Dominia jako semiperyferia politycznej struktury imperium brytyjskiego

Dominia jako semiperyferia

politycznej struktury imperium

brytyjskiego

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 7, 29-52

D O M IN IA JAKO SEM IPERYFERIA POLITYCZNEJ

STRUKTURY IM PERIU M BRYTYJSKIEGO

Streszczenie

W te o rii św iatow ego system u g ospodarczego Im m an u el W allerstein fo rm u łu ­ je trz y podstaw o w e założenia, k tó re sta n o w ią b a z ę d la p ro p o n o w an eg o p rzez eń

g eoekonom icznego p o d ziału w spółczesnego św iata:

• Relacje ekonom iczne i polityczne m iędzy różnym i regionam i św iata o p arte są n a podziale n a rd zeń (centrum ), peryferie i sem ipeiyferie;

• Istnienie peryferii jest niezbędne dla istnienia rdzenia;

• Istnienie sem ipeiyferii jest w y starczającą n a g ro d ą dla ich m ieszkańców i d late­ go o dczuw ają oni w spólnotę interesów z rdzeniem .

• P ró b a zastosow ania zaproponow anej przez W allersteina siatki pojęciow ej dla opisu stru k tu ry politycznej Im p e riu m Brytyjskiego skutkuje w nioskam i n a stę­ pującej treści: istotnie m ożliw e jest w yodrębnienie w brytyjskiej stru k tu rze im ­ p e rialn e j elem en tó w w y m ien ian y ch p rzez W allerstein a jak o k o n sty tu u jące s tru k tu rę g e o e k o n o m icz n ą określo n eg o system u. W Im p e riu m B rytyjskim pierw szej połow y XX w. w yraźnie daje się w yodrębnić c e n tru m (Anglia, czy też szerzej - Wielka B rytania), sem iperyferie (dom inia brytyjskie: K anada, A ustra­ lia i N ow a Zelandia) o raz peryferie (posiadłości afrykańskie, dalekow schodnie i inne). Rów nież i d ru g a teza W allersteina znajduje swoje potw ierdzenie w za­ obserw ow anych faktach: istnienie peryferii - czyli kolonii - istotnie było w re ­ aliach im perialnych niezbędne dla p rzetrw an ia rdzenia. Pow ażne tru d n o ści p o ­ ja w iają się dopiero przy p róbie dopasow ania trzeciej z tez W allersteina do ob­ razu Im p e riu m Brytyjskiego. M ożna zaryzykow ać w ręcz tw ierdzenie przeciw ­ ne do tej trzeciej tezy: to w łaśnie fakt, że pew ne kraje w chodzące w skład Im p e­ riu m cieszyły się n a różnych e tap ach jego rozw oju sta tu se m sem iperyferiów spraw ił, że kraje te prędzej lub później wyłamywały się z jednolitej struktury p o ­ litycznej Im p e riu m Brytyjskiego. Niniejszy artykuł, konfrontując tezy W allerste­ ina z brytyjską im p erialn ą rzeczywistością, analizuje z arazem proces, w

wyni-+ A le k sa n d e r D a ń d a - p o lito lo g , a b s o lw e n t U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o (2 0 0 1 ). S to p ie ń

d o k t o r a n a u k h u m a n is ty c z n y c h w z a k r e s ie n a u k o p o lity c e u z y s k a n y n a W y d z ia le S tu d ió w M ię ­ d z y n a r o d o w y c h i P o lity c z n y c h U J (2 0 0 6 ). A d iu n k t w W yższej S z k o le E u ro p e js k ie j im . ks. J ó z e fa T is c h n e r a w K ra k o w ie . P r a c o w n ik K a te d r y M ię d z y n a ro d o w y c h S to s u n k ó w E k o n o m ic z n y c h i P o lity c z n y c h . W y k ła d o w c a n a k ie r u n k a c h : s to s u n k i m ię d z y n a r o d o w e i b e z p ie c z e ń s tw o n a r o d o ­ w e . K o o r d y n a to r m e r y to ry c z n y p r o je k tu P e a c e a n d D e v e lo p m e n t S tu d ie s . O d w r z e ś n i a 2 0 0 9 r. d z ie k a n W y d z ia łu S to s o w a n y c h N a u k S p o łe c z n y c h W S E . Z a in te re s o w a n ia n a u k o w e k o n c e n t r u ­ j e w o k ó ł h i s to r ii k o lo n ia liz m u , k w e s tii fu n k c jo n o w a n ia u s tr o jó w p a ń s tw o w y c h w k r a j a c h a n g lo ­ s a s k ic h , X X -w ie c z n y c h k o n c e p c ji g e o p o lity c z n y c h o r a z p r o b le m ó w w s p ó łc z e s n e g o b e z p ie c z e ń ­ s t w a m ię d z y n a r o d o w e g o . A u to r m o n o g r a f ii D om inium ja k o fo rm a ustrojowa pa ń stw anglosaskich, W y d a w n ic tw o W S E , K ra k ó w 2 0 0 9 .

