IZAS£AW FRENKEL1
ZMIANY ZATRUDNIENIA I RÓDE£ UTRZYMANIA
LUDNOŒCI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH
W LATACH 2005–2007
Abstrakt. W artykule przedstawiono wyniki analizy zmian zatrudnienia i Ÿróde³ utrzymania ludnoœci w indywidualnych gospodarstwach rolnych w œwietle danych reprezentacyjnych ba-dañ struktury gospodarstw rolnych przeprowadzonych przez GUS w latach 2005 i 2007. Przedmiotem analizy zatrudnienia by³y w szczególnoœci zmiany liczby pracuj¹cych w go-spodarstwach rolnych w podziale na pracuj¹cych wy³¹cznie, g³ównie i dodatkowo w gospo-darstwie oraz struktury ka¿dej z tych populacji wed³ug cech demograficznych i poziomu wy-kszta³cenia. W odniesieniu do dochodów skoncentrowano siê na analizie zmian w strukturze gospodarstw domowych wed³ug g³ównego Ÿród³a dochodów, wyodrêbniaj¹c m.in. dochody z dzia³alnoœci rolniczej, pracy najemnej, pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej i Ÿróde³ niezarobkowych, w tym emerytur i rent. Zarówno zmiany zatrudnienia, jak i dochodów ana-lizowane by³y w zró¿nicowaniu wed³ug grup obszarowych gospodarstw rolnych. Oceniaj¹c w konkluzji przedstawione tendencje zmian, uznano, ¿e na ogó³ zmierza³y one w po¿¹danym kierunku: zmniejszy³a siê ogólna liczba pracuj¹cych w gospodarstwie, zwiêkszy³ siê odsetek pracuj¹cych poza gospodarstwem i odsetek gospodarstw uzyskuj¹cych dochody z tej pracy, wzrós³ poziom wykszta³cenia u¿ytkowników gospodarstw. Podstaw¹ tych zmian by³o g³ów-nie zmg³ów-niejszeg³ów-nie siê liczby gospodarstw i poprawa ich struktury obszarowej, wzrost popytu na pracê poza rolnictwem oraz rozwój szkolnictwa na poziomie œrednim i wy¿szym. S³owa klucze: zatrudnienie, dochody, wiek, p³eæ, wykszta³cenie
W monografii opublikowanej przed dwoma laty przedstawione zosta³y podstawowe tendencje zmian zatrudnienia i Ÿróde³ utrzymania ludnoœci w indywidualnych gospodarstwach rolnych w latach 2002–2005 na podsta-wie wyników Powszechnego Spisu Rolnego z maja 2002 roku i reprezenta-cyjnego badania struktury gospodarstw rolnych (SGR) przeprowadzonego przez GUS w czerwcu 2005 roku [Frenkel 2007]. Niniejszy artyku³
poœwiê-WIEŒ I ROLNICTWO, NR 4 (145) 2009
1Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail: ifren-kel@irwirpan.waw.pl).
cony jest charakterystyce zmian, jakie nast¹pi³y w tym zakresie w ci¹gu na-stêpnych dwóch lat – na podstawie porównania wyników badania z 2005 ro-ku z wynikami analogicznego badania z czerwca 2007 roro-ku. Wstêpna czêœæ artyku³u zawiera tak¿e krótk¹ charakterystykê zmian struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych w omawianym okresie. Ze wzglêdu na ograni-czone ramy artyku³u analizowane zmiany przedstawiono jedynie w skali ogólnokrajowej2.
Wed³ug wyników badania z 2007 roku, ogólna liczba indywidualnych gospo-darstw rolnych3wynosi³a 2575,1 tys., w tym 2387,2 tys. prowadzi³o dzia³alnoœæ
rolnicz¹4. W porównaniu z wynikami badania z 2005 roku liczba gospodarstw
w pierwszej grupie zmniejszy³a siê o 153,8 tys. (o 5,6%), a w drugiej o 85,6 tys. (o 3,5%). Ró¿nice te doprowadzi³y do wzrostu udzia³u gospodarstw prowadz¹-cych dzia³alnoœæ rolnicz¹ z 90,6% w 2005 roku do 92,7% w 2007 roku. Odsetek gospodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ rolnicz¹ zwiêkszy³ siê we wszystkich grupach obszarowych i w 2007 roku wynosi³ od 83,7% w grupie 0–1 ha UR do prawie 100% w grupach obszarowych powy¿ej 20 ha.
Zmiany liczby gospodarstw wed³ug grup obszarowych zmierza³y g³ównie w dwóch kierunkach: zmniejszenia liczby gospodarstw drobnych i zwiêksze-nia liczby gospodarstw wiêkszych. W odniesieniu do gospodarstw prowadz¹-cych dzia³alnoœæ rolnicz¹ liczba gospodarstw o powierzchni do 5 ha u¿ytków rolnych zmniejszy³a siê o 6,0%, a o powierzchni 20 ha i wiêcej UR zwiêkszy-³a o 5,6%. Najwiêksz¹ dynamikê spadku odnotowano w gospodarstwach o po-wierzchni do 1 ha UR (–16,0%), a najwiêkszy wzrost w grupach obszarowych 30–50 ha (8,1%) i 50 ha i wiêcej (14,7%). Niewielki spadek mia³ tak¿e miej-sce w grupie 1–2 ha, natomiast w grupie 10–20 ha liczba gospodarstw w zasa-dzie nie zmieni³a siê, a w grupach 2–5, 5-10 i 20–30 ha nieznacznie wzros³a. Wszystkie te zmiany doprowadzi³y w sumie do pewnej poprawy struktury ob-szarowej omawianej grupy gospodarstw: odsetek gospodarstw o powierzchni do 5 ha UR zmniejszy³ siê z 69,9 do 68,1%, a o powierzchni 20 ha i wiêcej zwiêkszy³ z 4,7 do 5,2%. Jednoczeœnie œredni obszar gospodarstwa zwiêkszy³ siê z 5,6 do 6,0 ha UR, w tym w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 1 ha UR odpowiednio z 7,9 do 8,0 ha (tabela 1).
Wed³ug danych z badañ przeprowadzonych w 2007 roku, liczba ludnoœci zamieszka³ej z u¿ytkownikiem gospodarstwa rolnego5wynosi³a 8787,4 tys.,
2Z uwzglêdnieniem zró¿nicowañ przestrzennych zosta³y one przedstawione w opracowaniu auto-ra [Frenkel 2009].
3Za gospodarstwo indywidualne uwa¿a siê w polskiej statystyce gospodarstwo rolne o powierzch-ni u¿ytków rolnych od 0,10 ha, bêd¹ce w³asnoœci¹ lub znajduj¹ce siê w u¿ytkowapowierzch-niu osoby fizycz-nej lub grupy osób, oraz gospodarstwo rolne osoby nieposiadaj¹cej u¿ytków rolnych lub posiada-j¹cej u¿ytki o powierzchni mniejszej ni¿ 0,10 ha, o ile posiada³o okreœlon¹ liczbê zwierz¹t gospo-darskich [Charakterystyka gospodarstw... 2008, s. 20].
4Za dzia³alnoœæ rolnicz¹ uwa¿a siê prace bezpoœrednio zwi¹zane z prowadzeniem produkcji rolni-czej (roœlinnej i zwierzêcej) i prowadzeniem gospodarstwa rolnego, niezale¿nie od tego, czy wytwo-rzona produkcja by³a przeznaczona na potrzeby w³asne gospodarstwa i rodziny, czy na sprzeda¿. 5Jako osoby zamieszka³e z u¿ytkownikiem traktowano zarówno osoby bêd¹ce cz³onkami gospo-darstwa domowego u¿ytkownika, jak i cz³onków jego rodziny tworz¹cych odrêbne gospodarstwo domowe, ale mieszkaj¹cych razem z u¿ytkownikiem.
co stanowi³o 23,1% ogólnej liczby ludnoœci kraju (wed³ug stanu z 30 czerwca 2007 roku). Liczba mieszkañców gospodarstw rolnych w 2007 roku by³a zapew-ne mniejsza ni¿ w 2005 roku (co sugeruj¹ dazapew-ne o dynamice liczby gospodarstw), jednak dok³adnej skali tych zmian nie znamy, gdy¿ w badaniu z 2005 roku zbie-rano jedynie dane o osobach pracuj¹cych w gospodarstwie rolnym, pomijaj¹c wszystkich pozosta³ych mieszkañców, tj. osoby, które nie wykaza³y ¿adnej pra-cy lub pracowa³y wy³¹cznie poza gospodarstwem rolnym.
