POLSCY INŻYNIEROWIE GÓRNICZY I HUTNICZY W SŁUŻBIE PRUSKIEJ W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
Na przełomie wieków XVIII i XIX, gdy władze pruskie przystąpiły do rozbudowy górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku oraz na terenach zagarniętych podczas rozbiorów, zatrudniały one w swoich zakładach obok nielicznych niemieckich fachowców przede wszystkim polskich ro-botników. Mniej zpany jest fakt, że pracowali4 tam w owym okresie także polscy inżynierowie. Akta personalne paru z nich zachowały się w Od-dziale Historycznym Niemieckiego Archiwum Państwowego w Merse-burgu i.
Do najwybitniejszych należał niewątpliwie Aleksander Mielęcki2. Urodzony w 1780 r. w Belęciniie 3 w ówczesnym powiecie babimojskim, pochodził z rodziny ewangelickiej, która po rozbiorach nawiązała współ-pracę z władzami pruskimi. Jego ojciec, właściciel dóbr ziemskich, był przez pewien czas landratem w Babimoście. Uważał się jednak za Polaka i po 1807 r. pozostał w Księstwie Warszawskim, chociaż nie piastował już żadnych urzędów.
Aleksander Mielęcki studiował w Halle i Erlangen, a w latach 1799— 1801 ukończył Akademię Górniczą we Freibergu,'po czym odbył podróż naukową do Galicji, Austrii i Węgier w celu zapoznania się z tamtejszym górnictwem. W dniu 10 XII 1801 został mianowany referendarzem w Śląs-kim Wyższym Urzędzie Górniczym we Wrocławiu, a w latach 1803—1806 kierował Południowopmską Komisją Górniczą. W 1804 r. mianowano go asesorem górniczym.
Południowopruska Komisja Górnicza (Südpreussische Bergwerks-Com-mission) miała siedzibę w Tarnowskich Górach, gdzie mieścił się również Górnośląski Urząd Górniczy, zajmowała się jednak górnictwem na tere-nie Wielkopolski. Mielęcki w ciągu paru lat zbadał wielkopolskie kopal-nie rud żelaza oraz źródła solanki w rejokopal-nie Słońska, odkrył pokłady wę-gla brunatnego koło Konina i Sulęcina, a w pobliżu Dobrzynia założył
' t 1 Deutsches Zentralarchiv, Historische Abteilung II, Merseburg (dalej
stosowa-no skrót: DZ A Merseburg).
2 Por.: DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Abt. A,
Tit. X, Sect. 12 nr 33, tomy 1 i 2; por. ponadto krótki życiorys w artykule M. Reus-sa: Mitteilungen aus der Geschichte des Königlichen Oberbergamtes zu Dortmund
und des Niederreinisch-Westfälischen Bergbaues. „Zeitschrift für das Berg-,
Hüt-ten- und Salinenwesen im Preussischen Staate" 1892, część В, s. 360.
3 Według listy immatrykulowanych na Akademię Górniczą we Freibergu
(Fest-schrift zum hundertjährigen Jubiläum der Kgl. Sächsischen Berg-akademie zu Frei-berg am 30. Juli 1866. Dresden 1866, poz. 530): Belezin; wedlug akt personalnych:
Bor-nisch Hammer. Według artykułu M. Reussa Mielęcki urodził się 11V 1770, nato-miast K. Wutke (Aus der Vergangenheit des schlesischen Berg- und Hüttenlebens. Breslau 1913 s: 306) podaje rok urodzenia 1780; ta ostatnia data lepiej zgadza się z aktami personalnymi.
110 Jerzy Jaros
nawet państwową kopalnię węgla brunatnego, która była czynna przez 2 sezony letnie (w latach 1803—1804) i miała dostarczać paliwa dla proje-ktowanej warzelni soli w Słońsku 4. Wkroczenie wojsk napoleońskich do Wielkopolski po klęsce armii pruskiej położyło kres działalności komisji. Mielęcki pozostał w Tarnowskich Górach i przez kilka miesięcy kierował Urzędem Górniczym, zastępując dyrektora Karla Friedricha Augusta Bos-campa, który brał udział w walkach partyzanckich z wojskami francus-kimi w rejonie Kłodzka 5. W okresie wojennym Mielęcki zdołał ochronić przed rabunkami i rekwizycjami zarówno Urząd Górniczy oraz państwo-wą kopalnię i hutę ołowiu i srebra w Strzybnicy, jak i całą ludność Tar-nowskich Gór, utrzymując dobre stosunki z oddziałami okupacyjnymi (w czym dopomogła m u znajomość języka francuskiego), a także z pol-skimi partyzantami. Boscamp oskarżał go nawet, że był „polskim nacjo-nalistą" 6, było to jednak zapewne twierdzenie podyktowane zawiścią do rywala.
