y w s p o ­ sób ś w i a d o m y i o d p o w i e d z i a l n y w y b o r u k l u c z o w y c h w a r t o ś c i , z a s a d , p o d ­ s t a w o w y c h c e l ó w ż y c i o w y c h lub też u tra c iły j e w w y n i k u s p lo tu n i e s p r z y j a ­ j ą c y c h t r a u m a t y c z n y c h w y d a r z e ń , k tó ry c h m ło d y c z ł o w i e k o j e s z c z e n i e ­ d o j r z a ł y c h s t r u k t u r a c h p s y c h ik i n ie b y ł w s ta n ie e f e k t y w n i e o p r a c o w a ć (por. T y s z k o w a , 1986). W k o n s e k w e n c j i z a d a n ie s a m o o k r e ś l e n i a s ta je się n i e m o ż l i ­ w e d o - w y k o n a n i a : j e d n o s t k a nie j e s t w s ta n ie ani z b u d o w a ć k o n c e p c j i w ła sn e j o s o b y , ani z a p r o j e k t o w a ć sw ej d ro g i ż y c io w e j. P o c z u c i e to ż s a m o ś c i z o s ta ło z a s t ą p i o n e p r z e z p o c z u c i e c h a o s u , z a g u b i e n i a , a d o m i n u j ą c ą e m o c j ą stał się lęk. W z b u d z a ć g o m o g ą j a k i e k o l w i e k p r ó b y w y o b r a ż e n i a s o b ie w ła s n e j p r z y ­ sz ło śc i lu b o d d z i a ł y w a n i a in n y c h u k i e r u n k o w a n e na w y d ł u ż e n i e p e r s p e k t y w y te m p o r a l n e j z a g u b i o n e j j e d n o s t k i . J e d n a k , w e d ł u g w y b i t n e g o p o l s k i e g o p s y ­ c h o l o g a S. S z u m a n a (1 9 8 5 ) , w ła ś n ie na ty m o s t a t n i m p o w i n n i k o n c e n t r o w a ć

(6)

się w y c h o w a w c y m ł o d z i e ż y w y k a z u ją c e j s y m p t o m y n i e p r z y s t o s o w a n i a . „ P la n y na d ł u g ą m e tę i d ą ż e n i a d ł u g o d y s t a n s o w e p r z e c i w d z i a ł a j ą [ . . . ] ż y c iu i b y t o ­ w a n iu z d n i a n a d z ie ń , a o s z k o d l i w o ś c i [ . . . ] t a k i e g o tr y b u ż y c i a ś w i a d c z ą m .in. p r z y k ł a d y w y k o l e j e n i a d z ie c i i m ł o d z i e ż y ” ( S z u m a n , 1985, s. 98). P o ­ m o c d o r o s ł y c h w w y b o r z e c e ló w w a r t o ś c i o w y c h , c h o ć o s a d z o n y c h w d a le k ie j p e r s p e k t y w i e t e m p o r a l n e j , o r a z u k i e r u n k o w a n i e a k t y w n o ś c i d o r a s t a j ą c y c h na ic h o s i ą g n i ę c i e u ł a t w i a m ł o d y m l u d z i o m z b u d o w a n i e w ła s n e j t o ż s a m o ś c i i o d ­ n a l e z i e n i e s w e g o m i e j s c a w ś w ie c ie d o r o s ły c h . M ł o d z i e ż , z d a n i e m c y t o w a ­ n e g o b a d a c z a , nie b ę d z i e się p r z y k ł a d a ć d o n a u k i ani d o b r z e s p r a w o w a ć w t e d y , g d y nie r o z p o z n a s w y c h z a i n t e r e s o w a ń i p r a g n i e ń , nie s p r e c y z u j e c e l ó w b ą d ź d ą ż e ń , k tó re z a m i e r z a o s i ą g n ą ć w ż y c iu . B r a k z a d a ń d a le k ic h w ią ż e się z o g r a n i c z e n i e m h o r y z o n t u c z a s o w e g o , z a m k n i ę c i e m p o d m io tu w te r a ź n i e j s z o ś c i ( N u ttin , 1985; O b u c h o w s k i , 1 983), g ro z i o p ó ź n i e n i e m w e j ­ ś c ia w ś w ia t lu d z i d o r o s ł y c h (In h e ld e r , P ia g e t, 1970). M ł o d y c z ł o w i e k , który nie w y p r a c o w a ł k o n c e p c j i w ła s n e j o s o b y i w ła s n e j d r o g i ż y c i o w e j , w ie d z ie b e z m y ś l n ą e g z y s t e n c j ę , s p ę d z a d z ie ń z a d n i e m na w a ł ę s a n i u się w p o s z u k i w a ­ niu c e l ó w , p r o s t y c h i k o n k r e t n y c h , m o ż l i w y c h d o n a t y c h m i a s t o w e g o z r e a l i z o ­ w a n i a b e z z b y t n i e g o w y s iłk u . „ T e r a ź n i e j s z o ś ć m ł o d z i e ż y nie s z u k a ją c e j w p r z y s z ł o ś c i te g o , c z e g o nie d o s ta je w t e r a ź n i e j s z o ś c i , j e s t j a ł o w a i s m u t n a ” ( S z u m a n , 1985, s. 96). W z r a s t a w ten s p o s ó b n i e b e z p i e c z e ń s t w o w e jś c ia p o d m i o t u w g r u p y , k tó r y c h c e le i n o r m y o d b i e g a j ą r a ż ą c o o d p o w s z e c h n i e a k c e p t o w a n y c h i w k o n s e k w e n c j i u k s z t a ł t o w a n i a się t o ż s a m o ś c i n e g a ty w n e j. N i e r z a d k o d o r a s t a j ą c a j e d n o s t k a , d o s t r z e g a j ą c w o t a c z a j ą c y m j ą ś w ie c ie s p o ł e c z n y m z j a w i s k a i p r o c e s y o c e n i a n e p r z e z n i ą j a k o n e g a t y w n e , p o d e j m u j e a k t y w n o ś ć u k i e r u n k o w a n ą n a ich z n i w e l o w a n i e ( I n h e l d e r , P ia g e t, 1970). P r ó b y „ n a p r a w y ś w i a t a ” p rz e z m ł o d y c h ludzi m o g ą p r z y b i e r a ć f o r m y n i e a k ­ c e p t o w a n e p r z e z o g ó ł s p o ł e c z e ń s t w a (S e ltz e r, 1989). N i e p r z e m y ś l a n a re a k c ja d o r o s ł y c h , p r z y b i e r a j ą c a p o s ta ć o d w e tu , g ro z i z e r w a n i e m w ię z i łą c z ą c y c h d o r a s t a j ą c e g o z d o r o s ł y m i i o d r z u c e n i e m w a r to ś c i, c e l ó w , ról i z a d a ń mu o f e r o w a n y c h . W t a k ic h o k o l i c z n o ś c i a c h w z r a s t a t a k ż e r y z y k o p o w s t a n i a t o ż s a ­ m o ś c i n e g a t y w n e j b ą d ź je j r o z p r o s z e n ia . W p r z y p a d k u d ł u g o t r w a ł e g o p o z o s t a w a n i a p r z e z d o r a s t a j ą c ą j e d n o s t k ę w s y t u a c j a c h t r u d n y c h lub c z ę s t e g o ich d o ś w i a d c z a n i a , w e f e k c i e o s tr e g o s ta n u s y m p t o m a t y c z n e g o z a n i e p o k o j e n i a z a c h o d z i p r a w d o p o d o b i e ń s t w o p o ­ m i e s z a n i a to ż s a m o ś c i ( E r ik s o n , 2 0 0 4 ). N a w i ą z u j ą c d o p o d k r e ś l a n y c h p r z e z P i a g e t a ( 1 9 7 0 ) z w i ą z k ó w m ię d z y m y ś l e n i e m m ł o d z i e ż y a p o w s t a w a n i e m z r ę b ó w je j t o ż s a m o ś c i i p r o g r a m ó w ż y c i o w y c h , p o w r a c a p r o b l e m k s z t a ł t o w a n i a się t o ż s a m o ś c i i k o n c e p c j i p r z y ­ s z łe g o ż y c i a p r z e z ty c h m ło d y c h lu d z i, u k t ó r y c h z m i a n y r o z w o j o w e s tr u k tu r