TABELA 1. Indywidualne gospodarstwe rolne wedlug grup obszarowych w 2005 i 2007 roku W tym prowadz¹ce dzia³alnoœæ rolnicz¹
Powierzchnia Ogó³em liczba struktura wed³ug œredni obszar
u¿ytków rolnych gospodarstw grup obszarowych gospodarstwa
gospodarstwa 2007 2007 2005 2007 2005 2007
[ha] w tys. 2005 = 100 w tys. 2005 = 100 % ha UR
Ogó³em 2 575,1 94,4 2387,2 96,5 100,0 100,0 5,6 6,0 Do 1 771,1 81,5 645,6 84,0 31,1 27,0 0,4 0,4 Powy¿ej 1 1 804,1 101,2 1741,6 102,2 68,9 73,0 7,9 8,0 1–2 422,5 94,6 388,3 96,2 16,3 16,3 1,4 1,5 2–5 614,0 104,9 591,2 106,0 22,5 24,8 3,2 3,2 5–10 399,9 103,0 395,6 103,3 15,5 16,6 7,1 7,1 10–20 243,9 99,7 242,9 99,9 9,8 10,2 13,7 13,8 20–30 65,2 101,4 65,1 101,6 2,6 2,7 24,1 24,1 30–50 37,1 107,7 37,1 108,1 1,4 1,6 37,5 37,4 50 i wiêcej 21,5 114,4 21,4 114,7 0,8 0,9 113,6 109,0 50–100 15,6 116,0 15,6 116,3 0,5 0,7 66,7 66,9 100 i wiêcej 5,8 110,4 5,8 110,5 0,2 0,2 232,7 221,6
ród³o: Charakterystyka gospodarstw... (2006, 2008) i obliczenia w³asne.
Z ogólnej liczby mieszkañców gospodarstw rolnych w 2007 roku liczba osób w wieku 15 lat i wiêcej, tj. populacji, dla której zbierano dane o zatrudnieniu, wynosi³a 7300,7 tys. Dane o zatrudnieniu dotyczy³y wk³adu pracy w gospodar-stwo rolne lub pracy wykonywanej poza gospodarstwem w ci¹gu 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie. Wszystkie osoby w wieku 15 lat i wiêcej podzielono na nastêpuj¹ce kategorie zatrudnienia:
– pracuj¹cy wy³¹cznie w gospodarstwie rolnym,
– pracuj¹cy g³ównie w gospodarstwie rolnym i dodatkowo poza gospodarstwem, – pracuj¹cy g³ównie poza gospodarstwem rolnym i dodatkowo w gospodarstwie, – pracuj¹cy wy³¹cznie poza gospodarstwem rolnym,
– osoby niepracuj¹ce.
Do pracuj¹cych w gospodarstwie rolnym zaliczono osoby wnosz¹ce wk³ad pracy w gospodarstwo w wymiarze przynajmniej 1 tygodnia w ci¹gu 12 miesiê-cy poprzedzaj¹miesiê-cych badanie, pod warunkiem, ¿e w momencie badania w gospo-darstwie prowadzona by³a dzia³alnoœæ rolnicza.
Za pracê poza gospodarstwem rolnym uwa¿ano ka¿d¹ pracê (równie¿ doryw-cz¹) wykonywan¹ poza rodzinnym gospodarstwem rolnym w ci¹gu ostatnich 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych termin badania. Mog³a to byæ zarówno praca na-jemna (równie¿ w rolnictwie), jak te¿ wykonywana w rodzinnej pozarolniczej
dzia³alnoœci gospodarczej (np. agroturystyka, dzia³alnoœæ us³ugowa z wykorzy-staniem w³asnego sprzêtu).
Do osób niepracuj¹cych zaliczono wszystkie osoby, które w okresie badania nie wykonywa³y ¿adnej pracy ani w gospodarstwie, ani poza gospodarstwem.
Przy podziale pracy w gospodarstwie na g³ówn¹ i dodatkow¹ za pracê g³ów-n¹ uwa¿ano tak¹, która zwykle zajmowa³a najwiêcej czasu, a je¿eli dwie (lub wiêcej) zajmowa³y tak¹ sam¹ iloœæ czasu, to prac¹ g³ówn¹ by³a ta, która przyno-si³a wiêkszy dochód6.
Wed³ug badania z 2007 roku, zbiorowoœæ osób zamieszka³ych z u¿ytkowni-kiem gospodarstwa rolnego, które w badanym okresie wykaza³y pracê w gospo-darstwie lub poza nim, liczy³a 5745,0 tys. osób, tj. 78,7% ogólnej liczby miesz-kañców tych gospodarstw w wieku 15 lat i wiêcej. Jest to bardzo wysoki wskaŸ-nik zatrudnienia, rzadko spotykany wœród ludnoœci zamieszka³ej poza gospodar-stwami rolnymi. Szczególnie du¿a wartoœæ tego wskaŸnika zwi¹zana jest g³ów-nie z panuj¹cymi w gospodarstwach rolnych rodzinnymi stosunkami pracy, któ-re nakazuj¹ i umo¿liwiaj¹ udzia³ w pracach rolnych wszystkich zdolnych do pra-cy cz³onków rodziny. Odzwierciedla on równie¿ przyjêt¹ w badaniach SGR de-finicjê osoby pracuj¹cej w rolnictwie, uwzglêdniaj¹c¹ nawet minimalny wk³ad pracy w gospodarstwo ka¿dej z tych osób.
Spoœród ogó³u pracuj¹cych najliczniejsz¹ grupê stanowi³y osoby pracuj¹ce wy³¹cznie w swoim gospodarstwie rolnym – 3207,0 tys. (55,8%), liczba osób pracuj¹cych w gospodarstwie i poza gospodarstwem wynosi³a 1757,6 tys. (30,6%), a pracuj¹cych wy³¹cznie poza gospodarstwem – 780,5 tys. (13,6%). Przewaga liczby osób pracuj¹cych wy³¹cznie w gospodarstwie wystêpowa³a je-dynie w gospodarstwach posiadaj¹cych 2 ha UR lub wiêcej (zwiêkszaj¹c siê od 52,5% w grupie obszarowej 2–5 ha do 80,7% w grupie 50 ha i wiêcej), natomiast w gospodarstwach mniejszych osoby te stanowi³y nieco mniej ni¿ po³owê ogól-nej liczby pracuj¹cych (oko³o 45–46%).
Zmiany liczebnoœci poszczególnych kategorii pracuj¹cych, jakie mia³y miej-sce w latach 2005–2007, mo¿na przedstawiæ jedynie w odniesieniu do populacji osób pracuj¹cych w gospodarstwie rolnym (wy³¹cznie, g³ównie lub dodatkowo), bowiem w badaniu z 2005 roku nie zebrano, jak ju¿ wspomniano, danych o oso-bach pracuj¹cych wy³¹cznie poza gospodarstwem.
Porównanie liczby pracuj¹cych w gospodarstwie rolnym w obu latach wyka-za³o, ¿e zmniejszy³a siê ona z 5044,3 tys. w 2005 roku do 4964,6 tys. w 2007 ro-ku (o 1,6%). Zmniejszy³a siê jednak tylko liczba pracuj¹cych wy³¹cznie w go-spodarstwie: z 3316,0 tys. do 3207,0 tys. (o 3,3%), natomiast liczba pracuj¹cych w gospodarstwie i poza gospodarstwem wzros³a z 1728,2 tys. do 1757,6 tys. (o 1,7%), co doprowadzi³o do zwiêkszenia siê jej udzia³u w ogólnej liczbie pra-cuj¹cych w gospodarstwie rolnym z 34,3 do 35,4%.
6Nale¿y podkreœliæ, ¿e metody zbierania danych o pracy stosowane w badaniach struktury gospo-darstw rolnych ró¿ni¹ siê pod wieloma wzglêdami od metod stosowanych w badaniach rynku pra-cy, m.in. takich jak badanie aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci czy czêœæ „ludnoœciowa” Narodo-wego Spisu Powszechnego 2002. W zwi¹zku z tym dane o pracy z obu rodzajów Ÿróde³ nie s¹ po-równywalne.
Odsetek pracuj¹cych poza gospodarstwem jest odwrotnie powi¹zany z po-wierzchni¹ gospodarstwa rolnego. W 2007 roku zmniejsza³ siê on z 43–45% w grupach obszarowych do 2 ha do oko³o 20% w gospodarstwach 10–20 ha i do 12–14% w grupach obszarowych powy¿ej 20 ha UR. We wszystkich grupach obszarowych, z wyj¹tkiem gospodarstw do 1 ha, odsetek pracuj¹cych poza go-spodarstwem by³ wy¿szy ni¿ w 2005 roku. W obu latach znaczn¹ wiêkszoœæ osób posiadaj¹cych dwie prace stanowi³y osoby, dla których praca poza gospo-darstwem by³a prac¹ g³ówn¹ (tabela 2).
