A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. LXII (1) SECTIO E 2007
Katedra Chemii Rolnej i rodowiskowej Akademii Rolniczej w Lublinie ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin, e-mail: wieslaw.bednarek@ar.lublin.pl
WIESŁAW BEDNAREK, RENATA RESZKA
Wpływ wapnowania i nawo enia ró nymi formami azotu
na plonowanie oraz wykorzystanie fosforu
przez ro liny j czmienia jarego
The influence of liming and fertilization with various nitrogen forms on yielding and utilization of phosphorus by spring barley
Streszczenie. W dwuletnim do wiadczeniu wazonowym oceniano mo liwo zwi kszenia wyko-rzystania fosforu przez j czmie jary pod wpływem wapnowania oraz nawo enia siarczanem amonu lub saletr wapniow . Czynnikami do wiadczalnymi było wapnowanie, nawo enia dwoma formami azotu stosowane w dwóch dawkach oraz nawo enie fosforem na dwóch poziomach. Ro lin testow był j czmie jary, który zbierano w fazie dojrzało ci pełnej. Wapnowanie oraz nawo enie saletr wapniow przyczyniło si do najwi kszego wzrostu plonu ro liny testowej. Zawarto fosforu w biomasie j czmienia zmniejszyła si pod wpływem wapnowania. Niezale nie od pH gleby, zastosowanie formy amonowej azotu prowadziło do zwi kszenia zawarto ci badane-go składnika w ro linie. U ycie zwi kszonej dawki fosforu spowodowało wzrost koncentracji tebadane-go pierwiastka. Wykorzystanie analizowanego składnika z superfosfatu było wi ksze na glebie wap-nowanej ni kwa nej. Ro liny uprawiane na glebie kwa nej i nawo one saletr wapniow wyko-rzystywały fosfor lepiej ni nawo one siarczanem amonu. Odmienn sytuacj zaobserwowano w przypadku gleby wapnowanej.
Słowa kluczowe: fosfor, j czmie jary, wykorzystanie, formy azotu, wapnowanie
WST P
Fosfor wchodzi w skład wielu zwi zków organicznych zarówno buduj cych struktu-ry komórkowe, jak i bior cych udział w przemianach metabolicznych. Optymalne od y-wienie ro lin tym pierwiastkiem wpływa korzystnie na ich stan fizjologiczny, sprzyja dobremu rozwojowi systemu korzeniowego, krzewieniu si zbó , zwi ksza ilo ziaren w kłosie, stymuluje ich wypełnienie oraz skraca okres dojrzewania. W konsekwencji wystarczaj ce zaopatrzenie ro lin w ten składnik pokarmowy warunkuje uzyskanie wy-sokich i jako ciowo dobrych plonów.
Wiesław Bednarek, Renata Reszka
70
J czmie jary jest jedn z najbardziej warto ciowych ro lin zbo owych uprawianych na pasz w strefie klimatu umiarkowanego. Ziarno j czmienia jest bogatym ródłem w glowodanów i składników mineralnych. Jednak czynnikiem ograniczaj cym areał jego uprawy jest zakwaszenie gleb. W Polsce udział gleb o odczynie kwa nym i bardzo
kwa-nym wynosi ponad 50% powierzchni u ytków rolnych [Lipi ski 2005]. Niekorzystny wpływ zakwaszenia gleby na ro liny zwi zany jest nie tylko z obni eniem plonów, ale prowadzi równie do zmian w ich składzie mineralnym. Przy niskich warto ciach pH gleby nast puje intensywna sorpcja fosforu, co w konsekwencji utrudnia zaopatrzenie ro lin w ten pierwiastek [Mercik i Sas 1998].
Celem bada było okre lenie mo liwo ci zwi kszenia wykorzystania fosforu przez j czmie jary pod wpływem nawo enia siarczanem amonu lub saletr wapniow w za-le no ci od zakwaszenia gza-leby.