(7)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 149 p o z n a w c z y c h s ą w o l n i e j s z e b ą d ź o g r a n i c z o n e w e w n ę t r z n y m i w a r u n k a m i o n a ­ tu r a l n y m c h a r a k t e r z e ( P r z e t a c z n i k - G i e r o w s k a , 1996). C z y m o ż l i w e j e s t u f o r ­ m o w a n i e p r z e z n ic h to ż s a m o ś c i w s p o s ó b u w z g l ę d n i a j ą c y z a r ó w n o p r z e k s z t a ł ­ c e n i a k o n c e p c ji w ła s n e j o s o b y , j a k i p r z e m i a n y ś w i a t a z e w n ę t r z n e g o w p e r ­ s p e k t y w i e c z a s u p r z y s z ł e g o ? W ś w ie tle p r z y w o ł a n e j w y ż e j d e f in ic ji w y d a je się, że j e s t to w a r u n e k k o n i e c z n y d la r o z p o z n a n i a sw e j c i ą g ło ś c i i n i e z m i e n ­ n o ści o s o b o w e j , s p o łe c z n e j. W y n ik i b a d a ń T y s z k o w e j ( 1 9 9 0 ) w s k a z u j ą na w y s t ę p o w a n i e p o z y t y w n e g o z w i ą z k u m i ę d z y p o z i o m e m z d o l n o ś c i u m y s ł o ­ w y c h m ł o d z i e ż y a j e j z a a n g a ż o w a n i e m w k s z t a ł t o w a n i e sw ej o s o b o w o ś c i i p rz y s z łe j d r o g i ż y c i o w e j w y r a ż a j ą c y m się m i ę d z y i n n y m i u k ł a d e m w a rto śc i i c e ló w , j a k te ż z a w a r t o ś c i ą t r e ś c i o w ą p l a n ó w ż y c i o w y c h , ich r o z c i ą g ł o ś c i ą t e m p o r a l n ą i s p ó j n o ś c i ą lo g ic z n ą . A n a l i z a s t r u k t u r p s y c h i c z n y c h z d o ln e j m ł o ­ d z ie ż y , w ty m s t r u k tu r y to ż s a m o ś c i, u k a z u j e ich s i l n i e j s z ą w e w n ę t r z n ą i n te g ­ r a c ję n iż u r ó w i e ś n i k ó w , u k tó r y c h s t w i e r d z o n o n iż s z y p o z i o m z d o ln o ś c i. U z y s k a n i e w y ż s z e g o p o z i o m u z h a r m o n i z o w a n i a i s p ó j n o ś c i j e s t m o ż liw e d z ię k i b a r d z ie j s u b t e l n e m u o p r a c o w y w a n i u d o ś w i a d c z e ń w y n i e s i o n y c h z w ł a s ­ n y ch d z i a ł a ń i in te ra k c ji s p o ł e c z n y c h o r a z p r z y j ę c i u s y s t e m u w a r to ś c i k o r z y s ­ t n e g o d l a r o z w o j u a k t y w n o ś c i p o z n a w c z e j u z n a w a n e j p r z e z j e d n o s t k i u z d o l ­ n io n e in t e l e k t u a l n i e za p o d s t a w ę ich d a l s z e g o r o z w o j u i n d y w i d u a l n e g o i s a ­ m o r e a l i z a c j i . W p r z y p a d k u w y s t ą p i e n i a w y ż e j w s p o m n i a n y c h o g r a n i c z e ń , z w i ą z a n y c h n i e k ie d y t a k ż e z j a k o ś c i ą f u n k c j o n o w a n i a ś r o d o w i s k a w y c h o w a w c z e g o lub w y n i k a j ą c y c h ze s p e c y f ik i p r z e b i e g u z m i a n r o z w o j o w y c h (np. d y s h a r m o n i e ro z w o j u ) , n a le ż y o c z e k i w a ć p r z e d ł u ż a n i a w c z a s i e k s z t a ł t o w a n i a się t o ż s a m o ­ ści u n i e k t ó r y c h d o r a s t a j ą c y c h w y n i k a j ą c e g o m i ę d z y i n n y m i z w o l n i e j s z e g o , b a rd z ie j u t r u d n i o n e g o u s t a la n ia c e ló w , w y b o r u ról i z a d a ń d a le k ic h , f o r m u ł o ­ w a n i a w ła s n e j i d e o lo g ii c z y ś w i a t o p o g l ą d u . S u b i e k t y w n i e o d c z u w a n e t r u d n o ś ­ ci, n i e p o k o j e , n a w e t lęk, z w i ą z a n e z b u d o w ą w ła s n e j t o ż s a m o ś c i , m o g ą s p o ­ w o d o w a ć , iż p o d m i o t d ą ż ą c d o ich p r z e r w a n i a , t a k ż e p o d n a c i s k i e m d o r o s ­ ły c h , z m ę c z o n y c h p r z e d ł u ż a j ą c y m i się p o s z u k i w a n i a m i i e k s p e r y m e n t o w a n i e m s w e g o d z i e c k a lu b w y c h o w a n k a , m o ż e p r z e ją ć „ g o t o w ą ” t o ż s a m o ś ć od k o g o ś ze s w e g o n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n ia . P r z e d ł u ż a j ą c e się w c z a s i e s a m o o k r e ś l a n i e , o c z y m j u ż w c z e ś n ie j w s p o m n i a n o , tw o r z y w a r u n k i s p r z y j a j ą c e w y s t ę p o w a n i u k o n f l i k t ó w z r o d z i c a m i i w y c h o w a w c a m i , i w k o n s e k w e n c j i w z r a s t a p r a w d o ­ p o d o b i e ń s t w o p o s z u k i w a n i a to ż s a m o ś c i „ d o p r z e j ę c i a ” u o s ó b s p o z a k rę g u ro d z i n n e g o , a u t o r y t e t ó w c z y w z o r ó w o s o b o w y c h o d m i e n n y c h od u z n a n y c h p r z e z n a j b l i ż s z y c h ( L ib e r s k a , 2 0 0 7 ). T o , c z y d o r a s t a j ą c y sy n lu b c ó r k a z b u d u ­ j ą s w ą t o ż s a m o ś ć w o k ó ł w a rto ś c i c e n i o n y c h p r z e z r o d z i c ó w i w y c h o w a w c ó w , c z y p r z e j a w i a ć b ę d ą to ż s a m o ś ć d y f u z y j n ą lub p o m i e s z a n ą b ą d ź też n e g a t y w ­