TABELA 2. Pracuj¹cy w swoim gospodarstwie rolnym wed³ug kategorii zatrudnienia i powierzchni gospodarstwa w 2005 i 2007 roku
Powierzchnia Ogó³em Pracuj¹cy Pracuj¹cy w gospodarstwie i poza nim
u¿ytków rolnych wy³¹cznie razem w tym g³ównie poza
gospodarstwa 2005 2007 w gospodarstwie2005 2007 2005 2007 gospodarstwem2005 2007 ha w tys. w tys. 2005 = 100 % pracuj¹cych w gospodarstwie ogó³em
Ogó³em 5044,3 4964,6 98,4 65,7 64,6 34,3 35,4 28,7 29,5 Do 1 1202,2 1029,9 85,7 56,2 57,4 43,8 42,6 39,1 38,4 Powy¿ej 1 3842,1 3934,7 102,4 68,7 66,5 31,3 33,5 25,5 27,2 1–2 ha 773,9 760,2 98,2 56,6 55,3 43,4 44,7 37,9 38,7 2–5 1232,9 1311,5 106,4 62,2 59,6 37,8 40,4 31,4 33,6 5–10 917,3 941,3 102,6 72,6 69,9 27,4 30,1 21,1 23,0 10–20 610,9 603,4 98,8 82,0 79,6 18,0 20,4 12,8 14,9 20–30 168,3 167,6 99,6 87,4 86,0 12,6 14,0 8,5 9,6 30–50 91,5 97,3 106,4 88,1 87,7 11,9 12,3 7,9 8,4 50 i wiêcej 47,2 53,4 113,2 86,4 86,2 13,6 13,8 8,9 9,0
ród³o: Jak w tabeli 1.
Wraz ze zmianami ogólnej liczby pracuj¹cych i ich struktury wed³ug katego-rii zatrudnienia w gospodarstwie lata 2005–2007 przynios³y tak¿e liczne zmia-ny w ich strukturze demograficznej i edukacyjnej, z których w dalszym ci¹gu omówimy zmiany wed³ug stopnia pokrewieñstwa z u¿ytkownikiem gospodar-stwa, wieku, p³ci i poziomu wykszta³cenia ogólnego i rolniczego.
Jak wskazuj¹ dane tabeli 3, najliczniejsz¹ grup¹ pracuj¹cych w gospodar-stwie s¹ sami u¿ytkownicy, którzy w 2005 roku stanowili 49,0%, a w 2007 roku 47,8%. W obu latach odsetek u¿ytkowników zmniejsza³ siê w miarê wzrostu powierzchni gospodarstwa, jednak nawet w wiêkszych gospodarstwach by³a to najliczniejsza grupa. Wspó³ma³¿onkowie u¿ytkowników stanowili w 2005 ro-ku drug¹ pod wzglêdem liczebnoœci grupê (26,8%), a w 2007 roro-ku ich licz-ba by³a prawie równa liczbie pozosta³ych cz³onków rodziny. £¹cznie u¿yt-kownicy i ich wspó³ma³¿onkowie stanowili w ka¿dym z badanych lat oko³o 3/4 ogó³u pracuj¹cych w gospodarstwie, w wyniku spadku z oko³o 87% w gospodarstwach do 1 ha do 67–69% w grupach obszarowych powy¿ej 30 ha. Dane te wskazuj¹, ¿e ogólna liczba pracuj¹cych w gospodarstwach rolnych zale¿y przede wszystkim od liczby tych gospodarstw, wp³yw liczeb-noœci innych poza par¹ ma³¿eñsk¹ cz³onków rodziny jest stosunkowo nie-wielki. Oznacza to z kolei, ¿e mo¿liwoœæ znacznego zmniejszenia ogólnej
TABELA 3. Pracuj¹cy w swoim gospodarstwie rolnym wed³ug stopnia pokrewieñstwa z u¿ytkownikiem i powierzchni gospodarstwa w 2005 i 2007 roku
Powierzchnia Ogó³em U¿ytkownicy Wspó³ma³¿onkowie Pozostali cz³onkowie
u¿ytków rolnych u¿ytkowników rodziny
gospodarstwa 2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007 ha % Ogó³em 100,0 100,0 49,0 47,8 26,8 26,0 24,2 26,2 Do 1 100,0 100,0 63,9 62,1 25,7 25,0 10,4 12,9 Powy¿ej 1 100,0 100,0 44,4 44,0 27,2 26,2 28,5 29,7 1–2 100,0 100,0 52,2 50,7 27,7 25,9 20,2 23,4 2–5 100,0 100,0 45,2 44,9 26,5 25,2 28,3 29,9 5–10 100,0 100,0 41,8 41,9 26,6 26,1 31,7 32,0 10–20 100,0 100,0 39,8 40,1 27,7 27,6 32,5 32,3 20–30 100,0 100,.0 38,1 38,8 28,7 28,5 33,3 32,7 30–50 100,0 100,.0 37,5 38,1 29,7 28,9 32,7 33,0 50 i wiêcej 100,0 100,0 39,6 39,9 29,7 29,3 30,9 30,8
ród³o: Jak w tabeli 1.
liczby pracuj¹cych w rolnictwie zale¿y przede wszystkim od odpowiedniego zmniejszenia liczby gospodarstw rolnych.
W latach 2005–2007 kontynuowana by³a tendencja do starzenia siê ludnoœci pracuj¹cej w gospodarstwach rolnych. Wprawdzie œredni wiek tej populacji utrzyma³ siê na podobnym poziomie 47 lat, a odsetek osób w wieku poproduk-cyjnym (65 lat i wiêcej) nawet nieco zmala³ (z 14,9 do 14,4%), jednak dane te nie odzwierciedlaj¹ ca³okszta³tu procesu starzenia siê. Jego specyfika w oma-wianym okresie polega³a g³ównie na tym, ¿e obj¹³ on g³ównie populacjê pracu-j¹cych w wieku produkcyjnym (15–64 lata). Udzia³ starszych roczników tego wieku (45–64 lata) zwiêkszy³ siê z 41,4 do 42,1% ogó³u pracuj¹cych w gospo-darstwie, w tym w wieku oko³oemerytalnym (55–64 lata) z 10,9 do 11,8%.
Najstarsz¹ grupê pracuj¹cych stanowi¹ u¿ytkownicy gospodarstwa. Ich œred-ni wiek wynosi³ w 2005 roku 50 lat, zwiêkszaj¹c siê w 2007 roku do 51 lat. Równie¿ w odniesieniu do tej grupy proces starzenia siê obj¹³ jedynie pracuj¹-cych w wieku produkcyjnym: odsetek osób w starszym wieku produkcyjnym zwiêkszy³ siê z 48,1 do 50,0%, w tym w wieku 55–64 lata z 17,2 do 19,2%. Na-tomiast odsetek osób w wieku poprodukcyjnym, podobnie jak wœród ogó³u pra-cuj¹cych, zmniejszy³ siê z 17,1 do 16,2%. Zarówno wœród ogó³u prapra-cuj¹cych, jak i w populacji u¿ytkowników przesuniêcia w kierunku zwiêkszenia udzia³u starszych generacji wieku produkcyjnego mia³y miejsce we wszystkich grupach obszarowych, z wyj¹tkiem grupy 50 ha i wiêcej, gdzie wzrost obj¹³ tylko osoby w wieku 55–64 lata (tabela 4).