ku którego z jednolitego organizm u politycznego brytyjskiego Im p eriu m w yod­ ręb n iły się in n e podm ioty stosunków m iędzynarodow ych - ąuasi-n iezależn e jednostki państw ow e: dom inia brytyjskie.

Słowa kluczowe

Im p e riu m Brytyjskie, d om inia, K an ad a, A ustralia, N ow a Z elandia, Im m a n u ­ el W allerstein, sem iperyferie.

+

Jed n y m z n ajb ard ziej ro z p o w szech n io n y ch m odeli o b razu jący ch fu n k cjo n o w an ie w sp ó łczesn y ch sto su n k ó w m ięd zy n aro d o w y ch je st c h a ra k te ry s ty c z n y d la p a r a d y g m a tu s tr u k tu ra lis ty c z n e g o m o d e l ośm iornicy. W śród n a rra c ji w sp ierający ch te n w łaśn ie m odel w y ró ż­ n ia się (w cho d ząca w sk ład szerszej koncepcji „system ów -św iatów ”) te o ria św iatow ego system u g osp o d arczeg o Im m a n u e la W allersteina (W allerstein 1974). W te o rii tej W allerstein fo rm u łu je trzy p o d sta w o ­ w e założenia, k tó re sta n o w ią p o d staw ę dla p ro p o n o w an eg o p rzez eń geoekonom icznego p o d ziału w spółczesnego św iata. Te trzy p o d staw o ­ w e założenia to:

• Relacje ekonom iczne i polityczne m iędzy różnym i regionam i św ia­ ta o p arte s ą n a podziale n a rdzeń (centrum ), peryferie i sem iperyfe­ rie

• Istn ien ie p eryferii je st niezb ęd n e dla istn ien ia rd zen ia

• Istn ie n ie sem ip ery ferii je s t w y sta rc z a ją c ą n a g ro d ą dla ich m iesz­ kań ców i dlatego od czu w ają oni w spó lno tę in teresó w z rd zen iem (H oeschele 2002: 223-224).

Czy teo rii św iatow ego system u gospodarczego m ożna używ ać p rzy o p isyw an iu realió w d z ia ła n ia s tru k tu r p o lity czn o -g o sp o d arczo -sp o - łecznych, k tó re fu n k cjo no w ały w sto su n k ach m ięd zy n aro d o w y ch w cza sa ch p rz e d II w o jn ą św iatow ą? S am W allerstein w sw oich p u b li­ kacjach w ydaje się o d p o w iadać zdecydow anie tw ierd ząco n a ta k p o ­ staw ion e py tan ie (por. np.: W allerstein 1974: 51).

P ró b a zasto so w an ia zap ro po no w an ej p rzez W allersteina siatki p o ­ jęciow ej d la opisu s tru k tu ry politycznej Im p e riu m B rytyjskiego - w

d n ia ch swej św ietności najw iększego p o d w zględem zajm ow anej p o ­ w ierzch n i im p eriu m w d ziejach - n aw et p o b ieżn em u o b serw ato ro w i realió w brytyjskich z XVIII, XIX i pierw szej połow y XX stu lecia m usi n asu w a ć je d e n n a d e r oczyw isty w niosek: Im p e riu m p o sia d a ło sw e w y raźn ie w y o d ręb n io n e c e n tru m decyzyjne - A nglię - z jej sercem :