(8)

ną, w d u ż y m s to p n iu z a le ż y o d d o j r z a ło ś c i i o d p o w i e d z i a l n o ś c i ty c h o s ta tn ic h ( H a r w a s - N a p i e r a ł a , 2 0 0 2 , B a k ie r a , 2 0 0 7 ). U c z e s t n i c t w o d o r a s t a j ą c e g o w ż y c iu s p o ł e c z n y m , w s z c z e g ó l n o ś c i w ś r o d o ­ w i s k u r ó w i e ś n i c z y m ( o r g a n i z a c j e m ło d z i e ż o w e , k o ł a z a i n t e r e s o w a ń , klu b y s p o r t o w e , o b o z y w a k a c y j n e i in n e), s p r z y j a d e c e n t r a c j i w s f e r z e in te le k tu a ln e j i m o r a ln e j u ła t w i a j ą c e j o d k r y w a n i e s ie b ie s a m e g o i s a m o o k r e ś l e n i e , tj. h i e r a r ­ c h ii w a r t o ś c i , z a i n t e r e s o w a ń , p r a g n ie ń i o d n i e s i e n i e ich d o w ł a s n e g o p o t e n c j a ­ łu r o z w o j o w e g o o r a z m o ż l i w o ś c i r o z w o j o w y c h d o s t r z e g a n y c h w o ta c z a j ą c y m ś w ie c ie . P o p r z e j ś c i u p o c z ą t k o w e j f a z y e g o c e n t r y z m u o b j a w i a j ą c e g o się b r a ­ k ie m z r ó ż n i c o w a n i a j a - n i e - j a , r z e c z y w is to ś ć —fi k c j a i b r a k i e m w y d łu ż o n e j p e r s p e k t y w y t e m p o r a l n e j w p e r c e p c ji w ła s n e j o s o b y ( L i b e r s k a , 2 0 0 4 ) , m ł o ­ d z ie ż p r z e c h o d z i p rz e z fa z ę „ t o t i p o t e n c j a l n o ś c i ” , w k tó re j w s z y s t k o w y d a je się m o ż l i w e , r e a l n e i a d e k w a t n e do w ł a s n y c h m o ż l i w o ś c i i z e w n ę tr z n e j rz e c z y w i s t o ś c i . P o d e j m u j e p r ó b y u f o r m o w a n i a t o ż s a m o ś c i w o k ó ł r ó ż n o r o d ­ n y c h s y s t e m ó w w a r to ś c i i i d e o lo g ii, i w y o b r a ż o n e lu b f a k t y c z n e d z ia ła n ia „ n a p r a w c z e ” ś w ia ta , c o j e s t p r z e j a w e m i d e a l i z m u c z ł o w i e k a d o r a s t a j ą c e g o - z j a w i s k a p r z e j ś c i o w e g o w ty m o k r e s ie r o z w o j o w y m . N i e k i e d y w tej fa z ie a k t y w n o ś ć m ł o d z i e ż y m o ż e p rz y b ie r a ć p o s ta ć z a c h o w a ń , k tó r y c h ś w ia t d o r o s ­ ły c h n ie a p r o b u j e (np. o b r z u c a n i e p o m n i k ó w p o m i d o r a m i , m a n i f e s t a c j e p o d s z t a n d a r a m i ta k im i b ą d ź in n y m i, i z o la c ja o d n a j b l i ż s z y c h , s a m o u d r ę c z a n i a , s a m o o k a l e c z a n i a i in n e). J e d n a k z r o z w o j o w e g o p u n k t u w i d z e n i a b łę d e m b y ło b y u z n a n i e w s z y s t k i c h z a c h o w a ń m ł o d z i e ż y , b ę d ą c y c h m a n i f e s t a c j ą n i e z a ­ d o w o l e n i a z z a s ta n e j r z e c z y w i s t o ś c i , za p r z e j a w y w y k o l e j e n i a . S z k o d l i w e b y ł o b y te ż - ta k d l a r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w a , j a k i d l a k s z t a ł t o w a n i a s ię lo s ó w p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k - p o d j ę c i e d z i a ł a ń r e p r e s y j n y c h m a j ą c y c h n a celu n i w e l o w a n i e z a p o m o c ą r o z w i ą z a ń s iło w y c h p r z e j a w ó w b u n tu d o r a s t a j ą c y c h i ich p r ó b r e f o r m a t o r s k i c h ( w y n i k a j ą c y c h p r z e c i e ż , j a k j u ż w s p o m n i a n o , z i d e a l i z m u m ł o d y c h lu d zi).

R o z w a ż a n i a J a n a P a w ł a II p r z e k o n u j ą nas, iż: „w śla d z a ( w e w n ę t r z n y m ) « k s z t a ł t o w a n i e m » s iłą tej sa m e j p r a w d y i m iło ś c i m u s i iść « p r z e k s z t a ł c a n i e » ś w ia ta . J e s t to p r o c e s , k tó r y z w y m i a r u o s o b i s t e g o z m i e r z a k u w y m i a r o w i w s p ó l n o t o w e m u ” (Jan P a w e ł II, 1998, s. 7 6 ). W ty m ś w i e t l e a k t y w n o ś ć m ł o ­ d z ie ż y , w y n i k a j ą c a z d ą ż e n i a d o u d o s k o n a l e n i a ś w ia ta , p r o w a d z i j ą d o p o d j ę ­ cia o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a j e g o d a ls z e losy i c z y n n e g o w ł ą c z a n i a się w j e g o p r z e b u d o w ę - w im ię i n t e r e s ó w p o n a d j e d n o s t k o w y c h .

F a k t e m , k t ó r y z d a n i e m P ia g e ta , w k a p i t a l n y s p o s ó b p r z y c z y n i a się do u r e a l n i e n i a m y ś l e n i a m ł o d e g o c z ł o w i e k a o s o b ie i w ła s n e j d r o d z e ż y c io w e j w p e r s p e k t y w i e p r z y s z ł o ś c i j e s t „ [ . . . ] p o d j ę c i e p r a c y w e w ł a ś c i w y m z n a c z e ­ n iu te g o s ł o w a ” (P ia g e t, 1970, s. 3 69). U w z g l ę d n i e n i e w k o n c e p c j i w ła s n e j