Przedstawione zmiany w strukturze wieku pracuj¹cych w gospodarstwach rolnych w latach 2005–2007 odzwierciedlaj¹ w znacznym stopniu odpowiednie zmiany struktury wieku ludnoœci wiejskiej ogó³em, w której wskutek przesuniêæ demograficznych (tj. zwi¹zanych z ruchem naturalnym i migracyjnym ludnoœci) równie¿ wzrós³ odsetek ludnoœci w wieku 45–64 lata (z 28,3 do 29,2%, w tym w wieku 55–64 lata z 10,9 do 11,6% ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej) i zmala³ odsetek osób w wieku 65 lat i wiêcej (z 16,8 do 16,4%). W odniesieniu do
go-TABELA 4. Pracuj¹cy w swoim gospodarstwie rolnym, ogó³em i u¿ytkownicy wed³ug wieku i powierzchni gospodarstwa w 2005–2007 roku [%]
Ogó³em U¿ytkownicy
Powierzchnia UR w tym w wieku w tym w wieku
gospodarstwa 45–64 lata 65 lat 45–64 lata 65 lat
i rok badania ogó³em razem w tym i wiêcej ogó³em razem w tym i wiêcej
55–64 55–64 Ogó³em 2005 100,0 41,4 15,3 14,9 100,0 48,1 17,2 17,1 2007 100,0 42,1 16,9 14,4 100,0 50,0 19,2 16,2 Do 1 ha 2005 100,0 47,1 20,0 24,5 100,0 48,2 20,9 28,0 2007 100,0 47,8 23,6 24,3 100,0 50,1 24,8 28,3 Powy¿ej 1 ha 2005 100,0 39,6 13,8 11,9 100,0 48,0 15,5 12,1 2007 100,0 40,7 15,1 11,8 100,0 50,0 17,1 11,8 1–2 ha 2005 100,0 43,7 16,7 16,8 100,0 48,3 19,0 20,2 2007 100,0 44,1 18,9 16,2 100,0 50,3 21,4 19,3 2–5 ha 2005 100,0 39,9 15,1 14,1 100,0 47,6 17,5 15,6 2007 100,0 41,5 17,0 15,2 100,0 50,1 19,0 15,3 5–10 ha 2005 100,0 38,9 12,6 9,8 100,0 48,9 13,2 7,3 2007 100,0 40,1 13,9 9,8 100,0 50,1 14,7 7,3 10–20 ha 2005 100,0 37,4 11,5 7,3 100,0 48,1 11,6 3,3 2007 100,0 38,5 11,9 7,4 100,0 49,8 12,5 3,3 20–30 ha 2005 100,0 34,8 9,5 6,0 100,0 44,9 9,4 2,2 2007 100,0 36,9 11,4 6,1 100,0 48,3 11,5 2,0 30–50 ha 2005 100,0 34,0 9,8 5,1 100,0 44,9 9,6 1,2 2007 100,0 36,5 11,1 6,0 100,0 47,9 10,8 2,7 50 ha i wiêcej 2005 100,0 36,4 10,0 4,4 100,0 50,3 11,8 2,1 2007 100,0 36,4 10,7 4,4 100,0 48,7 12,4 1,8
ród³o: Jak w tabeli 1.
spodarstw rolnych zmniejszenie siê odsetka pracuj¹cych w wieku poprodukcyj-nym wi¹¿e siê tak¿e z rezygnacj¹ czêœci tych osób z pracy w gospodarstwie po przejœciu na emeryturê lub rentê.
Stopieñ staroœci populacji pracuj¹cych w gospodarstwach rolnych jest od-wrotnie proporcjonalny do powierzchni gospodarstwa. W 2007 roku œredni wiek tej populacji zmniejszy³ siê z 53 lat w gospodarstwach do 1 ha do 40–41 lat w grupach obszarowych powy¿ej 20 ha, w tym wœród u¿ytkowników odpowied-nio z 56 lat do 43–45 lat. Najwiêksze ró¿nice w zale¿noœci od grupy obszarowej dotycz¹ odsetka pracuj¹cych w wieku poprodukcyjnym, który w przypadku pra-cuj¹cych ogó³em zmniejszy³ siê z 24,3% w gospodarstwach do 1 ha do 4,4% w gospodarstwach powy¿ej 50 ha, w tym wœród u¿ytkowników z 28,3 do 1,8%. Znacz¹co zmieni³ siê tak¿e odsetek osób w najstarszej grupie wieku produkcyj-nego (55–64 lata), który zarówno w ca³ej populacji pracuj¹cych, jak i wœród u¿ytkowników zmniejszy³ siê odpowiednio z 24–25 do 11–12%. Wiêksze go-spodarstwa, o stosunkowo m³odej strukturze wieku, stanowi¹ jednak tylko nie-wielk¹ czêœæ ogó³u gospodarstw, w przewa¿aj¹cej ich czêœci dominuj¹ gospo-darstwa, w których proces starzenia siê populacji pracuj¹cych jest ju¿ znacznie zaawansowany.
W strukturze pracuj¹cych wed³ug p³ci przewa¿aj¹ mê¿czyŸni, ale udzia³ ko-biet jest równie¿ du¿y i w 2007 roku wynosi³ 46,7%, nieco mniej ni¿ w 2005 ro-ku (46,9%). Lekki spadek odsetka kobiet odnotowano w wiêkszoœci grup obsza-rowych, z wyj¹tkiem gospodarstw do 1 ha i powy¿ej 30 ha, gdzie odnotowano niewielki wzrost. Kobiety zajmuj¹ tak¿e znacz¹c¹ pozycjê jako u¿ytkownicy go-spodarstw – w obu latach u¿ytkownikiem prawie co trzeciego gogo-spodarstwa by-³a kobieta (32,4 i 32,9% odpowiednio w latach 2005 i 2007). Zwiêkszenie udzia-³u kobiet w populacji u¿ytkowników odnotowano we wszystkich grupach obsza-rowych.
Udzia³ kobiet zmniejsza siê w miarê wzrostu obszaru gospodarstwa – w 2007 ro-ku od 49,8% w grupie obszarowej 0–1 ha do 41,7% w gospodarstwach 50 ha i wiêcej. Najwiêksze ró¿nice wystêpuj¹ w populacji u¿ytkowników, w której udzia³ kobiet w 2007 roku wynosi³ w najmniejszych gospodarstwach 44,1%, a w najwiêkszych 7,4%. Ró¿nice te zwi¹zane s¹ w znacznej mierze z ró¿nicami struktury wieku w mniejszych i wiêkszych gospodarstwach. W pierwszych, jak widzieliœmy, znacznie czêœciej ni¿ w drugich przewa¿aj¹ osoby starsze, wœród których udzia³ kobiet – wskutek nadumieralnoœci mê¿czyzn – jest znacznie wiêkszy ni¿ w m³odszych generacjach. Ma³e gospodarstwa znacznie czêœciej ni¿ du¿e prowadzone s¹ przez owdowia³e kobiety7. Wysoki odsetek kobiet wœród
u¿ytkowników mniejszych gospodarstwach wi¹¿e siê ponadto z wiêkszym w tych gospodarstwach zaanga¿owaniem mê¿czyzn w pracach poza gospodar-stwem. Powoduje to, ¿e tytu³ u¿ytkownika gospodarstwa, ³¹cz¹cy siê na ogó³ z pe³nieniem funkcji kieruj¹cego gospodarstwem, cedowany jest czêsto z mê¿a na ma³¿onkê.
Istotnym czynnikiem ró¿nicuj¹cym strukturê wieku i p³ci populacji pracuj¹-cych jest kategoria zatrudnienia. Pracuj¹cy wy³¹cznie w gospodarstwie charak-teryzuj¹ siê znacznie starsz¹ struktur¹ wieku ni¿ posiadaj¹cy równie¿ pracê po-za gospodarstwem. W 2007 roku odsetek osób w wieku 55 lat i wiêcej wynosi³ 41,5% w pierwszej grupie i 12,5% w drugiej, a w wieku 65 lat i wiêcej odpo-wiednio 21,1 i 2,1%. Podobne ró¿nice wystêpowa³y tak¿e wœród u¿ytkowników gospodarstwa.
W zró¿nicowaniu wed³ug p³ci udzia³ kobiet jest wiêkszy wœród pracuj¹cych wy³¹cznie w gospodarstwie ni¿ pracuj¹cych równie¿ poza gospodarstwem. W 2007 roku wynosi³ on odpowiednio 51,8 i 37,2%, w tym w populacji u¿yt-kowników 36,7 i 27,1%. W obrêbie samej populacji pracuj¹cych w gospodar-stwie i poza nim struktura wieku by³a nieco m³odsza, a p³ci – bardziej sfemini-zowana w grupie pracuj¹cych g³ównie ni¿ dodatkowo poza gospodarstwem.
Przedstawione ró¿nice struktury p³ci i wieku pracuj¹cych wy³¹cznie w gospo-darstwie i pracuj¹cych w gospogospo-darstwie i poza nim odzwierciedlaj¹ ró¿nice czê-stoœci podejmowania pracy poza gospodarstwem przez mê¿czyzn i kobiety oraz przez osoby m³odsze i starsze. W 2007 roku pracê poza gospodarstwem wyka-7Wed³ug danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 roku, udzia³ wdów wœród u¿ytkowni-ków gospodarstw rolnych wynosi³ œrednio 10,6%, zmniejszaj¹c siê z 15,1% w gospodarstwach 0–1 ha UR do 1,1% w gospodarstwach 50 ha i wiêcej.
za³o 41,7% mê¿czyzn i 28,2% kobiet, w obu grupach nieco wiêcej ni¿ w 2005 roku (odpowiednio 40,0 i 27,8%). W zró¿nicowaniu wed³ug wieku najczêœciej pracê poza gospodarstwem podejmowa³y osoby w wieku 25–44 lata (w 2007 roku 52–53%) i 45–54 lata (45,4%), rzadziej m³odzie¿ w wieku do 24 lat (21,0%) i osoby starsze w wieku 55–64 lata (21,9%), a najrzadziej osoby w wieku 65 lat i wiêcej (5,1%). We wszystkich grupach wieku udzia³ pracuj¹cych poza gospo-darstwem by³ wiêkszy wœród mê¿czyzn ni¿ kobiet (tabela 5).