L ondynem . Poza s a m ą A nglią n a to m ia st (p e łn ią c ą p rzez cały okres trw a n ia Im p eriu m Brytyjskiego ro lę c e n tru m nie tylko w sensie p o li­ tycznym , ale rów nież społecznym czy gospodarczym ) siatka po jęcio ­ w a, o p a rta n a typologii geoekonom icznej W allersteina, m oże n a tra ­ fiać ju ż n a p ew n e tru d n o śc i w d o p aso w an iu jej do zm ieniających się n a p rz e s trz e n i stu le ci realió w sp o łeczn o -p o lity czn o -g o sp o d arczy ch krajów w chodzących w skład Im p e riu m Brytyjskiego. Przykład tak ich tru d n o ści, ja k ie b ad acz h istorii Im p eriu m napotyka n a swojej drodze, to chociażby kw estia zm iennej klasyfikacji, ja k ą w ty m po d ziale n ale­ żałoby p rz y p o rz ą d k o w a ć te re n o m A m eryki P ółnocnej: p o czątk o w o obszary położone n ad Z atoką H ud so n a oraz sąsiad ujące z nim i krainy tak ie ja k Q uebec czy Akadia, zdobyte p rzez Brytyjczyków w w o jn ach z F ra n c ją w XVIII w., te ry to ria zn ajd u jące się n a p ó łn o c od p o sia d a ­ nych ju ż w cześniej n a tym k o n ty n en cie p rzez B rytyjczyków kolonii, sta n o w iły zd ec y d o w an ie d alek ie p e ry fe ria Im p e riu m B rytyjskiego. Rolę w allerstein o w sk ich sem ip ery ferii w jego stru k tu rz e odgryw ało w ów czas n a te re n ie Ameryki Północnej trzy n aście kolonii am ery k ań ­ skich. W w yniku w ojny o n iep o dleg ło ść S tan ó w Z jed n oczonych d o ­ szło do zd ec y d o w an e g o w z ro s tu z n a c z e n ia d la L o n d y n u te re n ó w Ameryki Północnej znajdujących się n a p ó łn o c od W ielkich Jezior: w te n sposób k rain a, k tó ra m iała później o trzy m ać m ian o K anady, zy­ skała p o d koniec XVIII w. w ra m a c h Im p eriu m pozycję k raju sem ipe- ryferyjnego, pozycję zajm o w an ą w cześniej p rzez zbun to w an e kolonie.

A nalizując zaledw ie tylko te n je d e n p rzy p ad e k ew olucji, ja k a z a ­ chodziła p rakty czn ie b ezu stan n ie n a p rzestrzen i kilku stuleci istnienia Im p e riu m Brytyjskiego w od niesien iu do zm iany zn ac zen ia dla Lon­ dy n u po szczegó ln y ch p o siad ło śc i zam o rsk ich , należy stw ierd zić, że isto tn ie d a się w y o d ręb n ić w brytyjskiej stru k tu rz e im p erialn ej ele­ m en ty w y m ien ian e p rzez W allersteina jak o k o n sty tu u jące stru k tu rę geo ek o n o m icz n ą określonego system u. W Im p e riu m B rytyjskim w y­ raźn ie daje się w yo d rębn ić c e n tru m (Anglia, czy też szerzej - W ielka B rytania), sem iperyferie (do czasu w ojny o niepodległość - kolonie na w sc h o d n im w y b rzeżu A m eryki Północnej; p e rła K orony brytyjskiej: In d ie, czy też - w XX w. - d o m in ia brytyjskie: K an ad a, A u stralia i N o w a Z e la n d ia ) o ra z p e ry fe rie (p o sia d ło śc i a fry k ań sk ie , d a le k o ­ w sch o d n ie i inne). R ów nież i d ru g a teza W allersteina znajduje swoje p o tw ierd zen ie w zao bserw ow anych faktach: istn ien ie p eryferii - czy­ li kolonii - istotnie było w realiach im p erialn y ch n iezbędne dla istn ie­ nia rd zen ia (eksploatacja kolonii p rzez brytyjskie c e n tru m i ich w a ż ­ ne zn aczen ie dla fu n k cjo n o w an ia całości im p erialn eg o sy stem u g o ­ spodarczego, a p rzez to rów nież i system u politycznego o raz sp ołecz­