MATERIAŁ I METODY
Badania oparto na analizie chemicznej materiału ro linnego uzyskanego z dwulet-niego do wiadczenia wazonowego, które zało ono w 2003 r. Materiał glebowy pobrano z warstwy ornej gleby bielicowej o składzie granulometrycznym piasku gliniastego lek-kiego. Gleba charakteryzowała si bardzo kwa nym odczynem, nisk zasobno ci w przyswajalny fosfor i potas oraz bardzo nisk zawarto ci przyswajalnego magnezu. Eksperyment przeprowadzono w wazonach mieszcz cych 5 kg materiału glebowego. Schemat do wiadczenia obejmował po 9 kombinacji w 4 powtórzeniach na glebie wap-nowanej (G2) i niewapnowanej (G1). Czynnikami do wiadczalnymi było: wapnowanie,
nawo enie dwiema formami azotu: amonow – F1 lub azotanow – F2, dwa poziomy
nawo enia azotem: N1 – 0,1 g N kg-1, N2 – 0,2 g N kg-1 oraz nawo enie fosforem
w dwóch dawkach: P1 – 0,06 g P kg-1, P2 – 0,12 g P kg-1. Wymienione warianty do
wiad-czalne stosowano na tle obiektu kontrolnego (K). We wszystkich obiektach stosowano stałe nawo enie potasem (0,1 g K kg-1) i magnezem (0,025 g Mg kg-1). CaCO
3 zastosowano
jednorazowo przed zało eniem do wiadczenia w ilo ci równowa nej 1 Hh. Nawo enie azo-tem, fosforem, potasem i magnezem stosowano w ka dym roku bada przed siewem ro lin. Fosfor dodano w postaci superfosfatu potrójnego granulowanego (20,1% P), azot w formie siarczanu amonu (20% N) lub saletry wapniowej (15,5% N), potas w postaci wysokoprocen-towej soli potasowej (49,8% K), a magnez jako siarczan magnezu (9,6% Mg). W czasie wege-tacji utrzymywano stał wilgotno gleby, na poziomie 60% ppw.
Ro lin testow był j czmie jary odmiany „Bryl”, który wysiewano w ka dym roku bada w drugiej dekadzie kwietnia. Po wschodach ro liny przerwano, pozostawiaj c po 10 sztuk w ka dym wazonie. W czasie wegetacji prowadzono obserwacj oraz stosowa-no ochron chemiczn przeciwko chorobom grzybowym i mszycom. Zbioru ro lin doko-nano w fazie dojrzało ci pełnej w trzeciej dekadzie lipca. Po zbiorze okre lono wielko plonu ziarna i słomy oraz mas korzeni.
Zawarto suchej masy oznaczono metod suszarkow poprzez wysuszenie materiału ro-linnego w temperaturze 105°C. Materiał ro linny mineralizowano w st onym kwasie siar-kowym (VI) z dodatkiem perhydrolu [Kami ska i in. 1972]. W mineralizatach oznaczono fosfor metod wanado-molibdenow , pomiary wykonano fotokolorymetrem Cecil 2011.
WPŁYW WAPNOWANIA I NAWO ENIA RÓ NYMI FORMAMI AZOTU NA PLONOWANIE... 71 Wykorzystanie fosforu przez j czmie jary zostało wyliczone według wzoru:
W = D
x
x1− 0 ·100, % gdzie:
W – współczynnik wykorzystania fosforu nawozowego x0 – ilo pobranego fosforu z wazonu bez nawo enia fosforem
x1 – ilo pobranego fosforu z wazonu nawo onego fosforem
D – dawka fosforu nawozowego wazon-1
WYNIKI I DYSKUSJA
Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, e wszystkie czynniki eksperymen-talne (wapnowanie, nawo enie azotem i fosforem) miały istotny wpływ na wielko plo-nu j czmienia jarego (tab. 1). Najwi ksz popraw plonowania wywołało zastosowanie w glanu wapnia. Wynika to z faktu, e j czmie jary nale y do grupy ro lin bardzo wra liwych na kwa ny odczyn i zwi zane z nim du e st enie glinu ruchomego [Mercik i Sas 1998]. Dodatnie oddziaływanie odkwaszenia na plon jest równie konsekwencj uruchomienia składników pokarmowych z form trudno rozpuszczalnych. Wzrost plonu ro lin pod wpływem tego zabiegu stwierdzili tak e inni autorzy [Maciejewska i Gibczy -ska 1998, St pie i Mercik 1998, Manske