TABELA 5. Pracuj¹cy poza swoim gospodarstwem rolnym ogó³em i u¿ytkownicyawedlug p³ci
i wieku w 2007 roku (ogó³em) i w 2005 i 2007 roku (u¿ytkownicy) Wiek [lata]
Wyszczególnienie Ogó³em do 24 25–34 35–44 45–54 55–64 65 i wiêcej % pracuj¹cych w gospodarstwie rolnym ogó³em w danej grupie
Ogó³emb 2007 35,4 21,0 51,7 52,5 45,4 21,9 5,1 Mê¿czyŸni 2007 41,7 23,0 59,9 60,5 51,7 28,9 5,7 Kobiety 2007 28,2 18,2 41,7 43,5 37,8 14,0 4,7 U¿ytkownicy 2005 39,0 30,7 51,2 55,2 48,5 25,2 7,0 2007 39,5 37,0 54,5 55,1 48,4 27,1 6,1 Mê¿czyŸni 2005 42,1 30,6 52,4 55,3 48,8 28,6 10,0 2007 43,0 37,8 56,4 56,7 49,0 31,5 6,6 Kobiety 2005 32,5 31,0 48,4 54,9 47,7 18,5 3,8 2007 32,3 35,0 49,5 50,9 46,9 18,3 5,5
aKieruj¹cy gospodarstwem rolnym.
bDane tylko dla 2007 roku ze wzglêdu na brak danych dla 2005 roku.
ród³o: Jak w tabeli 1 oraz dane niepublikowane badania struktury gospodarstw rolnych z 2005 i 2007 roku.
Zmiany czêstoœci podejmowania pracy poza gospodarstwem w poszczegól-nych grupach wieku, jakie mia³y miejsce w latach 2005–2007, mo¿na okreœliæ jedynie w odniesieniu do populacji u¿ytkowników (i to tylko tych, którzy zade-klarowali siê jako kieruj¹cy gospodarstwem), bowiem tylko dla tej populacji opracowano w 2005 roku dane w podziale wed³ug wieku. Jak wskazuj¹ dane z tabeli 5, odsetek u¿ytkowników pracuj¹cych poza gospodarstwem wzrós³ wœród mê¿czyzn we wszystkich wyró¿nionych w tabeli grupach wieku (z wyj¹t-kiem osób w wieku 65 lat i wiêcej), a wœród kobiet jedynie w wieku do 35 lat oraz w wieku 65 lat i wiêcej. Zarówno w populacji mê¿czyzn, jak i kobiet naj-wiêkszy wzrost odnotowano wœród m³odych u¿ytkowników.
Przechodz¹c do charakterystyki poziomu wykszta³cenia, zauwa¿my przede wszystkim, ¿e w obu omawianych badaniach pytania na ten temat adresowane by³y tylko do osób kieruj¹cych gospodarstwem rolnym. Najczêœciej by³a to oso-ba u¿ytkownika8i tylko do tej grupy odnosz¹ siê przedstawione w dalszym
ci¹-gu dane.
Lata 2005–2007 przynios³y dalsz¹ poprawê poziomu wykszta³cenia omawia-nej grupy u¿ytkowników. Udzia³ posiadaj¹cych wy¿sze wykszta³cenie zwiêk-szy³ siê z 5,5 do 6,7%, a œrednie z 28,1 do 29,4%, w tym œrednie zawodowe 8W 2007 roku u¿ytkownicy stanowili 96,6% ogó³u osób kieruj¹cych gospodarstwem rolnym (w 2005 roku – 97,7%).
z 22,4 do 24,6% (przy jednoczesnym zmniejszeniu siê odsetka posiadaj¹cych wykszta³cenie œrednie ogólnokszta³c¹ce). Minimalnie zwiêkszy³ siê odsetek u¿ytkowników z wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym (z 37,4 do 37,5%), natomiast zmniejszy³ siê z wykszta³ceniem podstawowym i ni¿szym (z 29,0 do 26,4%).
Dziêki szybkiemu rozwojowi szkolnictwa na poziomie œrednim i wy¿szym, z którego w coraz wiêkszym stopniu korzysta³a tak¿e m³odzie¿ wiejska, m³od-sze pokolenia u¿ytkowników s¹ znacznie lepiej wykszta³cone ni¿ starm³od-sze. Wœród u¿ytkowników w wieku 25–34 lata odsetek posiadaj¹cych wykszta³cenie wy¿-sze lub œrednie wynosi³ w 2007 roku 50,5% (w tym wy¿wy¿-sze 12,5%), a podstawo-we i ni¿sze 10,5%, podczas gdy w najstarszej grupie wieku (65 lat i wiêcej) od-powiednio 17,5% (w tym wy¿sze 3,9%) i 66,0%. Poprawê poziomu wykszta³ce-nia w latach 2005–2007 obserwowano we wszystkich grupach wieku u¿ytkow-ników (tabela 6).
TABELA 6. U¿ytkownicy kieruj¹cy gospodarstwem rolnym wed³ug ogólnego poziomu wykszta³cenia i wieku w 2005 i 2007 roku [%]
Œrednie Zasadni-
Podsta-Wiek i rok badania Ogó³em Wy¿sze
razema zawodo- ogólno- cze za- wowe
wea kszta³c¹ce wodowe i ni¿szeb
Ogó³em 2005 100,0 5,5 28,1 22,4 5,7 37,4 29,0 2007 100,0 6,7 29,4 24,6 4,8 37,5 26,4 W tym w wieku: 25–34 lata 2005 100,0 9,0 36,8 29,7 7,1 42,3 11,8 2007 100,0 12,5 38,0 32,0 6,0 39,0 10,5 35–44 lata 2005 100,0 5,9 34,1 29,1 5,0 48,0 12,0 2007 100,0 7,1 33,9 29,3 4,6 47,5 11,5 45–54 lata 2005 100,0 5,4 30,1 24,5 5,6 43,6 20,8 2007 100,0 5,9 32,4 27,7 4,7 43,8 17,9 55–64 lata 2005 100,0 5,0 23,5 17,7 5,8 32,1 39,4 2007 100,0 6,7 25,6 20,6 4,9 33,2 34,5 65 lat i wiêcej 2005 100,0 3,0 14,0 8,7 5,3 14,9 68,1 2007 100,0 3,9 13,6 10,0 3,6 16,5 66,0 a£¹cznie z policealnym.
bPodstawowe, gimnazjalne, podstawowe nieukoñczone i bez wykszta³cenia szkolnego.
ród³o: GUS, dane niepublikowane badania struktury gospodarstw rolnych z 2005 i 2007 roku.
Mimo tych korzystnych zmian poziom wykszta³cenia u¿ytkowników na-dal nale¿y oceniæ jako wysoce niezadowalaj¹cy. Sytuacjê pogarsza fakt, ¿e szczególnie niskim poziomem wykszta³cenia wyró¿niaj¹ siê u¿ytkownicy pracuj¹cy wy³¹cznie w gospodarstwie. Wskazuj¹ na to zarówno dane z 2005, jak i 2007 roku. W ostatnim z tych lat wœród u¿ytkowników pracuj¹cych wy-³¹cznie w gospodarstwie tylko 3,6% mia³o wykszta³cenie wy¿sze, 23,9% wykszta³cenie œrednie i 36,3% wykszta³cenie podstawowe lub ni¿sze, pod-czas gdy wœród pracuj¹cych w gospodarstwie i poza gospodarstwem wielko-œci te wynosi³y odpowiednio: 11,5, 37,8 i 11,3%. Stosunkowo najwy¿szym
poziomem wykszta³cenia wyró¿niaj¹ siê u¿ytkownicy pracuj¹cy g³ównie po-za gospodarstwem (tabela 7). Wprawdzie ró¿nice te zwi¹po-zane s¹ czêœciowo z m³odsz¹ struktur¹ wieku u¿ytkowników pracuj¹cych poza gospodarstwem, jednak istotnym, a czêsto mo¿e decyduj¹cym czynnikiem jest fakt, ¿e lepiej wykszta³ceni maj¹ wiêksze szanse znalezienia pracy poza gospodarstwem. Dane badañ z obu lat wskazuj¹, ¿e odsetek u¿ytkowników pracuj¹cych poza gospodarstwem jest tym wiêkszy, im wy¿szy jest poziom wykszta³cenia. We-d³ug danych z 2007 roku, pracê poza gospodarstwem posiada³o: wœród u¿yt-kowników z wykszta³ceniem wy¿szym – 67,7%, œrednim – 50,8%, zasadni-czym zawodowym – 41,6%, podstawowym lub ni¿szym – 16,9%.