nego, je st te m a te m p o w szechn ie znanym ). Pew ne tru d n o śc i p o ja w ia­ j ą się dopiero p rzy p ró b ie d o p aso w an ia trzeciej z tez W allersteina do o b razu Im p eriu m Brytyjskiego: zdanie oznajm ujące, iż istnienie semi- p ery ferii je st w y sta rc z a ją c ą n a g ro d ą d la ich m ieszk ań có w i d latego o d c z u w a ją o n i w sp ó ln o tę in te re só w z rd zen iem , je s t w p rz y p a d k u analizy w y darzeń k ształtujących w sposób istotny Im p eriu m - tak ich ja k np. am ery k ań sk a w o jn a o n iep o d leg ło ść -z d a n ie m n ie do ko ń ca praw dziw ym . M ieszkańcy kolonii am ery kań sk ich nie odczuw ali p rz e ­ cież saty sfakcji ze sw ego sta tu su sem ip ery feryjneg o, n ie o d czu w ali w spólnoty in teresó w (zw łaszcza ekonom icznych) z Londynem . M oż­ n a zary zy k o w ać w ręc z tw ie rd z e n ie p rzec iw n e: to w ła śn ie fakt, że p ew n e k raje w ch o d zące w sk ład Im p e riu m B rytyjskiego cieszyły się n a różnych eta p ach jego rozw oju statu se m sem iperyferii, w łaśn ie ten fakt spraw ił, że kraje te prędzej lub później w yłam yw ały się z jego je d ­ nolitej s tru k tu ry politycznej. Aby d ow ieść p raw d ziw o ści tego tw ie r­ d zenia, nie w y starczy je d y n ie d o k o n ać po b ieżn ej an alizy d o sk o n ale znanego i w ielokrotnie zgłębianego w rożnych pu b lik acjach w y d arze­ nia: w ojny o niepodległość USA. K onfrontując tezy W allersteina z b ry ­ tyjską im p e rialn ą rzeczyw istością, potrzebujem y rów nież dokonać p o ­ głębionego nam y słu n a d p ro cesem , w w yniku któ rego z jed n o liteg o o rg an izm u politycznego brytyjskiego Im p e riu m w yodrębniły się inne p o dm ioty stosunków m iędzynarodow ych - ąuasi-n iezależn e jed n ostk i państw ow e: do m in ia brytyjskie.

Dla p o trze b przejrzystości dalszego w yw odu tem aty k a artykułu p o ­ dzielona zostanie n a cztery części, p ok ry w ające się z kolejnym i e ta p a ­ m i k ształto w an ia się obecnego w izeru n k u dom iniów . W sam ej h isto ­ rii brytyjskiej polityki kolonialnej należy (m .in. w ślad za M arian em Jedlickim ) w yróżnić trzy zasad n icze okresy (1947: 65):

• od najdaw niejszych zdobyczy kolonialnych (XVI w.) do ro k u 1838, • od ro ku 1838 do I w ojny św iatow ej,

• okres m iędzyw ojenny (do 1931 ro k u - tj. do m o m en tu u ch w alen ia S ta tu tu W estm insterskiego).

Te trzy h istoryczne etapy nie w y czerp u ją p ro b lem aty k i k ształto w a­ n ia się rela cji p o m ięd zy W ielką B ry ta n ią a jej d aw n y m i k oloniam i. N ależy o b ecn ie d o d a ć do n ic h je sz c z e je d en : o k res po 1931 roku, okres w którym dom in ia brytyjskie w sp ółpracow ały - i w dalszym cią­ gu w sp ó łp racu ją - ze sw oją d aw n ą m etro p o lią oraz ze so b ą n aw zajem w ra m a c h system u koo rd y n acji sw ych polityk zag ran iczn y ch oraz w ra m a c h organizacji, początkow o - od 1926 ro k u - nazyw anej B rytyj­ sk ą W spólnotą N aro d ó w (British Commonwealth of Nations), a później ju ż tylko W spólnotą N aro d ó w (Commonwealth of Nations). Jest to zatem tzw. okres Commonwealth i „Nowego Commonwealth” (por. W alker 1978).