(9)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 151

o s o b y p r z y s z ł e j p r a c y i o k r e ś l e n i e się m ię d z y i n n y m i p o p r z e z k a t e g o r i ę roli z a w o d o w e j tw o r z y k o r z y s t n e u w a r u n k o w a n i a d la s a m o r e a l i z a c j i m ł o d z ie ż y ( T y s z k o w a , 1990). N i e z d o l n o ś ć u s t a l e n i a t o ż s a m o ś c i z a w o d o w e j ze w z g l ę d u na s w e d a l e k o ­ s ię ż n e k o n s e k w e n c j e w p o s ta c i o p ó ź n i e ń w p o d j ę c i u r ó ż n y c h ról i za d a ń d o r o s ł y c h , n ie ty lk o d o t y c z ą c y c h r o z w o j u z a w o d o w e g o , u z n a n a z o s t a ł a p rzez E r i k s o n a z a s z c z e g ó l n i e d o k u c z l i w ą d l a d o r a s t a j ą c y c h (1 9 6 3 , 2 0 0 4 ) . R z e c z y ­ w is te i r e a l i s t y c z n e z o b o w i ą z a n i a d o t y c z ą c e o k r e ś l o n e j roli s p o łe c z n e j (np. roli z a w o d o w e j , c z y n a w e t roli t e r m i n a t o r a u m is tr z a , roli w o l o n t a r i u s z a ) u ł a t w i a j ą t r a n z y c j ę d o d o r o s ło ś c i. W y n i k a j ą stą d z a l e c e n i a d o t y c z ą c e w a ż ­ n o ś c i d z i a ł a ń w y c h o w a w c z y c h u ł a t w i a j ą c y c h m ł o d z i e ż y p o d j ę c i e d e c y z ji e d u k a c y j n o - z a w o d o w y c h . Z a a n g a ż o w a n i e się d o r a s t a j ą c e j j e d n o s t k i w a k t y w ­ n o ś ć u k i e r u n k o w a n ą n a p r z y g o t o w a n i e d o o k r e ś l o n e g o z a w o d u , r o d z a j u p ra c y , c h o ć b y w p o s t a c i r o z p o z n a n i a z a i n t e r e s o w a ń , w y b o r u k i e r u n k u k s z ta łc e n ia , t y p u s z k o ły , p r z y s p i e s z a je j a d a p t a c j ę s p o ł e c z n ą . T y m s a m y m j e d n o s t k a m a m o ż l i w o ś ć z w e r y f i k o w a n i a z b u d o w a n e j k o n c e p c j i w ła s n e j o s o b y w o m a w i a ­ n y m o b s z a r z e i u z y s k u j e n o w e i n f o r m a c j e p r z y d a t n e d o e w e n t u a l n e j je j p r z e ­ b u d o w y . Z p u n k t u w i d z e n i a p o c z u c i a to ż s a m o ś c i m ł o d e g o c z ł o w i e k a w a ż n e je s t, a b y o d b i e r a n e p r z e z n ie g o in f o r m a c j e ś w i a d c z y ł y , iż o s p o łe c z n e j o c e n ie c z ł o w i e k a d e c y d u j e j a k o ś ć j e g o p r a c y , j e g o w y s i ł e k a n ie p o z y c j a m a t e r i a l n a r o d z i c ó w , w y p o s a ż e n i e m i e s z k a n i a c z y m i e j s c e s p ę d z a n i a w a k a c ji. P o w i n n y o n e d o c i e r a ć d o n i e g o j u ż o d n a j w c z e ś n i e j s z y c h la t ż y c ia , w t o k u e d u k a c ji p r z e d s z k o l n e j i s z k o ln e j, w p o s ta c i o c e n j e g o p o s t ę p ó w w n a u c e i z a c h o w a ­ nia, z a d a ń r e a l i z o w a n y c h i n d y w i d u a l n i e , j a k i w g r u p ie r ó w i e ś n i c z e j , p r z e k a ­ z y w a n y c h m u p r z e z r o d z i c ó w , n a u c z y c ie li, w y c h o w a w c ó w ( E r ik s o n , 2 0 0 4 ). I s t o t n a d la p o w s t a w a n i a to ż s a m o ś c i p o d m i o t u j e s t s a m o o c e n a , z j a k ą k o ń ­ czy k o l e j n e k r y z y s y r o z w o j o w e , k tó r a o d d a j e j e g o p r z e k o n a n i e o s to p n iu p r z y b l i ż e n i a s ię do w ła s n e j p r z y s z ł o ś c i ( d o r o s ł o ś c i ) o k r e ś l o n e j p r z e z c e le do o s i ą g n i ę c i a , z a d a n i a d o w y k o n a n i a i ro le d o p o d j ę c i a - w y n i k a j ą c e z k u l t u r o ­ w y c h p r o t o t y p ó w - d o s t ę p n e w r a m a c h d a n e j r e a l n o ś c i s p o ł e c z n e j ( o r g a n iz a c ji s p o ł e c z n e j ) . O k r e ś l e n i e z a te m p r z e z d o r a s t a j ą c e g o s w y c h p r e f e r e n c j i , na p r z y ­ k ła d z-aw o d o w y ch , i p o d j ę c i e d e c y z ji d o t y c z ą c y c h d a ls z e j ś c ie ż k i k s z t a ł c e n i a w p ł y w a n a j e g o p r z e ś w i a d c z e n i e o p o s t ę p u j ą c y m p r z y g o t o w a n i u do p o d ję c ia o k r e ś lo n e j roli z a w o d o w e j , ty m s a m y m p o z y t y w n i e o d d z i a ł u j e n a j e g o s a m o ­ o c e n ę . W o k r e s i e a d o l e s c e n c j i p e w n a c z ę ś ć d z i e w c z ą t i c h ł o p c ó w n a p o t y k a r ó w ­ n ie ż n a t r u d n o ś c i z u s t a l e n i e m sw ej t o ż s a m o ś c i s e k s u a l n e j (B e is e r t, 2 0 0 4 ) , co j e s t s iln ie z w i ą z a n e ze z m i a n a m i w ła s n e j f i z j o n o m i i , a n a t o m i i i fiz jo lo g ii, na

(10)

k tó r e są n i e p r z y g o t o w a n i , a k tó re w z b u d z a j ą ich z a n i e p o k o j e n i e . D ą ż e n ia do e k s p e r y m e n t o w a n i a z w ł a s n y m c ia łe m , p o d l e g a j ą c y m g ł ę b o k i m p r z e o b r a ż e ­ n io m , s ą w p l e c i o n e w p r o c e s s a m o o k r e ś l e n i a . P r z e d w c z e s n e p o d e j m o w a n i e s t o s u n k ó w p ł c i o w y c h (n ie z a w s z e h e t e r o s e k s u a l n y c h ) , d o k tó r y c h n ie k ie d y m ło d y c z ł o w i e k j e s t p r z y m u s z a n y , j e s t ź r ó d ł e m d o ś w i a d c z e ń t r a u m a t y c z n y c h . W o k r e s i e d o r a s t a n i a , z r o z w o j o w e g o p u n k tu w i d z e n i a , t w o r z y to s z c z e g ó ln ie n i e k o r z y s t n e u w a r u n k o w a n i a s p r z y ja ją c e p o m i e s z a n i u t o ż s a m o ś c i , nie r o k u je też p o m y ś l n e g o r o z w i ą z a n i a p o d s t a w o w e g o d y l e m a t u w c z e s n e j d o ro s ło ś c i ( i n t y m n o ś ć vs iz o la c ja ). N i e k t ó r z y d o r a s t a j ą c y , p r a g n ą c u c iec o d d y s k o m f o r t u p s y c h i c z n e g o w y n i ­ k a j ą c e g o z t o ż s a m o ś c i o w e g o p o m i e s z a n i a i u z y s k a ć p o c z u c i e w s p ó ln o ty , m o g ą i d e n t y f i k o w a ć się z p o s t a c i a m i f i k c y j n y m i , np. b o h a t e r a m i f ilm ó w w z b u d z a j ą c y c h z a c h w y t r ó w i e ś n i k ó w , „ g ł o w a m i ” g a n g ó w m ło d z i e ż o w y c h , „ o j c a m i ” m a f i j n y c h s tru k tu r, w k o ń c o w y m e f e k c i e c a ł k o w i c i e tra c ą c s w ą to ż s a m o ś ć . J e d n ą z f o r m o b r o n y p rz e d p o m i e s z a n i e m t o ż s a m o ś c i j e s t n i e t o le r a n c ja w o b e c w s z e l k i c h o d m i e n n o ś c i : w u b io rz e , s p o s o b i e o d ż y w i a n i a się, p o z io m ie in te le k tu , re lig ii, s ta tu s u s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e g o , w i e k u i w ie lu in n y ch . S t ą d p o d a t n o ś ć m ł o d z i e ż y n a w p ł y w y w y r a ź n i e z a k r e ś l o n y c h id e o lo g ii, u p r o ­ s z c z o n y c h d o k t r y n s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y c h o c e n i a j ą c y c h lu d z i i w y d a r z e n i a w k a t e g o r i a c h c z a r n o - b i a ł y c h u ł a t w i a j ą c y c h o r i e n t a c j ę w r z e c z y w i s t o ś c i i p o ­ z w a l a j ą c y c h u c h r o n i ć się p rz e d z ł o ż o n o ś c i ą i n i e j e d n o z n a c z n o ś c i ą z ja w is k w niej p r z e b i e g a j ą c y c h . F u n k c j o n o w a n i e w r a m a c h s y s t e m ó w k i e r u j ą c y c h się p r o s t y m i , c h o ć c z ę s t o s u r o w y m i , n a w e t o k r u t n y m i z a s a d a m i , d a j ą c y m i m ł o d e ­ m u c z ł o w i e k o w i m o ż l i w o ś ć z m i n i m a l i z o w a n i a m e n t a l n e g o w y s i ł k u w s y t u a ­ c ja c h d e c y z y j n y c h , s p r o w a d z a j ą c y m i g o d o w y b o r u j e d n e j s p o ś r ó d d w ó c h o p c ji ( p o s ł u s z e ń s t w o - d o b r o vs n i e p o s ł u s z e ń s t w o - z ł o ; p o d o b n y - d o b r y v.v in- n y - z ł y ) , u p r a s z c z a ś w ia t, ty m s a m y m o g r a n i c z a r o z t e r k i d o r a s t a j ą c e j j e d n o s t ­ ki. Z m n i e j s z a te ż p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i p o d m i o t u , p o z w a l a j ą c m u c h r o ­ nić się z a p le c a m i p r z y w ó d c ó w . S ą to w a r u n k i s p r z y j a j ą c e k s z t a ł t o w a n i u t o ż ­ s a m o ś c i o p a r te j n a s t e r e o t y p a c h i u p r z e d z e n i a c h , j a k r ó w n i e ż s k r ó c e n i u c z a s u k o n i e c z n e g o d o jej u s ta le n ia . C h o c i a ż m o g ą p r z y c i ą g a ć c z ę ś ć m ł o d y c h ludzi o b a w i a j ą c y c h się p o d j ę c i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a w ł a s n y ro z w ó j i p o s z u k u j ą ­ c y c h e n k l a w , w ich p r z e k o n a n i u , „ b e z p i e c z n y c h ” p o d ty m w z g l ę d e m , to j e d ­ n a k b l o k u j ą s p e c y f i c z n e d la a d o le s c e n c ji d ą ż e n i e d o o s i ą g n i ę c i a a u to n o m ii. W ś w i e t l e w y n i k ó w w s p ó ł c z e s n y c h b a d a ń s a m o d z i e l n e o r g a n i z o w a n i e ż y ­ c ia j e s t j e d n ą z g ł ó w n y c h k a te g o r ii, o b o k d e c y z ji d o t y c z ą c y c h k s z t a ł c e n i a i w y b o r u z a w o d u o r a z re lig ii, k tó ry c h d o t y c z ą d e c y z j e ż y c i o w o d o n i o s ł e p o ­ d e j m o w a n e w a d o l e s c e n c j i (J. R a m s z , E. R y d z , 2 0 0 3 ) . Z o b o w i ą z a n i a w tych