i in. 2001, Tkaczyk 2002]. Jednak w ekspery-mencie przeprowadzonym przez Kotowsk i Maciejewsk [2001] wapnowanie wpłyn ło tylko na niewielki wzrost plonu ziarna j czmienia jarego. Niezale nie od wapnowania zastosowanie saletry wapniowej w wi kszym stopniu zwi kszało plon ro liny testowej ni u ycie siarczanu amonu. Dodatni wpływ formy azotanowej azotu był szczególnie wyra ny w przypadku gleby niewapnowanej. Zjawisko to mo na uzasadni wzrostem warto ci pH pod wpływem Ca(NO3)2. Ponadto forma azotanowa azotu jest z reguły
le-piej wykorzystywana przez ro liny ni forma amonowa [Kurvits i Kirkby 1980]. Nie bez znaczenia jest równie fakt, e z omawianym nawozem dostarcza si ro linom wapnia w postaci łatwo przyswajalnej [Sapek i Sapek 1994]. Dodatni wpływ formy azotanowej azotu potwierdzili tak e Borowski i in. [1991], Potarzycki i Lewicka [2001] oraz Sapek i in. [2002]. Hoffman i in. [1994] otrzymali wi ksze plony ro lin ywionych Ca(NO3)2
tylko w obecno ci du ych dawek fosforu. W obiektach bez nawo enia lub z mniejsz dawk P korzystniejsze okazało si stosowanie (NH4)2SO4. Jednak Borowski [2001]
najwy sze plony ro lin uzyskał przy ywieniu N-NO3 zarówno w warunkach niedoboru,
jak i wła ciwego zaopatrzenia w fosfor. Zale no ci te zostały równie potwierdzone w niniejszym do wiadczeniu. Natomiast Ybirdin [1996] zaobserwował brak wpływu formy azotu na plonowanie ro lin. W badaniach własnych wzrastaj ce dawki fosforu i azotu, szczególnie w formie azotanowej, wpływały stymuluj co na plonowanie j czmienia jare-go. Na dodatnie oddziaływanie zwi kszonych dawek analizowanych składników wskazu-j równie inni autorzy [Kruczek 1995, Potarzycki i Lewicka 2001, Tkaczyk 2002].
Zawarto fosforu w ziarnie, słomie i korzeniach j czmienia jarego uprawianego na glebie wapnowanej była ni sza ni w ro linach rosn cych na glebie kwa nej (tab. 2). Najprawdopo-dobniej powodem tego było szybkie tempo akumulacji suchej masy, przewy szaj ce tempo
Tabela 1. Współdziałanie czynników do wiadczalnych w kształtowaniu plonu j czmienia jarego (g s. m. wazon –1)
Table 1. Interaction of the experimental factors on the yield formation of spring barley (g d. m. pot-1)
Ziarno
Grain Słoma Straw Korzenie Roots Total yield of biomass Ogólny plon biomasy
G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 Obiekt* Object F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 P1N1 P1N2 P2N1 P2N2 2,03 1,14 6,37 1,68 23,33 25,56 24,68 32,01 34,52 35,16 34,32 35,67 37,28 40,21 36,77 40,78 3,67 3,63 8,69 6,23 25,07 31,89 27,19 32,56 37,03 35,14 35,01 34,53 37,70 41,18 36,49 40,32 0,25 0,19 0,40 0,24 1,64 1,64 1,60 1,88 2,55 2,13 2,36 2,18 2,49 2,41 2,31 2,27 5,97 4,96 15,46 8,14 50,04 59,09 53,60 66,44 74,10 72,43 71,70 72,38 77,47 83,79 75,70 83,37 xG G 14,60 36,84 17,37 37,18 0,98 2,34 32,96 76,37 x F 18,86 32,58 20,49 34,05 1,29 2,03 40,64 68,69 NIR (p = 0,05) LSD (p = 0.05) G, P, N, F – 0,68 GP, GF, NF – 1,27 GNF, PNF – 2,12 GPNF – 3,40 G, P, N, F – 0,65 GP, GF, NF – 1,21 GPN, GPF – 2,03 G, P, N, F – 0,08 GP, GN, GF, NF – 0,15 G, P, N, F – 1,32 GP, GF, NF – 2,45 GNF – 4,11 GPNF – 6,60 K 0,23 16,54 1,80 20,68 0,19 1,67 2,22 38,90
G1 – gleba kwa na, acid soil; G2 – gleba wapnowana, limed soil; F1 – siarczan amonu, ammonium sulphate; F2 – saletra wapniowa, calcium nitrate; N1, N2 – dawki azotu,
Tabela 2. Współdziałanie czynników do wiadczalnych w kształtowaniu zawarto ci fosforu w j czmieniu jarym (g P kg-1 s. m.)