Kolonie brytyjskie do roku 1838

Z arów no dom inia, ja k i stow arzyszenie p a ń stw zn an e dziś p o d n a ­ zw ą Commonwealth ofNations w yew oluow ały z Im p e riu m Brytyjskiego w czasie, gdy chyliło się ono ju ż ku upadkow i. Z an im je d n ak że n a d ­ szedł te n końcow y etap h isto rii m o c arstw a brytyjskiego, było ono n aj­ w iększym im p e riu m k o lon ialn ym n a całej kuli ziem skiej. Tak w ielki org an izm stw orzony został n a p rzestrz en i kilku stuleci pop rzez n iep o­ w iąza n e bliżej ze so b ą akty p o d b o ju m ilitarn eg o o raz p rzez szeroko zakrojone przedsięw zięcia han d lo w e i pro w ad zen ie akcji osadniczych n a uzależnionych te re n ach . Ten o statn i elem en t konstytuujący Im p e­ riu m Brytyjskie - osadnictw o europejskie - był obecny n a szeroką sk a­ lę tylko tam , gdzie p a n o w ały po te m u o d p ow ied n ie d la E u ro p ejczy ­ ków w aru n k i klim atyczne o raz gdzie p ie rw o tn i m ieszkańcy tych te re ­ nów nie stan ow ili zbyt w ielkiego dla tegoż o sad n ictw a zagrożenia. W te n w łaśn ie sposób pow stały tzw. „białe ko lo n ie” (w któ ry ch d o m in o ­ w ało osadnictw o europejskie) w A m eryce Północnej, A ustralii, Nowej Z elandii i Południow ej Afryce. K olonie te były często o d ró żn ia n e od innych te ry to rió w (np. In d ii czy części p o siad ło ści w Afryce), zależ­ nych co p ra w d a w rów n y m sto p n iu od Korony, lecz jed y n ie zarz ą d z a ­ nych p rz e z g ru p k ę u rz ę d n ik ó w brytyjskich, k tó rzy po zak o ń c zen iu sw ego o kresu służby państw ow ej nie w y rażali z reguły chęci p o zo sta­ w an ia w kraju, gdzie sp raw ow ali u rząd.

W o k resie sięg ający m w stecz aż do n ajd aw n iejszy ch bry ty jsk ich zdobyczy kolonialnych a zakończonym u m ow nie w roku 1838 (R aport lo rd a D urh am ) głów nym m otyw em działalno ści kolonialnej Wielkiej B ry ta n ii był in te re s sam ej m e tro p o lii. Do p o d b o jó w k o lo n ialn y ch uciekano się głów nie w celu pozyskania tan ieg o su ro w ca dla ro zw ija­ ją ceg o się d y n am iczn ie p rzem y słu angielskiego, a z a ra z e m te sam e kolonie stanow iły dla niego doskonałe rynki zbytu. Tak fu nk cjonująca s tru k tu ra Im p e riu m B rytyjskiego d o sk o n ale w pisy w ała się z atem w sch em a t, ja k i dla ró żn eg o ro d z a ju sy stem ó w p o lity czn o -g o sp o d ar- czych p rzew id u je W allerstein. Z definiow any w te n sposób p o żąd a n y kieru n ek polityki g o sp odarczej zn ajdo w ał sw oje o d zw ierciedlen ie w tzw. p a k ta c h k o lo n ialn y ch , od k tó ry c h p rz y ję c ia były u za le ż n io n e w szelkie koncesje o raz opieka rząd u londyńskiego w koloniach. Pak­ ty te były „um ow am i” rz ą d u brytyjskiego z kolonistam i, n a m ocy k tó ­ rych rz ą d zastrzeg ał dla m ieszkańców m etro p olii m onopol w h an d lu z d a n ą kolonią, a ta k że zakazyw ał tw o rz e n ia w k o lo n iach p ew n y ch gałęzi przem ysłu, p rzez co zm uszał m ieszkańców tychże te re n ó w do zaku pu w yrobów angielskich.