Po powrocie Boscampa Mielęcki pod koniec 1807 r. został przeniesio-ny na Dolprzeniesio-ny Śląsk do Miedzianki i objął kierownictwo mającego tam sie-dzibę Urzędu Górniczego w Jaworze. W ten sposób władze Wynagrodzi-ły go za zasługi, a zarazem utrudniWynagrodzi-ły mu utrzymywanie kontaktów z ro-dakami. W 1809 r. mianowano go radcą górniczym, a 9 VI 1810 powie-rzono mu stanowisko dyrektora Urzędu Górniczego w Wałbrzychu (przy czym do 1811 r. kierował on równocześnie urzędem w Jaworze). W 1833 r. Mielęcki starał się (po śmierci hrabiego Ferdinanda von Einsiedela) o sta-nowisko starosty górniczego dla Śląska, o co mógł się ubiegać ze względu na rangę i staż pracy, władze odmówiły m u jednak i wyznaczyły na to stanowisko Niemca Aemiliiuisa Steinbecka. Natomiast w dwa lata później, 14 XI1835, mianowano Mielęckiego starostą górniczym w Dortmundzie, podporządkowując mu górnictwo westfalskie. Na stanowisku tym pozo-stawał przez prawie 18 lat — aż do śmierci.
O ile można się zorientować ze wzmianek w aktach personalnych, Mie-lęcki jako starosta górniczy przestrzegał ściśle obowiązujących przepisów i przeciwstawiał się dążeniom właścicieli kopalń do rozszerzania swoich uprawnień, co parokrotnie naraziło go na zatargi z gwarkami. Zmarł 11 WE 1853, w 53 roku służby państwowej. Nie wzbogacił się na niej, a osz-czędności stracił wskutek niepomyślnego kupna m a j ą t k u ziemskiego.
W ślady ojca wstąpił najstarszy syn Aleksandra Mielęckiego, Stani-sław, który rozpoczął pracę około 1831 r. w górnictwie śląskim, a w 1837 r. został przeniesiony do górnictwa w prowincji saskiej 7. W 1846 r. został mianowany kontrolerem kopalń (Einfahrer) w Urzędzie Górniczym w Rü-dersdorf. Urzędowi temu, podporządkowanemu bezpośrednio władzom górniczym w Berlinie, podlegały kopalnie węgla brunatnego w rejenejach: poczdamskiej, frankfurckiej, szczecińskiej, bydgoskiej, koszalińskiej i kwi-dzyńskiej 8. Stanisław Mielęcki pełnił tam ifunbcje urzędnika okręgo-wego; w 1853 r. został mianowany górmistrzem. Zmarł 4 m a j a 1859 r.
4 Por.: DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Abt. A, Tit. V, Sect. 5 nr 1.
5 Boscamp był synem francuskiego dyplomaty, który uzyskał polski indygenat i otrzymał nazwisko Lasopolski.
8 K. W u t k e , jw. s. 299.
7 DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Abt. A, Tit. X, Sect. 12 nr 109 (akta personalne Stanisława Mielęckiego).
8 DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Apt. A, Tit. V, Sect. 1 nr 2 t. 1 i 2 (Errichtung einer Verwaltungsbehörde für die Leitung Und
W Górnośląskim Urzędzie Górniczym w Tarnowskich Górach praco-wał w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. asesor górniczy Bogacz (Bo-goez, imienia nie udało się ustalić), który — sądząc z brzmienia nazwi-ska — był Polakiem lub przynajmniej pochodził z polskiej rodziny 9. Był on poprzednikiem Boscampa na stanowisku kierownika urzędu i w tym charakterze m. in. kierował wraz z Johnem Baildonem budową, pierwsze-go na kontynencie europejskim, wielkiepierwsze-go pieca opalanepierwsze-go koksem w Hu-cie Gliwickiej. Zmarł w 1800 r.