(11)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 153

o b s z a r a c h s ą i m m a n e n t n ą s k ł a d o w ą o s i ą g a n i a to ż s a m o ś c i ( L i b e r s k a , 2 0 0 2 ). Im b a rd z ie j d o n i o s ł y j e s t c h a r a k t e r d e c y z ji d o n ich się o d n o s z ą c y c h , ty m w ię k s z e w y w i e r a j ą o d d z i a ł y w a n i e na p r z e b i e g ż y c i a p o d m i o t u w k o l e j n y c h o k r e s a c h r o z w o j o w y c h (por. W a le s a , 1988). P r z e ję c ie p r z e z d o r a s t a j ą c e g o w z o r c ó w o s o b o w y c h i k o n c e p c ji ż y c i a o d a u t o r y t e t ó w , c h a r a k t e r y s t y c z n e d la to ru k s z t a ł t o w a n i a to ż s a m o ś c i lu s trz a n e j ( B e r z o n s k y i in n i, 1 999), nie n iw e lu je r e g u l a c y j n e j m o c y d e c y z ji ż y c i o w o d o n io s ły c h . U p r a s z c z a j ą c p r o c e s d e c y z y j ­ ny z j e d n e j s tr o n y - u ł a t w i a p o d e j m o w a n i e ról i z a d a ń d o r o s ł y c h , le c z z d r u ­ giej s tr o n y - o g r a n i c z a p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i o s o b is te j o ra z , w p ew n e j m ie r z e , p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a . T a k u k s z t a ł t o w a n a t o ż s a m o ś ć , o p ie r a ją c się n a sty lu p r z e t w a r z a n i a n o r m a ­ t y w n e g o ( B e r z o n s k y , 2 0 0 5 ), c e c h u j e się s z t y w n o ś c i ą s tr u k tu r , z a m k n i ę c i e m p r z e d n o w y m i d o ś w i a d c z e n i a m i , a w s z e l k i e z ł o ż o n e , n i e j e d n o z n a c z n e fakty i z j a w i s k a s ą p o s t r z e g a n e p rz e z p o d m i o t j a k o p o t e n c j a l n i e z a g r a ż a j ą c e j e g o p o c z u c i u t o ż s a m o ś c i , w z w i ą z k u z c z y m m o g ą w z b u d z a ć n ie c h ę ć i m o t y w o ­ w a ć d o „ u c i e c z k i ” z n ie b e z p i e c z n e g o p o l a lu b z n i s z c z e n i a te g o , co o bce, n i e z n a n e i ty m s a m y m z a k l a s y f i k o w a n e do k a t e g o r ii n i e b e z p i e c z n y c h . Z n a j d u ­ j e to s w ó j w y r a z w z a c h o w a n i a c h w r o g i c h w o b e c j e d n o s t e k o o d m i e n n y m od w ł a s n e g o s y s t e m i e w a r to ś c i, o d m i e n n e j re lig ii, p r z e k o n a n i a c h p o lity c z n y c h , p r e f e r e n c j a c h s e k s u a l n y c h i t p ., k tó r e s ą m o ż l i w e d o z a o b s e r w o w a n i a nie ty lk o u d o r a s t a j ą c y c h u c i e k a j ą c y c h p r z e d p o m i e s z a n i e m t o ż s a m o ś c i , ale r ó w n ie ż u c z ę ś c i m ł o d z i e ż y o t o ż s a m o ś c i p rz e ję te j o d o s ó b z n a j b l i ż s z e g o ś r o d o w i s k a w y c h o w a w c z e g o . K o m p l i k o w a n i e się re la c ji s p o ł e c z n y c h , p o s tę p n a u k i, ro z w ó j n o w y c h t e c h n o l o g i i , p r z e k s z t a ł c e n i a p o p k u l t u r y , c a łe b o g a c t w o w s p ó ł c z e s n e j c y w i l i z a ­ cji u t r u d n i a j ą w i e l u m ł o d y m lu d z io m r o z p o z n a n i e i e w a l u a c j ę r z e c z y w i s t o ś c i , i ty m s a m y m o d n a l e z i e n i e w niej s w e g o m ie js c a . N i e k t ó r z y z n ich p r ó b u j ą u c ie c o d p o d j ę c i a z o b o w i ą z a ń c h r o n i ą c się w ś w i e c i e w i r t u a l n y m , w y k r e o w a ­ n y m p r z e z in n y c h lu b s a m o d z i e l n i e (por. Z a g ó r s k a , 2 0 0 4 ) . W i e l o ś ć a t r a k c y j n y c h d ó b r k o n s u m p c y j n y c h , r e k l a m o w a n y c h j a k o p o d s t a ­ w o w e , n ie z b ę d n e , z n a j d u j ą c e się w z a s ię g u k a ż d e g o w s p ó ł c z e s n e g o c z ł o w i e ­ ka, w z b u d z a w m ł o d y c h l u d z ia c h p r a g n i e n i e ich n a t y c h m i a s t o w e g o p o s ia d a n ia i u s u w a z p o l a ich u w a g i d o b r a in n e g o r o d z a ju , b a r d z ie j u lo tn e , n i e m a t e r i a l ­ ne, ta k ie j a k d o b r o ć , u c z c i w o ś ć , s z a c u n e k d la ż y c i a i in n e. W t a k ic h w a r u n ­ k a c h z a r y s o w u j e się to r p o w s t a w a n i a to ż s a m o ś c i u p r o s z c z o n e j b a z u ją c e j na c e la c h k o n k r e t n y c h i b lis k ic h (por. G i d d e n s , 2 0 0 6 ) . Z b u d o w a n i e to ż s a m o ś c i w o k ó ł w a r to ś c i m a t e r i a l n y c h nie tw o r z y d o b re j p o d s t a w y d o u z y s k a n i a p o c z u ­ c ia z a d o w o l e n i a i s z c z ę ś c i a p r z e z m ł o d y c h lu d z i ( M u s i a ł , 2 0 0 2 ) . J e d n o s tk i o ta k u k s z t a ł t o w a n e j to ż s a m o ś c i c z ę s t o u j a w n i a j ą w s y t u a c j a c h k o n f l i k t o w y c h