TABELA 7. U¿ytkownicy kieruj¹cy gospodarstwem rolnym wed³ug ogólnego poziomu wykszta³cenia i kategorii zatrudnienia w gospodarstwie 2005 i 2007 roku [%]
Œrednie Zasadni- Podsta-Kategoria zatrudnienia i rok badania Ogó³em Wy¿sze razema zawodo- ogólno- cze za- wowe wea kszta³c¹ce wodowe ni¿szeb
Ogó³em 2005 100,0 5,5 28,1 22,4 5,7 37,4 29,0
2007 100,0 6,7 29,4 24,6 4,8 37,5 26,4
Pracuj¹cy:
Wy³¹cznie w gospodarstwie 2005 100,0 2,6 22,3 17,1 5,2 35,2 39,9
2007 100,0 3,6 23,9 19,9 4,0 36,2 36,3
W gospodarstwie i poza nim 2005 100,0 10,0 37,3 30,8 6,5 40,9 11,8
2007 100,0 11,5 37,8 31,7 6,0 39,4 11,3 g³ównie w gospodarstwie 2005 100,0 4,5 30,3 24,9 5,3 44,2 21,1 2007 100,0 6,8 32,9 27,0 5,9 41,6 18,6 dodatkowo 2005 100,0 11,0 38,6 31,9 6,7 40,3 10,1 w gospodarstwie 2007 100,0 12,4 38,7 32,6 6,1 39,0 9,9 a£¹cznie z policealnym,
bPodstawowe, gimnazjalne, podstawowe nieukoñczone oraz bez wykszta³cenia szkolnego.
ród³o: Jak w tabeli 6.
Poziom wykszta³cenia u¿ytkowników jest zró¿nicowany w zale¿noœci od powierzchni gospodarstwa, chocia¿ bardziej znacz¹ce ró¿nice wystêpuj¹ g³ównie miêdzy gospodarstwami o powierzchni do 50 ha UR i 50 ha i wiê-cej. W ostatniej grupie obszarowej jest on wyraŸnie wy¿szy, zw³aszcza w od-niesieniu do wy¿szego wykszta³cenia, które posiada³o w 2007 roku 15,5% u¿ytkowników wobec 6–8% w grupach gospodarstw o mniejszym obszarze. Równie¿ udzia³ u¿ytkowników z wykszta³ceniem œrednim by³ najwiêkszy w grupie obszarowej 50 ha i wiêcej (42,3%) i stosunkowo du¿y w gospodar-stwach 30–50 ha (36,7%). We wszystkich grupach obszarowych zdecydowa-na wiêkszoœæ u¿ytkowników z wykszta³ceniem œrednim mia³a wykszta³cenie œrednie zawodowe. Wy¿szy poziom wykszta³cenia u¿ytkowników najwiêk-szych obszarowo grup gospodarstw wyra¿a siê tak¿e w stosunkowo najni¿-szym w nich odsetku osób z wykszta³ceniem podstawowym lub ni¿najni¿-szym (ta-bela 8).
TABELA 8. U¿ytkownicy kieruj¹cy gospodarstwem rolnym wed³ug ogólnego poziomu wykszta³cenia i powierzchni gospodarstwa rolnego w 2007 roku [%]
Powierzchnia Œrednie Zasadni-
Podsta-u¿ytków rolnych Ogó³em Wy¿sze razema zawodo- ogólno- cze za- wowe
gospodarstwa [ha] wea kszta³c¹ce wodowe i ni¿szeb
Ogó³em 100,0 6,7 29,4 24,6 4,8 37,5 26,4 Do 1 100,0 7,5 29,8 23,4 6,4 32,7 30,1 Powy¿ej 1 100,0 6,5 29,3 25,0 4,2 39,2 25,0 1–2 100,0 7,7 32,2 26,5 5,7 34,7 25,4 2–5 100,0 6,4 27,6 23,4 4,2 37,9 28,0 5–10 100,0 5,5 27,2 23,4 3,8 41,6 25,8 10–20 100,0 5,6 27,2 23,6 3,6 43,6 23,6 20–30 100,0 5,7 33,4 30,2 3,2 43,4 17,5 30–50 100,0 7,5 36,7 34,0 2,7 42,1 13,7 50 i wiêcej 100,0 15,5 42,3 38,9 3,4 34,8 7,4 a£¹cznie z policealnym.
bPodstawowe, gimnazjalne, podstawowe nieukoñczone oraz bez wykszta³cenia szkolnego.
ród³o: Jak w tabeli 6.
Spoœród ogó³u u¿ytkowników w 2007 roku wykszta³cenie rolnicze, szkol-ne lub pozaszkolszkol-ne (kursy rolnicze) posiada³o 41,0%. Wraz ze zwiêkszeniem obszaru gospodarstwa udzia³ ten zwiêksza³ siê z 22,6% w gospodarstwach do 1 ha do 80,6% w gospodarstwach 50 ha i wiêcej. Poziom wykszta³cenia rolniczego by³ jednak niski. Wœród ogó³u u¿ytkowników posiadaj¹cych wy-kszta³cenie rolnicze wiêkszoœæ mia³a za sob¹ jedynie kursy rolnicze (54,1%), a œrednie lub wy¿sze wykszta³cenie rolnicze mia³ tylko co czwarty u¿ytkow-nik (w tym wy¿sze 3,4%). We wszystkich grupach obszarowych najczêœciej reprezentowane by³y osoby, maj¹ce za sob¹ jedynie zasadnicz¹ szko³ê zawo-dow¹ lub kursy rolnicze, chocia¿ ich odsetek zmniejsza³ siê w miarê zwiêk-szania obszaru gospodarstwa (z 77–81% w grupach obszarowych poni¿ej 10 ha do 52,0% w gospodarstwach 50 ha i wiêcej). Ostatnia grupa obszaro-wa wyró¿nia³a siê tak¿e najwy¿szym odsetkiem u¿ytkowników z wy¿szym wykszta³ceniem rolniczym (12,6% wobec 3–5% we wszystkich pozosta³ych grupach obszarowych). Podobnie jak w wypadku wykszta³cenia ogólnego, poziom wykszta³cenia rolniczego u¿ytkowników by³ ni¿szy wœród pracuj¹-cych wy³¹cznie w gospodarstwie ni¿ pracuj¹pracuj¹-cych w gospodarstwie i poza nim (tabela 9).
Przechodz¹c do analizy zmian Ÿróde³ dochodów gospodarstw domowych pro-wadz¹cych dzia³alnoœæ rolnicz¹, zauwa¿my przede wszystkim, ¿e lata 2005–2007 przynios³y znaczny wzrost liczby gospodarstw, które oprócz docho-dów z tej dzia³alnoœci uzyskiwa³y dochody z innych Ÿróde³. W szczególnoœci zwiêkszy³ siê odsetek gospodarstw uzyskuj¹cych dochody z:
– emerytur i rent (z 42,8% ogó³u gospodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ rolni-cz¹ w 2005 roku do 52,5% w 2007 roku),
– pracy najemnej (z 41,5 do 51,5%),
– pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej (z 8,4 do 14,2%),
TABELA 9. U¿ytkownicy kieruj¹cy gospodarstwem rolnym wed³ug rolniczego poziomu wykszta³cenia, powierzchni gospodarstwa i kategorii zatrudnienia w 2005 i 2007 roku
Posiadaj¹cy wykszta³cenie rolnicze
Powierzchnia UR Ogó³em œrednie zasadni- kursy
i kategoria zatrudnienia razem wy¿sze zawodowea cze zawo- rolnicze
w gospodarstwie dowe
w tys. % ogó³em % posiadaj¹cych wykszta³cenie rolnicze ogó³em
Ogó³em 2005 rok 2422,0 38,5 3,0 16,6 22,7 57,7 Ogó³em 2007 rok 2305,1 41,0 3,6 19,4 23,0 54,1 Do 1 ha 622,9 22,6 3,9 14,8 15,2 66,1 Powy¿ej 1 ha 1682,2 47,8 3,6 20,1 24,3 52,0 1–2 ha 374,8 33,3 4,4 18,2 14,8 62,6 2–5 ha 569,5 40,6 3,4 17,2 18,4 61,0 5–10 ha 380,5 52,3 2,5 18,3 26,6 52,6 10–20 ha 235,9 66,4 3,3 22,0 33,1 41,6 20–30 ha 64,0 73,0 3,6 28,3 34,0 34,0 30–50 ha 36,5 78,3 5,4 32,9 32,7 29,0 50 ha i wiêcej 20,9 80,6 12,6 35,5 25,5 26,4
Z liczby ogó³em pracuj¹cy:
Wy³¹cznie w gospodarstwie 1393,6 45,3 2,2 17,9 24,9 55,0
W gospodarstwie i poza nim 911,5 34,4 6,5 22,3 19,1 52,1
g³ównie w gospodarstwie 147,1 43,3 3,4 19,7 24,7 52,1
dodatkowo w gospodarstwie 764,4 32,7 7,3 22,9 17,7 52,2
a£¹cznie z policealnym.
ród³o: Jak w tabeli 6.