Więcej informacji zachowało się o innym polskim hutniku: Antonim Ziohrze. Według J. Piernikarczyka10 pracował on początkowo jako ro-botnik w _ kierowanej przez J. Ch. Ruhberga hucie cynku w Wesołej na Górnym Śląsku, porzucił jednak pracę z bliżej nie znanych powodów, po-zostawiając nawet zaległy zarobek. Ruhfoerg ścigał go w obawie, by Ziobro nie zapoznał innych przedsiębiorców ze ściśle strzeżoną tajemnicą wyta-piania cynku. Dopiero po śmierci R/uhberga w 1807 r. Ziobro został za-trudniony przez państwowe władze górnicze przy budowie huty cynku przy Hucie Królewskiej. Władze te dysponowały wprawdzie obszernym opisem huty w Wesołej, sporządzonym w 1805 r. przez Karla Johanna Bernharda Karstena, ale próby uruchomienia produkcji aż do 1808 r. nie dawały pomyślnych rezultatów. Dopiero Ziobro zdołał zorganizować wy-top cynku, za co otrzymał stanowisko hutmistrza z dość wysokim wyna-grodzeniem i prowizją od każdego cetnara wytopionego metalu.
Opowiadanie Piernikarczyka o losach Ziobry, oparte na niemieckim artykule prasowym z 1934 г., znajduje potwierdzenie w zachowanych w archiwum merseiburskim aktach dotyczących państwowej huty cynku „Lydognia" n. Wynika z nich, że od założenia huty pracował w niej cynk-mistrz Ziobro; według planu gospodarczego na II półrocze 1809 r. (był to pierwszy plan ułożony dla huty cynku) otrzymywał on 4 talary tygodnio-wej pensji oraz prowizję w wysokości 1 dobrego grosza od cetnara cynku. Pod koniec 1809 r. huta otrzymała polską nazwę „Lydognia" („ogień Li-dii"), gdyż — jak stwierdzał radca górniczy Karsten w piśmie do władz centralnych — pracowali w niej polscy robotnicy, a także naczelny wy-tapiacz był Polakiem12.
Ziobro był zatrudniony w hucie „Lydognia" co najmniej przez kil-kanaście lat, gdyż jeszcze w wykazie urzędników Huty Królewskiej z 1820 r. figuruje cynkmistrz (Zinkmeister) Antoni Ziobro, zaprzysiężony w 1812 r.1S.
W archiwum merseburskim znajdują się również akta personalne pol-skiego hutnika Józefa Madeypol-skiego, urodzonego w Krakowie 6 X 1798 r.14 Matka jego, z domu Birnbaum, po śmierci męża przeniosła się wraz z sy-nem do Złotego Stoku, gdzie jej brat był hutmistrzem. Madeyski
rozpo-den Betrieb der Braunkohlenbergbau in rozpo-den Regierungsbezirken Potsdam, Frankfurt und Stettin, 1841—1856).
9 K. W u t k e , jw. s. 217, 222, 488, 653—657, 658, 662, 743; por. także Wojewódzkie
Archiwum Państwowe w Katowicach, FH 2.
10 Por.: J. P i e r n i k a r c z y k : Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Ślą-sku. T. 2. Katowice 1936 s. 51—52.
11 DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Abt. F, Tit.
IX, Sect 3 nr 102, t. 1.
12 Tamże, karta 133.
13 Por.: Archiwum Państwowe m. Wrocławia i Województwa Wrocławskiego,
OBB 390.
14 DZA Merseburg, Ministerium für Handel und Gewerbe, Rep. 121, Abt. A. Tit.
112 Jerzy Jaros
czął pracę w 1817 r. w Wyższym Urzędzie Górniczym we Wrocławiu, na-stępnie odbył roczną służbę wojskową, w końcu zaś 1819 r. został przy-jęty do pracy w Hucie Kluczborskiej, a później przeniesiony do huty w Złotym Stoku. W 1822 r. studiował na Uniwersytecie Wrocławskim, od wiosny 1823 r. był zatrudniony w Hucie Gliwickiej, w 1825 r. otrzymał roczny urlop w celu kierowania prywatną odlewnią żelaza „Karol" w Sta-r y m ZdSta-roju koło WałbSta-rzycha {późniejszą znaną f a b Sta-r y k ą maszyn), a w
1827 r. skierowano go do państwowej huty żelaza w Ozimku. Dopiero tam otrzymał stanowisko starszego majstra (uprzednio był tylko uczniem hutniczym) i w 1828 r. został zaprzysiężony. Później awansował na pisa-rza hutniczego i został przeniesiony do h u t y ołowiu i srelbra „Fryderyk"
w Strzyhnicy. Władze doceniały jego zdolności, powierzając mu różne odpowiedzialne funkcje (np. kierował budową żeliwiaka w hucie w Ozim-ku, zastępował podczas choroby kierownika wielkich pieców w Hucie Kró-lewskiej), nie awansowały go jednak na wyższe stanowisko i załatwiały odmownie jego prośby o umożliwienie zwiedzenia h u t w zachodnich Niemczech i w Belgii.