(12)

styl p r z e t w a r z a n i a d y f u z y j n o - u n i k o w y ( B e r z o n s k y , 2 0 0 5 ) p r o w a d z ą c y do z a c h o w a ń k o n f o r m i s t y c z n y c h p o s t r z e g a n y c h j a k o s p o s ó b n a z a c h o w a n i e o b r a ­ n e g o s ty lu ż y c i a p r z y n a l e ż n e g o d o k a te g o rii: w y g o d a ż y c i a (p o r. C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z , 2 0 0 5 ). W s z e l k i e u s t a l e n i a m ł o d e g o c z ł o w i e k a d o t y c z ą c e w a r t o ś c i , i d e o lo g ii, c e ­ ló w , z a d a ń ż y c i o w y c h , p r e f e r e n c ji s e k s u a l n y c h , ról s p o ł e c z n y c h i z o b o w i ą z a ­ n ia d o nich się o d n o s z ą c e ś w i a d c z ą o k s z t a ł t o w a n i u p r z e z n ie g o sw ej to ż s a ­ m o ś c i i j e d n o c z e ś n i e o k r e ś l a j ą d a ls z y to r j e j r o z w o j u u k i e r u n k o w u j ą c a k t y w ­ n o ść d o r a s t a j ą c e g o , a z a r a z e m p o d b u d o w u j ą c j e g o p r z e k o n a n i e o s t o p n i o w y m o s i ą g a n i u d o r o s ł o ś c i .

M OŻLIW OŚCI W S PO M A G A N IA PROCESU KSZTAŁTO W ANIA T O Ż SA M O ŚC I (SUGESTIE) Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n ik a , że w ie le z a c h o w a ń m ł o d z i e ż y , b ę d ą c y c h s y m p t o m a m i b u n tu m ł o d z i e ń c z e g o , a w o c e n i e s p o ł e c z n e j n e g a t y w n y c h , m a j e d n a k - z r o z w o j o w e g o p u n k tu w i d z e n i a - c h a r a k t e r k o r z y s t n y (O le s z k o - w ic z , 2 0 0 6 ) ze w z g l ę d u na u d z ia ł w p r z y g o t o w a n i u m ł o d y c h ludzi d o p e łn e g o u c z e s t n i c t w a w s t r u k t u r a c h ś w ia ta d o r o s ły c h . W y n i k i w i e l u b a d a ń z o b s z a r u p s y c h o lo g ii r o z w o j o w e j i w y c h o w a w c z e j p o k a z u j ą , iż d o p r z e j a w ó w n i e p o s ł u s z e ń s t w a i n i e t o l e r a n c j i m ł o d z i e ż y n a le ż y p o d c h o d z i ć n ie ty le z w y r o z u m i a ł o ś c i ą , c o z e z r o z u m i e n i e m . Z a m i a s t z a k a ­ z ó w , n a s i l a n i a k a r s k u t e c z n i e j s z e m o g ą o k a z a ć się r o z m o w y , w t o k u k tó r y c h m a m y s z a n s ę o b a l e n i a f a ł s z y w y c h p r z e k o n a ń . O b a w y d o t y c z ą c e r z e c z y w i s t o ś ­ ci, n ie p o k ó j i lę k w z b u d z a n y u w i e l u d o r a s t a j ą c y c h p r z e z t r u d n ą d o z r o z u m i e ­ n ia i o p a n o w a n i a r z e c z y w i s t o ś ć z e w n ę t r z n ą , u p o d ł o ż a k tó r y c h c z ę s t o z n a j d u ­ j e m y n i s k ą s a m o o c e n ę i u p r o s z c z o n y s y s te m c e l ó w ż y c i o w y c h , m o ż n a , i w a r ­ to, r o z w i e w a ć u k a z u j ą c o d m i e n n y h o r y z o n t n ie z a w ę ż a j ą c y się ty lk o d o c e ló w k o n k r e t n y c h i b l i s k i c h , le c z o b e j m u j ą c y r ó w n i e ż c e le a b s t r a k c y j n e b a rd z ie j o d le g łe , a le z a r a z e m p o w i ą z a n e z tym i p i e r w s z y m i . P r o p o n u j ą c o d m i e n n ą p e r ­ s p e k t y w ę ż y c i o w ą m o ż n a n i e j e d n e m u m ł o d e m u c z ł o w i e k o w i p o m ó c w s k o n ­ s t r u o w a n i u to ż s a m o ś c i b ę d ą c e j p o d s t a w ą p o z y t y w n e g o u p o r a n i a się z n a s t ę p ­ n y m i d y l e m a t a m i c y k lu ż y c io w e g o . D o s t a r c z a j ą c d o r a s ta ją c e j j e d n o s t c e d o ś w i a d c z e ń u m a c n i a j ą c y c h p r z e k o n a ­ nie, iż p o p i e r w s z e - o w a r to ś c i c z ł o w i e k a nie s t a n o w i j e g o m a j ą t e k , p o z io m

(13)

SP E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 155 z d o l n o ś c i ani p o z i o m w y k s z t a ł c e n i a , i p o d r u g i e - że k a ż d y sa m o k r e ś la s w ą w a r t o ś ć z a r ó w n o s w y m i c o d z i e n n y m i c z y n a m i , j a k i s t o p n i o w y m , n ie k ie d y ż m u d n y m , d ą ż e n i e m ku o d l e g ł y m c e lo m o c h a r a k t e r z e p o n a d j e d n o s t k o w y m , c z ę s t o b a r d z ie j a b s t r a k c y j n y m , w s p o m a g a m y je j w y s iłk i u k i e r u n k o w a n e na u t w o r z e n i e s tr u k t u r y c e n tr a ln e j k o n ie c z n e j d la w y k r e o w a n i a w ła s n e j t o ż s a m o ­ ści, z a k r e ś l e n i e o p t y m a l n e j śc ie ż k i s a m o r e a l i z a c j i i w e f e k c i e k o ń c o w y m - o d n a l e z i e n i e s w e g o m ie js c a w ś w ie c ie s p o ł e c z n y m i u z y s k a n i e p o c z u c i a sen su ży c ia . W e d ł u g d y n a m i c z n e j k o n c e p c ji o s o b y ( W o j t y ł a . 1994) c z ł o w i e k u r z e ­ c z y w i s t n i a się w sw ej d z ia ła ln o ś c i, s ta je się p o p r z e z s w e c z y n y - m o r a ln ie d o b r e - a u t o n o m i c z n y m o d p o w i e d z i a l n y m p o d m i o t e m (p o r. J ę d r a s z e w s k i ,