Table 2. Interaction of the experimental factors on the formation of phosphorus content in spring barley (g P kg-1 d. m.)
Ziarno
Grain Słoma Straw Korzenie Roots
G1 G2 G1 G2 G1 G2 Obiekt* Object F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 F1 F2 P1N1 P1N2 P2N1 P2N2 3,90 4,08 4,40 4,43 3,60 3,60 4,00 4,10 3,80 3,80 4,25 4,25 3,45 3,30 3,88 3,75 1,60 1,75 2,25 2,38 1,00 1,05 1,60 1,35 1,20 1,35 1,35 1,45 0,95 0,90 1,30 1,10 1,70 1,40 1,80 1,85 1,25 1,18 1,40 1,40 1,30 1,35 1,35 1,40 1,15 1,13 1,25 1,28 xG 4,01 3,81 1,62 1,20 1,50 1,28 x F 4,11 3,71 1,67 1,16 1,52 1,25 NIR (p = 0,05) LSD (p = 0.05) G, P, F – 0,06 GN – 0,11 G, P, F – 0,07 GP, GF, PN, NF – 0,12 GPF – 0,21 G, P, F – 0,06 GP, GF, PN – 0,10 K 2,35 2,70 1,23 0,90 1,00 1,05
Wiesław Bednarek, Renata Reszka
74
pobierania składników mineralnych, a w konsekwencji powoduj ce obni enie zawarto ci składnika w biomasie. Otrzymane wyniki pokrywaj si ze spostrze eniami Tkaczyka [2002] oraz Manske i in. [2001]. St pie i Mercik [1998] zaobserwowali niewielki przy-rost zawarto ci P w słomie j czmienia jarego, natomiast Kotowska i Maciejewska [2001] oraz Filipek-Mazur i in. [1999] nie stwierdzili wyra nego oddziaływania tego zabiegu na poziom fosforu w ro linach. W prezentowanych badaniach, niezale nie od cz ci wska -nikowej ro liny testowej zastosowanie siarczanu amonu zwi kszyło koncentracj fosforu w stosunku do zawarto ci tego składnika w ro linach nawo onych saletr wapniow . Fakt ten mo na uzasadni oddziaływaniem form azotu na równowag jonow w ro li-nach. W warunkach ywienia ro lin tylko azotem amonowym, du a ilo pobieranych jonów NH4+ stymuluje równoczesne pobieranie anionów, w tym tak e jonu
fosforanowe-go, w celu utrzymania równowagi jonowej [Borowski 2001]. Dodatni wpływ formy amonowej azotu na zawarto fosforu potwierdzili tak e inni autorzy [Borowski 2001, Ortas i Rowell 2004]. Jednak Borowski i in. [1991] zaobserwowali zwi kszenie
zawarto-ci tego składnika w cz zawarto-ciach nadziemnych ro lin nawo onych form amonow , a obni-enie w korzeniach. Zwi kszobni-enie dawek fosforu sprzyjało wzrostowi koncentracji tego składnika w biomasie testowanej ro liny. Podobne rezultaty bada otrzymał Lipi ski [1997]. Natomiast zró nicowanie dawek azotu nie było czynnikiem determinuj cym poziom fosforu w ro linie, co potwierdzaj dane z literatury [Kruczek 1995, Filipek-Mazur i in. 1999].