P rzed staw io n ej pow yżej „ek splo atacy jn ej” p o lity ce g o sp o d arczej Im p e riu m Brytyjskiego o d p o w iad ała polityka u stro jo w a, tak że d ą ż ą ­ ca do u trzy m an ia kolonii w ścisłej zależności od Londynu. O dpow ied­ nio do sposobu p o w staw an ia kolonii w yróżniano w ty m okresie czasu trzy ich rodzaje: kolonie K orony (Crown colonies), kolonie u przyw ilejo­ w an e i kolonie p ryw atn e (Jedlicki 1947: 66). W koloniach Korony, k tó ­ re stanow iły w łasn o ść m o n a rch y brytyjskiego, ustrój o p ierał się n a in ­ strukcji przekazyw anej pierw szem u g u b ern ato ro w i danej kolonii przy w p ro w ad z an iu go n a u rząd . W koloniach uprzyw ilejow anych, n ależą­ cych do to w arzy stw kolonizacyjnych, każd e tow arzystw o otrzym yw a­ ło sp ecjaln y przyw ilej (stąd n a zw a tego ty p u kolonii), n a p o d staw ie któ rego sam o było w ła d n e decyd o w ać o u stro ju kolonii. W yjątkiem d la tejże dow olności w k ształto w an iu u stro ju było jed y n ie zastrz eże­ nie stanow iące, iż n a czele każdej takiej kolonii m usi stać g u b e rn a to r p o d p o rząd k o w an y rząd o w i londyńskiem u. W kolo n iach pryw atnych, b ę d ą c y c h w ła s n o ś c ią in d y w id u a ln y ch m a ję tn y c h osób, o k reślen ie u stro ju p o zostaw ało - p o d o b nie ja k w p rzy p ad k u kolonii uprzyw ilejo­ w an y ch - w gestii w łaściciela (z ty m sam ym zastrzeżen iem o d n o szą­ cym się do pozycji ustrojow ej g u b ern ato ra).

W idocznym zatem jest, iż o rg an em w ładzy państw ow ej p o sia d a ją ­ cym zdecydow any p ry m a t n a te ry to riu m kolonii b rytyjskich był g u ­ b ern ato r. W ko lo n iach K orony był on m ian o w an y p rzez m o n arch ę, w koloniach uprzyw ilejow anych w yłaniano go zazwyczaj w drodze w ybo­ ró w p rz e p ro w a d z a n y c h w śró d kolonistów , w k o lo n iach p ry w atn y ch zaś - w w yniku ak tu n o m in acji w ydaw an eg o p rzez w łaściciela, lecz zaop atrzo neg o z ara zem w u p rzed n io w y rażo n ą zgodę m o n a rc h y b ry ­ tyjskiego. G u b ern ato r składał sp raw o zd an ia ze swej działalności rezy­ d u ją cem u w L ondynie sek reta rzo w i sta n u ds. kolonii i od niego też o d bierał rozkazy. R ządy n a te ry to riu m kolonii sp raw o w an e były przez g u b e rn a to ra za p o m o c ą odpow iedzialnych p rz e d n im urzędników .

W w ieku XVII, po okresie rew olucji angielskiej, z m etro p o lii n a te ­ ren y kolonii zaczęły p rz e n ik a ć idee lib eraln e o raz tw o rz ą c e się w ła ­ śn ie zasady u stro ju p arla m en tarn eg o . To ożyw ienie ideow e zao w oco ­ w ało w p ro w ad zen iem nam iastk i system u rząd ó w p arla m e n ta rn y c h w n ie k tó ry ch tzw. „bardziej z a a w a n so w a n y c h ” k o lo n ia c h b rytyjsk ich (lub te ż - sto su jąc te rm in o lo g ię W allerstein a - w p ro to sem ip ery fe- riach): w p row ad zon o do ich system u ustrojow ego w zo ro w a n ą n a b ry ­ tyjskim p a rla m e n c ie instytucję p a rla m e n tu lokalnego. S k ładał się on z dw óch izb. Izba w yższa sku p iała członków p o ch odzących z n o m in a ­ cji g u b ern ato ra. O prócz w y pełn ian ia sw oich funkcji p raw o d aw czy ch stan o w iła o n a ró w n o cześn ie o rg an dorad czy p rzy g u b ern ato rze oraz kolonialny sąd apelacyjny. Izba niższa p o ch o d ziła z w yborów cen zu ­