2001

). M n o ż ą c e się tr u d n o ś c i w y c h o w a w c z e , s p r a w i a n e p r z e z w s p ó ł c z e s n y c h n a s t o l a t k ó w , p r z e k o n u j ą o k o n i e c z n o ś c i p o d j ę c i a d z i a ł a ń , d z ię k i k t ó r y m w z r o ­ śnie w i e d z a o s ó b o d p o w i e d z i a l n y c h za ro z w ó j m ł o d e g o p o k o l e n i a na te m a t roli c z y n n i k ó w k u l t u r o w y c h i p r z e k a z u w y c h o w a w c z e g o w p r z e b i e g u p ro c e s u k s z t a ł t o w a n i a to ż s a m o ś c i w k o n t e k ś c i e c y k l u ż y c i o w e g o . D o r o s ły , z n a jd u ją c się na w y ż s z y m p o z i o m i e r o z w o ju i n d y w i d u a l n e g o n iż d o r a s t a j ą c a j e d n o s t k a , j e s t w s t a n i e p o m ó c j e j w z n a l e z i e n i u k o r z y s t n e g o r o z w o j o w o s p o s o b u r o z ­ w i ą z a n i a p o d s t a w o w e g o d y l e m a t u a d o le s c e n c ji. W ś w i e t l e z a ł o ż e ń k o n c e p c ji r o z w o j u p s y c h o s p o ł e c z n e g o , r o z w a ż a j ą c t r u d n o ś c i u s t a l a n i a to ż s a m o ś c i p r z e z m ł o d z ie ż , n a le ż y r ó w n i e ż z w r ó c i ć u w a g ę na s p o s ó b r o z w i ą z a n i a d y l e m a t ó w c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d la w c z e ś n i e j s z y c h faz r o z w o j o w y c h . Ich a n a l i z a m o ż e d o s t a r c z y ć i n f o r m a c ji p r z y d a t n y c h d la z r o z u ­ m i e n i a i w y j a ś n i e n i a w ie lu n i e p o k o j ą c y c h z j a w i s k u j a w n i a j ą c y c h się w z a c h o ­ w a n i a c h m ł o d y c h lu d zi w d r a s t y c z n y s p o s ó b n a r u s z a j ą c y c h w a r t o ś c i , ideały o r a z n o r m y p o w s z e c h n i e a k c e p t o w a n e w n a s z e j k u ltu r z e . R o z p o z n a n i e w y m a g a ń i m o ż liw o ś c i t k w i ą c y c h w d y n a m i c z n i e p r z e k s z t a ł ­ c a ją c e j się r z e c z y w i s t o ś c i i w k o n s e k w e n c j i u s t a l e n i e s w e g o m i e j s c a w s p o ­ łe c z n o ś c i w y m a g a w p r z y p a d k u p r z y n a j m n i e j n i e k t ó r y c h d o r a s t a j ą c y c h c z a ­ s o w e g o w y d ł u ż e n i a m o r a t o r i u m (L ib e r s k a , 2 0 0 7 ) i z g o d y o s ó b z b l i ż s z e g o i d a l s z e g o o t o c z e n i a , a t a k ż e p r z y g o t o w a n i a c ałej s t r u k t u r y s p o ł e c z n o - e k o n o ­ m ic z n e j n a w y d ł u ż o n y c y k l p o d e j m o w a n i a z a d a ń i z o b o w i ą z a ń d o r o s ły c h . P r ó b u j ą c w s p o m ó c w y c h o w a w c ó w w ich w y s i ł k a c h s t w o r z e n i a w a r u n k ó w k o r z y s t n y c h d la o s i ą g n i ę c i a to ż s a m o ś c i p r z e z m ł o d e g o c z ł o w i e k a w a r to p r z y ­ t o c z y ć w y p o w i e d ź E. H. E r i k s o n a w s k a z u j ą c ą , ż e „[...] k a ż d y w y s iłe k , do k t ó r e g o m a m y n a k ł o n i ć n a s z ą m ło d z ie ż , n a le ż y p o ł ą c z y ć z r z e c z y w i s t ą i g o d ­ n ą z a u f a n i a o b i e t n i c ą ta k ie g o ż y c ia , d o k t ó r e g o p r z y g o t o w a ł y ich z a r ó w n o h is to r ia k ra ju , j a k i w ł a s n e d z i e c i ń s t w o ” (2 0 0 4 , s. 89). W z b o g a c e n i e i p o g ł ę ­ b i e n ie w i e d z y na te m a t n a jb a r d z ie j s k u t e c z n y c h s p o s o b ó w w s p o m a g a n i a

(14)

w s p ó ł c z e s n e j m ł o d z i e ż y w p o s z u k i w a n i u s e n s u ż y c ia , w ł a s n e g o m ie js c a w s k o m p l i k o w a n e j r z e c z y w i s t o ś c i s p o łe c z n e j j e s t w a ż n y m z a d a n i e m s to ją c y m p r z e d p s y c h o l o g a m i i p e d a g o g a m i . P r o b l e m w p ł y w u ś r o d o w i s k a s p o ł e c z n e g o , w ty m r o d z i n n e g o i s z k o ln e g o , n a t o ż s a m o ś ć d o r a s ta ją c e j j e d n o s t k i w y m a g a p o d j ę c i a b a d a ń u w z g l ę d n i a j ą c y c h z a r ó w n o a s p e k t y r o z w o j o w e , j a k i p r z e k s z t a ł c e n i a s a m e g o k o n t e k s t u s p o ł e c z ­ n e g o , w k t ó r y m r e a l i z o w a n e j e s t k l u c z o w e z a d a n i e a d o l e s c e n c j i . Ich r e z u lta ty p o w i n n y u m o ż l i w i ć z b u d o w a n i e s e n s o w n e g o s y s t e m u w s p a r ­ c ia s p o ł e c z n e g o b a z u j ą c e g o na ścisłej w s p ó ł p r a c y w s z y s t k i c h ś r o d o w i s k w y ­ c h o w a w c z y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i r o d z i n n e g o i e d u k a c y j n e g o . B y ć m o ż e taki z i n t e g r o w a n y s y s t e m w s p a r c i a z a r ó w n o e m o c j o n a l n e g o , in te l e k t u a l n e g o , j a k i b e h a w i o r a l n e g o o k a ż e się b a rd z ie j e f e k t y w n y w e w s p o m a g a n i u a k ty w n o ś c i a u t o k r e a c y j n e j d o r a s t a j ą c y c h i ich d ą ż e n i a d o z n a l e z i e n i a m i e j s c a d la s ieb ie w ś r ó d ludzi d o r o s ły c h . W y n ik i d o t y c h c z a s o w y c h e k s p lo r a c ji d o s t a r c z a j ą p o d s t a w e m p i r y c z n y c h dla s p r e c y z o w a n i a n o w y c h k i e r u n k ó w p o s z u k i w a ń i s t a n o w i ą d o b r y p u n k t w y jś c ia d l a d a l s z y c h d y s k u s j i n a d ty m w a ż n y m , ze s p o ł e c z n e g o p u n k t u w id z e n ia , z a ­ g a d n i e n i e m . BIBLIOGRAFIA

В а к i e r a L. (2007), Kształtowanie się tożsamości a relacje młodzieży z w y­ chowawcami, [w :J B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), T ożsam ość a w spół­

czesność. N ow e tendencje i zagrożenia, 75-100. Poznań: W ydaw nictw o Naukowe

UAM.

В e i s e r t M. (2004), Seksualność w cyklu życia człow ieka. Poznań: Zakład W y­ dawniczy K. Domkę.

B e r z o n s k y M. D. (2005), Identity processing style and self-definition: effects of priming manipulation. Polish Psychological B ulletin, 36, 3, 137-143.

B e r z o n s k y M. D. . N u r m i J. E., K i n n e y A., T a m m i K. (1999), Identity processing style and cognitive and attributional strategies: Similarities and differences across different context. European Journal o f P ersonality, 13, 2, 105-

1 2 1

.