Podobny wzrost wyst¹pi³ we wszystkich grupach obszarowych. Równie¿ we wszystkich albo prawie wszystkich grupach obszarowych najliczniej re-prezentowane s¹ gospodarstwa uzyskuj¹ce dochody z emerytury lub renty oraz z pracy najemnej. Znacznie mniej liczne s¹ gospodarstwa uzyskuj¹ce dochody z dzia³alnoœci pozarolniczej, a najmniej liczne – z dochodami z in-nych Ÿróde³ niezarobkowych. Odsetki gospodarstw, w których wystêpuj¹ do-chody z emerytury lub renty oraz pracy najemnej, zmniejszaj¹ siê wraz ze zwiêkszeniem obszaru gospodarstwa, natomiast wp³yw obszaru jest stosun-kowo znacznie mniejszy w przypadku gospodarstw uzyskuj¹cych dochody z dzia³alnoœci pozarolniczej i innych niezarobkowych Ÿróde³. Odsetki gospo-darstw uzyskuj¹cych takie dochody s¹ doœæ podobne we wszystkich grupach obszarowych (tabela 10). Zwraca ponadto uwagê fakt szczególnie du¿ego wzrostu odsetka gospodarstw uzyskuj¹cych inne niezarobkowe dochody. Prawdopodobnie wynika to g³ównie ze zwiêkszenia siê transferów pieniê¿-nych z zagranicy w zwi¹zku ze znacznym nasileniem siê w omawianym okresie migracji zarobkowych.
Przedstawionym powy¿ej zmianom liczby gospodarstw domowych uzy-skuj¹cych dochody ze Ÿróde³ pozarolniczych towarzyszy³ szereg zmian w strukturze ogó³u gospodarstw domowych, prowadz¹cych dzia³alnoœæ rol-nicz¹ wed³ug g³ównego Ÿród³a dochodu, czyli Ÿród³a przynosz¹cego ponad 50% dochodów ogó³em. Zmiany te zmierza³y przede wszystkim w nastêpu-j¹cych kierunkach:
TABELA 10. Gospodarstwa domowe z u¿ytkownikiem gopodarstwa rolnego prowadz¹ce dzia³alnoœæ rolnicz¹, w których wyst¹pi³y dochody ze Ÿróde³ nierolniczych, wed³ug rodzaju tych dochodów i powierzchni gospodarstwa rolnego w 2005 i 2007 roku
Gospodarstwa, w których wyst¹pi³y dochody z tytu³u
Powierzchnia UR prowadzenia dzia³al- pracy najemnej emerytury lub renty innych Ÿróde³
gospodarstwa noœci pozarolniczej niezarobkowych
2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007
ha % ogólnej liczby gospodarstw prowadz¹cych dzi³alnoœæ rolnicz¹ w danej grupie obszarowej
Ogó³em 8,4 14,2 41,5 51,5 42,8 52,5 4,4 11,4 Do 1 6,5 11,8 44,7 52,9 51,9 62,0 4,5 10,7 Powy¿ej 1 9,2 15,0 40,1 51,0 38,7 49,0 4,3 11,7 1–2 10,1 15,9 49,3 61,7 47,8 57,7 5,7 13,9 2–5 9,5 15,8 48,1 58,6 44,8 53,7 4,9 12,2 5–10 8,5 14,3 37,0 48,2 34,4 45,2 3,5 10,7 10–20 7,9 13,2 23,7 34,3 26,1 38,6 3,1 10,2 20–30 7,9 14,1 15,4 24,3 21,6 34,2 2,1 8,9 30–50 9,3 13,9 12,0 21,9 17,8 32,2 1,8 10,0 50 i wiêcej 14,8 18,6 12,8 19,6 13,7 21,1 1,6 7,1
ród³o: Jak w tabeli 1.
– zmniejszenia udzia³u gospodarstw domowych, dla których g³ównym Ÿród³em dochodu by³a dzia³alnoœæ rolnicza (z 26,9% ogó³u gospodarstw domowych prowadz¹cych dzia³alnoœæ rolnicz¹ w 2005 roku do 25,3% w 2007 roku), – zwiêkszenia udzia³u gospodarstw uzyskuj¹cych dochody g³ównie z pracy
na-jemnej (z 29,7 do 31,6%),
– zwiêkszenia udzia³u gospodarstw uzyskuj¹cych dochody g³ównie z pozarolni-czej dzia³alnoœci gospodarpozarolni-czej (z 4,8 do 4,9%),
– zmniejszenia udzia³u gospodarstw uzyskuj¹cych dochody g³ównie z niezarob-kowych Ÿróde³ (z 26,6 do 25,2%); zmniejszy³ siê zarówno udzia³ gospodarstw uzyskuj¹cych dochody g³ównie z emerytury lub renty (z 27,1 do 24,1%), jak i z pozosta³ych Ÿróde³ niezarobkowych (z 1,5 do 1,1%).
W klasyfikacji gospodarstw domowych wed³ug g³ównego Ÿród³a dochodów wyodrêbniono tak¿e gospodarstwa uzyskuj¹ce ponad 50% dochodów ³¹cznie z dwóch Ÿróde³: dzia³alnoœci rolniczej i pracy najemnej, wyró¿niaj¹c w nich z kolei gospodarstwa z przewag¹ dochodów z dzia³alnoœci rolniczej i gospodar-stwa z przewag¹ dochodów z pracy najemnej. Udzia³ ca³ej omawianej grupy go-spodarstw zwiêkszy³ siê z 3,5 do 5,5%, w tym gogo-spodarstw z przewag¹ docho-dów z pracy najemnej z 2,8 do 4,3%.
Dla czêœci gospodarstw ¿adne z uwzglêdnionych Ÿróde³ dochodów nie prze-wy¿sza³o 50% dochodów ogó³em. Odsetek tych gospodarstw zwiêkszy³ siê z 6,5 do 7,5%.
WyraŸny, w œwietle powy¿szych danych, wzrost roli dochodów z pracy poza rolnictwem, zw³aszcza pracy najemnej, mia³ swe Ÿród³o przede wszystkim w znacznej w omawianym okresie, ogólnej poprawie sytuacji na nierolniczym rynku pracy. Wyra¿a³a siê ona nie tylko w powstaniu du¿ej liczby nowych miejsc pracy (co pozwoli³o zwiêkszyæ zatrudnienie poza gospodarstwem), lecz tak¿e w znacz¹cym wzroœcie p³ac, prowadz¹c do zwiêkszenia ich roli wzglêdem
po-zosta³ych Ÿróde³ dochodów. Tym zapewne t³umaczy siê w znacznym stopniu fakt zwiêkszenia odsetka gospodarstw utrzymuj¹cych siê g³ównie z pracy na-jemnej przy jednoczesnym zmniejszeniu odsetka gospodarstw utrzymuj¹cych siê g³ównie z niezarobkowych Ÿróde³, mimo ¿e tempo wzrostu liczby gospo-darstw uzyskuj¹cych dochody niezarobkowe by³o szybsze ni¿ uzyskuj¹cych do-chody z pracy najemnej.
Struktura gospodarstw domowych wed³ug g³ównego Ÿród³a dochodu jest wy-soce zró¿nicowana w zale¿noœci od powierzchni gospodarstwa. Wed³ug danych z 2007 roku wraz ze wzrostem powierzchni:
– rós³ odsetek gospodarstw, w których g³ównym Ÿród³em dochodu by³a dzia³al-noœæ rolnicza (z 2,5% w grupie obszarowej 0–1 ha UR i 6,5% w grupie 1–2 ha do 88,8% w gospodarstwach o powierzchni 50 ha i wiêcej); dzia³alnoœæ rolni-cza stanowi³a g³ówne Ÿród³o dochodu wiêkszoœci gospodarstw dopiero w gru-pie obszarowej 10–20 ha, w której z tego Ÿród³a utrzymywa³o siê 72,2% go-spodarstw, w tym 68,3% w grupie obszarowej 10–15 ha),
– mala³ odsetek gospodarstw, w których g³ównym Ÿród³em dochodów by³a pra-ca najemna (z 41,0% w grupie obszarowej 0–1 ha i 42,9% w grupie 1–2 ha do 2,0% w grupie 50 ha i wiêcej),
– mala³ odsetek gospodarstw utrzymuj¹cych siê g³ównie z niezarobkowych Ÿró-de³ (z 45,6% w grupie obszarowej 0–1 ha i 31,7% w grupie 1–2 ha do 0,6% w grupie 50 ha i wiêcej); zmniejsza³ siê zarówno odsetek gospodarstw utrzy-muj¹cych siê g³ównie z emerytur i rent, jak i z innych niezarobkowych Ÿróde³.