Dopiero w 1832 r. otrzymał Madeyski dłuższy urlop dla załatwienia spraw rodzinnych. Wykorzystał go na w y j a z d do Ługańska, gdzie
zbudo-wał i uruchomił pierwszy w Zagłębiu Donieckim wielki piec stosujący koks do wytopów (poprzednie próby, podejmowane w końcu XVIII w. przez Anglika Gascogne, nie udały się, tak że huta w Ługańsku była tylko zakładem przetwórczym). Po powrocie otrzymał w 1836 r. od cara O r -der Świętego Włodzimierza IV klasy za zasługi dïa rosyjskiego hutnictwa.
Osiągnięcia zagraniczne otworzyły Madeyskiemu drogę do dalszego awansu w służbie pruskiej. W styczniu 1838 r. został mianowany h u t -mistrzem i członkiem Górnośląskiego Urzędu Górniczego, a w kilka mie-sięcy później — przeniesiony do Huty Gliwickiej. Niestety kilkuletnie za-trudnienie w hucie „Fryderyk" odbiło się na jego stanie zdrowia. Zatru-cie parami ołowiu uczyniło go niezdolnym do dalszej pracy i zmusiło do przejścia w stan spoczynku z końcem 1841 г., w wieku zaledwie 43 lat.
Powyższe zestawienie, na pewno niekompletne, dowodzi, że Polacy zajmowali odpowiedzialne stanowiska w pruskim górnictwie i hutnictwie już przed stu kilkudziesięciu laty, pracując zarówno na ziemiach etnicz-nie polskich, jak i w głębi pruskiego państwa.
ЗАСЛУГИ ПОЛЬСКИХ ГОРНЫХ ИНЖЕНЕРОВ И МЕТАЛЛУРГОВ ИЗ ПРУССКИХ ПРОМЫШЛЕННЫХ ОКРУГОВ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XIX в . Статья написана на основании архивных материалов центральных прусских властей, хранящихся в Мерсебурге. В ней освещается деятельность горного старосты Александра Меленцкого, его сына Станислава и горного ассесора Богоча, а также мастеров-метал-лургов Антони Зёбро и Юзефа Мадейского. Они имеют серьёзные заслуги в развитии горного дела и металлургии как на польских землях, так и за рубежом. Так, например, Александр Меленцки в течение 18 лет заведовал горным делом в Вестфалии, его сын работал горным мастером в Рюдесдорфе, Зёбро построил государственный цинкопла-вильный завод „Лидогния", а при содействии Мадейского был пущен в Донецком бас-сейне первый железоплавильный завод, работавший на коксе. Эти примеры свидетель-ствуют о том, что уже в первой половине XIX в. польские инженеры играли важную роль в горном деле и металлургии в странах Европы.
POLISH MINING AND FOUNDRY ENGINEERS IN PRUSSIAN SERVICE IN THE FIRST H A L F OF THE 19TH CENTURY
The article, based on the archives belonging to the central mining authorities kept in Merseburg, discusses the activity of the mining foreman Aleksander Mie-lęcki, his son Stanisław, the mining assessor Bogocz, the founding master Antoni Ziobro and the founding master Józef Madeyski. They greatly contributed to the development of mining and founding both on Polish soil and in other countries. For example Aleksander Mielęcki was for 18 years manager of mining in Westwall, his son was mining master in Rüdersdorf, Ziobro built the state zinc foundry „Ldyog-nia", Madeyski set into motion the first iron foundry to use coke in the Doniecki basin. These examples prove that as early as in the first half of the 19th century Polish engineers played an important part in European mining and founding.