C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z M. (2002), Wzory osobowe młodzieży a ce­ nione przez nią style życia. Psychologia Rozw ojow a, 7, 3, 8-23.

C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z M. (2005), R ozw ój p sych iczn y m łodzieży

a je j koncepcje dotyczące w łasnego życia. Warszawa: W ydaw nictw o Instytutu

(15)

S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 157

D u d z i k o w a M. (1993), Praca m łodzieży nad sobą. Warszawa: Wydawnictwo „Terra” .

E r i k s o n E. H. ( 1963), C hildhood and society. New York: Norton. E r i k s o n E. H. (1968), Identity: youth and crisis. New York: Norton.

E r i k s o n E. H. (2004), Tożsam ość a cykl życia. Poznań: W ydawnictw o Zysk i Spółka.

G i d d e n s A. (2006), N ow oczesność i tożsam ość. Warszawa: PWN.

H a r w a s - N a p i e r a ł a B. (2002), Wykorzystywanie wiedzy psychologicznej o rozwoju człowieka w odniesieniu do rodziny, [w:] B.Harwas-Napierała (red.),

W iedza z psych o lo g ii rozwoju człow ieka w pra ktyce psych o lo g iczn ej (69-112).

Poznań: W ydawnictwo Naukowe UAM.

I n h e l d e r B., P i a g e t J. (1970), Od logiki dziecka do logiki m łodzieży. Warszawa: PWN.

J a n P a w e ł 11 (1998), Nie lękajcie się. M yśli o życiu we w spółczesnym św iecie, Warszawa: Prószyński i S-ka.

J ę d r a s z e w s k i M. (2001), Koncepcja osoby we współczesnej filozofii.

O tw arta S zko ła , 9, 2001, 4-8.

K a c z m a r c z y k - S o w a M. (2006), Sens życia osób zm arginalizow anych

w III RP. Referat wygłoszony podczas Międzynarodowej Konferencji Naukowej

„Sens życia, sens śmierci - graniczne doświadczenia człow ieka” . Międzyzdroje, 26-27 września 2006.

L i b e r s k a H. (2002), Kształtowanie się tożsamości a konstruowanie planów życiowych przez dorastających. Psychologia R ozw ojow a, t. 7, 3, 51-61.

L i b e r s k a H. (2004), P erspektyw y tem poralité m łodzieży. W ybrane uw arunko­

wania. Poznań: W ydawnictw o Naukowe UAM.

L i b e r s k a H. (2007), Współczesny obraz moratorium, [w:] B. Harwas-Napie­ rała, H. Liberska (red.), Tożsam ość a w spółczesność. N ow e tendencje i zagroże­

nia, 25-52. Poznań: W ydawnictw o Naukowe UAM.

M e a d M. (2000), K ultura i tożsam ość. Studium dystansu m iędzypokoleniow ego. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN.

M u s i a ł D. (2002), Źródła szczęścia młodzieży religijnej. P sychologia R ozw ojo­

wa, t. 7, 3, 35-48.

N u t t i n J. (1985), Future time perspective and m otivation: theory and research

m ethod. Louvain, Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

O b u c h o w s k a I. (1996), D rogi dorastania. Warszawa: WSiP.

O b u c h o w s k i K. (1983), P sychologia dążeń ludzkich. Warszawa: PWN. O l e s z k o w i c z A. (2006), Bunt m łodzieńczy. U w arunkow ania. Formy. Skutki.

Warszawa: Scholar.

P r z e t a c z n i k - G i e r o w s k a M. (1996), Zasady i prawidłowości psy­ chicznego rozwoju człowieka, [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), P sychologia rozwoju człow ieka, t. 1, 57-84. W arszawa: W ydawnictwo Nau­ kowe PWN.

R a m s z J„ R y d z E. (2003), Przedmiot decyzji życiowo doniosłych. Badania rozwojowe osób od 12 do 80 roku życia. P sychologia R ozw ojow a, 8, 2, 71-80.

(16)

S e l t z e r V. C. (1989), The p sychosocial w orlds o f the ado lescen t, pu b lic and

private. Wiley Series In Personalisty Processes. Irwing B. Weiner.

S z u m a n S. (1985), Podstaw y rozwoju i w ychow ania w ontogenezie, Dzieła

w ybrane, t. 2. Warszawa: WSiP.

T y s z k ó w a M. (1986), Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa: PWN.

T y s z k o w a M. (1990), Zdolności, osobow ość i d ziałalność uczniów . Warszawa: PWN.

W a l e s a С. (1988), Psychologiczna analiza decyzji życiowo doniosłych - em pi­ ryczne badania wybranych grup młodzieży, [w: ] A. Biela, Z. Uchnast, T. W itkow­ ski (red.), W ykłady z. p sychologii w KUL w roku akadem ickim 1985/86 (277-350). Lublin: RW KUL.

W o j t y ł a K. (1994), Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne. Lublin: Tow arzystw o Naukowe KUL.

Z a g ó r s k a W. (2004), U czestnictwo m łodych dorosłych w rzeczyw istości wy­

kreow anej kulturow o. Kraków: Universitas.

S P E C I F I C F E A T U R E S O F I D E N T I T Y F O R M A T I O N IN C O N T E M P O R A R Y Y O U T H

S u m m a r y

In the p e r io d o f a d o le s c e n c e y o u n g p e o p le m a k e c h o ic e s a n d d e c i s i o n s d e te r m i n i n g their o b l ig a t io n s t o w a r d s life a n d t o w a r d s th em s e lv es . S u c c e s s f u l s e l f - d e t e r m i n a t i o n r e q u ir e s d iffere n t tim es, in te n s ity a n d ritu a lis atio n o f the a d o le s c e n c e p e r io d in d i f f e r e n t in d iv id u a ls , d e p e n d in g als o on the s u r r o u n d i n g social c o n d itio n s (se e E rik s o n , 2 0 0 4 , p. 107).

T h e p a p e r is an a tte m p t at d e s c rip tio n o f the p a th w a y s o f id en tity d e v e l o p m e n t in y o u n g p e o p le a n d i d en tific atio n o f s o m e o f the c o n d itio n s a f fe c ti n g them .

K ey w o r d s : id entity , a d o le s c e n c e .

Ha n n a Li b e r s k a - In sty tu t P s y ch o lo g ii. U n i w e r s y t e t K a z i m i e r z a W ie l k ie g o . B y d g o s z c z;

Cytaty

Powiązane dokumenty

The Ordovician succession of the western part of the Peribaltic Syneclise is terminated by the Prabuty Marl and Shale Formation (Modlifkki and S~ymanski, 1997)

in the direction of changes in the size of the sheep population, the scale of total slaughtering and industrial slaughtering, the share of self-supply in total meat

Maslin jest krytyczną prezentacją szerokiej gamy poglądów na najbardziej dyskutowane zagadnienia filozofii umysłu, takie, jak: dualizm, identyczność ciała i

Hierbij is onderscheidgemaakt tussen de verzamelingvan uitkomsten die wel verschuivingenvan het windveld boven Ardennen naar de Noordzeekustbevatten en de verzamelingwaarin

The comparison of the travel & tourism’s contribution to capital investment When it comes to the average value per country in the world, travel & tourism attracted

Keywords: synchrotron radiation, Senecio coronatus, Asteraceae, ultramafic soil, nickel hyperaccumulation, infrared microspectroscopy, X-ray microanalysis, root,

Badania bibliologiczne nad sztuką ukonstytuowały się na pozio- mie pogłębionej analizy dzieła, uznając fakt, że sztuka nie może być określana jedynie poprzez

Patients with BD do not have abnormalities in cognitive empathy, have lesser disturbances of emotion recognition disorder compared with schizophrenia and show a connection