W badaniach własnych wykorzystanie fosforu z superfosfatu potrójnego wahało si w granicach od 3 do 41% (tab. 3). Wapnowanie gleby bardzo kwa nej wywołało znaczne zwi kszenie wykorzystania fosforu przez j czmie jary. Przyczyn tego było przede wszystkim zwi kszenie plonu ro lin. Dodatnie oddziaływanie odkwaszenia gleby na absorpcj omawianego składnika stwierdzili tak e Sapek i in. [2002]. Saletra wapniowa zastosowana na gleb kwa n wpływała stymuluj co na wykorzystanie fosforu, co było zwi zane z oddziaływaniem tego nawozu na wielko plonu ro lin. Jednak w przypadku gleby wapnowanej korzystniejsze okazało si u ycie siarczanu amonu, który sprzyjał wzrostowi zawarto ci omawianego składnika w biomasie j czmienia jarego. Sapek i in. [2002] równie wskazuj na du e plonotwórcze działanie Ca(NO3)2. Natomiast Hoffman
i in. [1994] zwracaj uwag na zwi kszan absorpcj P w wyniku nawo enia ro lin N-NH4. Wzrastaj ce dawki azotu, szczególnie w formie azotanowej, sprzyjały zwi
ksze-niu wykorzystania fosforu przez ro liny. Natomiast zwi kszenie dawek fosforu ograni-czało stopie wykorzystania tego składnika z superfosfatu. Otrzymane rezultaty bada wskazały, e ju ni sze dawki superfosfatu były prawie wystarczaj ce do pokrycia po-trzeb pokarmowych ro lin, a zastosowanie zwi kszonych dawek słu yło przede wszyst-kim do uzupełnienia rezerw glebowych. Zmniejszenie wykorzystania P wraz ze wzrostem dawek nawozu fosforowego wykazali tak e Lipi ski [1997] i Tkaczyk [2002].
WNIOSKI
1. Najwi kszy wpływ na wielko plonu j czmienia jarego miało wapnowanie oraz nawo enie saletr wapniow .
2. Zawarto fosforu w biomasie j czmienia jarego zmniejsza si w wyniku wapno-wania. Forma amonowa azotu sprzyjała pobieraniu tego składnika niezale nie od odczynu gleby. Ro liny nawo one zwi kszon dawk superfosfatu potrójnego zawierały wi cej P.
WPŁ YW WAPNOWANIA I NAWO ENIA RÓ NYMI FORMAMI AZOTU NA PLONOWANIE... 75 Wykorzystanie fosforu przez j czmie jary zwi kszało si istotnie pod wpływem wapnowania, natomiast oddziaływanie zró nicowanych form azotu było uzale nione od odczynu gleby. Saletra wapniowa zastosowana na gleb bardzo kwa n poprawia wyko-rzystanie fosforu, na glebie wapnowanej stymuluj cy wpływ wywiera siarczan amonu. Wzrastaj ce dawki fosforu ograniczały jego wykorzystanie z superfosfatu potrójnego.
Wapnowanie zastosowane ł cznie z mniejszymi dawkami azotu i fosforu w najwi k-szym stopniu zwi kszało efektywno nawo enia fosforem.
PI MIENNICTWO
Borowski E., 2001. Wpływ formy azotu na wzrost, fotosyntez i pobieranie fosforu przez ro liny słonecznika. Annales UMCS. s. EEE, Horticultura, 9, 23–31.
Borowski E., Blamowski Z., Uziak Z., 1991. Wpływ formy azotu na kształtowanie si składu jonowego i zawarto ci wolnych aminokwasów w ro linach rzepaku i kukurydzy. Annales UMCS, s. E, Agricultura, XLVI, 25, 193–201.
Filipek-Mazur B., Mazur K., Kasperczyk M., Gondek K., 1999. Wpływ długotrwałego nawo enia mineralnego i wapnowania na skład chemiczny gatunków ro lin wybranych z runi ł kowej statycznego do wiadczenia w Czarnym Potoku. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 465, 585–595. Hoffman Ch., Ladewig E., Claassen N., Jungk A., 1994. Phosphorus uptake of maize as affected
by ammonium and nitrate nitrogen measurement and model calculations. Z. Pflanzenernahr Bodenk. 157, 225–232.
Kami ska W., Kardasz T., Strahl A., Bałuka T., Walczak K., 1972. Metody bada laboratoryjnych w stacjach chemiczno-rolniczych. Cz. 2 Badanie materiału ro linnego. Wyd. IUNG Puławy. Kotowska J., Maciejewska M., 2001. Wpływ wapnowania i nawo enia NPK gleby bardzo kwa nej
na zawarto i stosunki ilo ciowe makroskładników w bulwach ziemniaków oraz ziarnie j czmienia. Biul. Magnezol. 6, 575–581.