Gospodarstwa utrzymuj¹ce siê g³ównie z pozarolniczej dzia³alnoœci gospo-darczej wystêpowa³y najczêœciej w grupach obszarowych do 5 ha UR, w których ich odsetek wynosi³ 5–6%. W pozosta³ych grupach obszarowych waha³ siê on w przedziale 2–4%.
Je¿eli chodzi o dynamikê zmian w latach 2005–2007, to by³a ona na ogó³ nie-zale¿na od powierzchni gospodarstwa. We wszystkich grupach obszarowych zmniejsza³ siê udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych siê g³ównie z dzia³alnoœci rol-niczej i dochodów niezarobkowych, a zwiêksza³ z pracy najemnej (chocia¿ tyl-ko w grupach obszarowych do 30 ha) i z dzia³alnoœci pozarolniczej (z wyj¹tkiem grupy 1–2 ha i 5–10 ha). We wszystkich grupach zwiêksza³ siê tak¿e udzia³ go-spodarstw, w których ¿adne z uwzglêdnionych Ÿróde³ nie przewy¿sza³o 50% do-chodów ogó³em (tabela 11).
Oceniaj¹c w konkluzji przedstawione w artykule tendencje zmian zatrudnie-nia i Ÿróde³ dochodów w gospodarstwach rolnych w latach 2005–2007, nale¿y stwierdziæ, ¿e na ogó³ zmierza³y one w po¿¹danym, z punktu widzenia potrzeb sektora gospodarstw indywidualnych, kierunku: zmniejszy³a siê ogólna liczba pracuj¹cych w gospodarstwie, zwiêkszy³ siê odsetek pracuj¹cych poza gosdarstwem i odsetek gospodarstw uzyskuj¹cych dochody z tej pracy, wzrós³ po-ziom wykszta³cenia u¿ytkowników gospodarstw. Podstaw¹ tych zmian by³o zmniejszenie siê liczby gospodarstw i poprawa ich struktury obszarowej, wzrost popytu na pracê poza rolnictwem oraz rozwój szkolnictwa na poziomie œrednim i wy¿szym. Dalsza poprawa sytuacji zatrudnieniowej w gospodarstwach rolnych zale¿eæ bêdzie g³ównie od kontynuacji tych procesów. Doœwiadczenia innych
TABELA 11. Gospodarstwa domowe z u¿ytkownikiem gospodarstwa rolnego prowadz¹ce dzia³alnoœæ rolnicz¹ wed³ug g³ównego Ÿród³a dochodów i powierzchni gospodarstwa rolnego w 2005 i 2007 roku [%]
Gospodarstwa domowe, w których ponad 50% dochodów pochodzi³o z
dzia³alnoœci rolniczej niezarobkowych i pracy najemnej Ÿróde³ utrzymania Powierzchnia UR
dzia³al- w tym pracy dzia³al- w tym
Gospo-gospodarstwa
Ogó³em noœci z przewa- najem- noœci
emery-darstwa i rok badania
rolniczej razem g¹ docho- nej poza- razem tury
pozo-dów z pracy rolni- i renty
sta³ea najemnej Ogó³em 2005 100,0 26,9 3,5 2,8 29,7 4,8 28,6 27,1 6,5 2007 100,0 25,3 5,5 4,3 31,6 4,9 25,2 24,1 7,5 Do 1 ha 2005 100,0 5,9 1,6 1,6 39,0 4,6 46,6 44,7 2,3 2007 100,0 2,5 2,7 2,5 41,0 4,9 45,6 43,9 3,2 Powy¿ej 1 ha 2005 100,0 36,3 4,4 3,3 25,5 4,9 20,4 19,1 8,4 2007 100,0 33,7 6,5 4,9 28,2 4,9 17,6 16,7 9,1 1–2 ha 2005 100,0 8,7 3,6 3,3 39,2 6,9 35,8 33,4 5,9 2007 100,0 6,5 6,3 5,7 42,9 6,1 31,7 29,9 6,5 2–5 ha 2005 100,0 19,9 5,9 4,9 32,4 5,7 26,3 24,8 9,9 2007 100,0 17,2 8,1 6,6 35,8 6,0 22,9 21,9 10,0 5–10 ha 2005 100,0 49,0 5,0 3,3 19,0 4,1 11,8 11,0 11,2 2007 100,0 44,6 7,3 4,8 21,7 4,1 10,0 9,5 12,3 10–20 ha 2005 100,0 74,7 2,7 1,3 8,4 2,7 4,2 3,8 7,3 2007 100,0 72,2 4,0 1,9 9,4 2,8 3,1 2,8 8,5 20–30 ha 2005 100,0 87,6 1,3 0,6 3,5 2,2 1,4 1,2 4,0 2007 100,0 84,9 2,3 1,0 3,7 3,0 0,8 0,7 5,4 30–50 ha 2005 100,0 90,2 0,8 0,2 2,6 2,3 1,3 1,0 2,8 2007 100,0 89,2 2,6 0,3 2,2 2,4 0,4 0,3 3,3 50 ha i wiêcej 2005 100,0 89,6 0,7 0,2 2,1 3,8 0,6 0,4 3,3 2007 100,0 88,8 0,8 0,3 2,0 3,9 0,3 0,3 4,2
aGospodarstwa, w których ¿adne z uwzglêdnionych Ÿróde³ dochodów nie przewy¿sza³o 50% dochodów
ogó³em.
ród³o: Jak w tabeli 1.
krajów UE, wczeœniejsze szacunki autora [Frenkel 2007, s. 66–67] oraz przed-stawione w artykule kierunki zró¿nicowania zatrudnienia wed³ug grup obszaro-wych wskazuj¹ jednoznacznie, ¿e najwiêkszy potencja³ takiej poprawy nios¹ ze sob¹ procesy poprawy struktury obszarowej, które prowadz¹ nie tylko do zmniejszenia rolniczych zasobów pracy, lecz tak¿e do lepszego ich wykorzysta-nia oraz poprawy ich struktury demograficznej i edukacyjnej. Znaczny potencja³ zmniejszenia i pe³niejszego wykorzystania zasobów pracy w rolnictwie tkwi tak-¿e w dalszym wzroœcie zatrudnienia poza gospodarstwem, chocia¿ rezerwy w tym zakresie ogranicza stosunkowo stara struktura wieku i niski poziom wy-kszta³cenia osób pracuj¹cych wy³¹cznie w gospodarstwie.
O mo¿liwoœciach wykorzystania obu potencja³ów poprawy sytuacji zatrud-nieniowej rolnictwa decydowaæ bêdzie wiele czynników natury demograficznej i spo³eczno-ekonomicznej. Spoœród ostatnich najwa¿niejsza jest ogólna sytuacja gospodarcza, zw³aszcza sytuacja na nierolniczym rynku pracy. Ostatnie
nieko-rzystne zmiany w tym zakresie mog¹ spowodowaæ czasowe zahamowanie obser-wowanych w latach 2005–2007 pozytywnych trendów zmian zatrudnienia w go-spodarstwach rolnych.
BIBLIOGRAFIA
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r.,2006. GUS, Warszawa. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.,2008. GUS, Warszawa.
Frenkel I., 2007: Pracuj¹cy w gospodarstwach rolnych – wed³ug spisów rolnych w latach 2002 i 2005.„Monografie i Studia” 1. IRWiR PAN, Warszawa.
Frenkel I., 2009: Regionalne zró¿nicowanie zatrudnienia ludnoœci w gospodarstwach rolnych. W: Miejsce obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym. „Studia Obszarów Wiej-skich” 16. Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa.
CHANGES IN THE FARMING POPULATION’S EMPLOYMENT AND SOURCES OF INCOME IN 2005–2007
Abstract. The article presents the results of an analysis of changes in the employment and sources of incomes of the population of private farms in light of the data of representative surveys of the structure of agricultural farms conducted by the Central Statistical Office (GUS) in 2005 and 2007. The employment analysis was focussed on changes in the number of working persons among the farms’ population, examined in accordance with its division into the group of persons working exclusively, chiefly and additionally on a farm, and on changes in the demographic and educational structure of each of these groups. The analysis of incomes was focussed on changes in the structure of households assessed from the point of view of the main sources of income such as income from agricultural activity, income earned through work done under contract, income from non-agricultural economic activity and non-earned income, including old age and disability pensions. Changes in both employment and incomes were analysed in accordance with the division of farms into acreage groups. The assessment of the revealed tendencies permits to state that the direction of the analysed changes was generally desirable: the overall number of persons working on farms diminished, the proportion of persons working outside agriculture and having incomes from such work increased, the educational level of the farms’ users improved. The main factors of the recorded changes were: a decline in the number of farms and an improvement in their acreage structure, a rise in the demand for labour outside agriculture and the development of education at secondary and higher levels.