Kruczek G., 1995. Plonowanie oraz jako ziarna j czmienia jarego w zale no ci od nawo enia azotowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 421a, 233–237.
Kurvits A., Kirkby E. A., 1980. The uptake of nutrients by sunflower plants (Helianthus annus) growing in a continuous flowing culture system, supplied with nitrate or ammonium as nitro-gen source. Z. Pflanzenernaehr. Bodenk. 143, 140–149.
Lipi ski W., 1997. Wpływ wapnowania i nawo enia magnezem na przemiany fosforu w glebie oraz pobranie tego składnika przez j czmie jary. Cz. II Pobranie i wykorzystanie fosforu. Annales UMCS, s. E, Agricultura, 52, 29, 245–255.
Lipi ski W., 2005. Odczyn gleb Polski. Nawozy i Nawo enie 2 (23), 33–40.
Maciejewska M., Gibczy ska M., 1998. Wpływ w glanu wapnia oraz superfosfatu na plon mieszanki paszowej i zawarto w niej fosforu. Prace Nauk. AE Wrocław, Chemia 792, 364–369.
Manske G. G. B., Ortiz-Monasterio J. I., Ginkel M., Gonzalez R. M., Fischer R. A., Rajaram S., Vlek P. L. G., 2001. Importance of P uptake efficiency versus P utilization for wheat yield in acid and calcareous soils in Mexico. Eur. J. Agron. 14, 261–274.
Mercik S., Sas L., 1998. Ujemny wpływ nadmiernego zakwaszenia gleby na ro liny. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 456, 29–39.
Ortas J., Rowell D. L., 2004. Effect of ammonium and nitrate on indigenous mycorrhizal infection, rhizosphere pH change and phosphorus uptake by sorgum. Comm. Soil Sc. Plant Anal. 35, 13/14, 1923–1945.
Potarzycki J., Lewicka L., 2001. Efektywno plonotwórcza fosforu nawozowego w uprawie pszenicy ozimej. Fol. Univ. Agric. Stetin. 223, Agricultura 89, 159–164.
Wiesław Bednarek, Renata Reszka
76
Sapek B., Kali ska D., Barszczewski J., 2002. Wpływ w glanu wapnia i saletry wapniowej na dynamik wynoszenia składników mineralnych z plonem ro linno ci ł kowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 484, 549–561.
Sapek B., Sapek A., 1994. Perspektywy stosowania saletry wapniowej „Hydro” na trwałe u ytki zielone. Wiad. Melior. 2, 92–95.
St pie W., Mercik S., 1998. Bezpo rednie i nast pcze działanie wzrastaj cych dawek dolomitu na glebie silnie kwa nej. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 465, 237–241.
Tkaczyk P., 2002. Efekty wapnowania, nawo enia azotem i fosforem gleby bardzo kwa nej. Cz. II. Pobieranie oraz wykorzystanie fosforu przez j czmie jary. Acta Sci. Pol., Agricultura 1, 57–72. Yibirin H., 1996. Corn production as affected by daily fertilization with ammonium, nitrate and
phosphorus. Soil Sc. Soc. Am. J. 60, 2, 512–518.
Summary. The possibilities of increasing phosphorus utilization by spring barley treated with liming and fertilization with ammonium sulphate or calcium nitrate were determined in two-year pot experiment. The factors of the study were: liming, fertilization with two nitrogen forms at two levels and fertilization with phosphorus at two levels. The test plant was spring barley, which was harvested at its full ripeness. The obtained results indicated that the greatest increase of yield of test plant was caused by liming and fertilization with calcium nitrate. The content of phosphorus in barley biomass has been decrease under the influence of liming. Ammonium nitrogen application caused the increase of this element content in plant, irrespective of pH values. The plants fertilized with higher phosphorus rates had the higher content of this element. The utilization of analyzed element from superphosphate was higher on limed soil than on acid one. On acid soil the plant fertilized with calcium nitrate utilized better phosphorus than plants treated with ammonium sul-phate. A opposite relation was observed in the case of limed soil.