sow ych (p ra w a w y b o rcze p rzy słu g iw ały je d y n ie k o lo n isto m m a ję t­ nym, białym i w yznającym p ro testan ty zm ) (por. M azurczak 1999: 30). P arlam en ty ko lo n ialn e były k o m p e ten tn e je d y n ie w sp ra w a c h lok al­ nych. Projekty ustaw odaw cze, uch w alo ne p rzez obie izby, były obliga­ toryjnie zatw ierd zan e p rzez g u b ern a to ra, którego w tej m a terii w ypo­ sażono w p raw o w eta bezw zględnego. W idać zatem w yraźnie, iż p o ­ m im o w p ro w a d z e n ia w k o lo n iac h sw ego ro d z a ju no w in ek u s tro jo ­ w ych w p o staci o rgan ó w przedstaw icielskich, zarów no brytyjska w ła­ dza w ykonaw cza (poprzez siln ą pozycję g u b ernato ra), ja k i p a rla m e n t brytyjski (d ysp o n u jący n a d a l p e łn ią w ład zy w zak re sie w y d aw an ia u staw dla kolonii i m ogący dow olnie zm ieniać lub n aw et uniew ażn iać ustaw y p a rla m e n tó w lokalnych) w ciąż po siad ały siln ą w ład zę n a tych tere n ach .

Ta sytuacja ustro jow a zaczęła ulegać stopniow ym zm ian o m z k o ń ­ cem XVIII w ieku, kiedy to - po u tra c ie części kolonii w A m eryce Pół­ nocnej - pojaw iły się w L ondynie po raz p ierw szy głosy p o stu lu jące rew izję dotychczasow ej polityki kolonialnej, rew izję system u rząd ó w o p arty c h n a ograniczonej autonom ii. Pierw szym z obszarów , n a k tó ­ ry m te głosy znalazły zasto so w an ie, były te re n y dzisiejszej Kanady. K olonia ta p o siad ała od 7 p aźd z iern ik a 1763 r. - n a m ocy P ro k lam a­ cji K rólew skiej - a u to n o m ię w pow yżej p rzed sta w io n y ch g ra n ic a c h ustrojow ych (G rabow ski 2001: 115). A utonom ia ta je d n ak że z czasem okazała się być niew ystarczającą dla m iejscow ej ludności. Ciągłe k on­ flikty m iędzy g u b e rn a to ra m i i p a rla m e n ta m i lokalnym i obydw u kolo­ nii kan ad y jsk ich (od 1791 r. b o w iem K an ad a zo stała p o d zielo n a n a D olną i G ó rn ą K anadę), ja k rów nież i inn e w y d arzen ia n a tu ry p o z a ­ politycznej (m .in. klęska n ieuro d zaju ) dop row ad ziły w ro k u 1837 do w yb uchu b u n tó w przeciw ko p a n o w a n iu brytyjskiem u. S em iperyferia d ru g i ju ż raz zatem - po am erykańskiej w ojnie o niepodległość - w y­ łam ały się ze sc h e m a tu W allersteina, n egu jąc w sp ó ln o tę in teresó w z rd zen iem Im p eriu m Brytyjskiego. Po stłu m ien iu zam ieszek, do K an a­ dy został w ysłany z Londynu, w celu zb ad a n ia stosunków p an u jący ch w tam tejszych koloniach, specjalny p ełn o m o cn ik rząd u - Jo h n Geor- ge L am b ton (lord D urham ).

R a p o rt D u rh a m a z rok u 18381 p rz ed sta w iał w y raźn e w nioski o d ­ nośn ie koniecznych p rz ek ształce ń w brytyjskiej polityce kolonialnej. S tw ierdzał on m .in. iż „przyczyny o statn ich ro zru ch ó w m ożna o d n a ­ leźć w in sty tu cjach, k tó re określiły k ształt k o lo n ii” („R ap ort D u rh a ­ m a ” 1838). R ap o rt zaw ierał także w sw ym tekście w yraźn e po stu laty

1 W c z ę ś c i o p r a c o w a ń z r a p o r t e m ty m w ią ż e się r o k 1839. J e s t t o r o k , w k tó r y m d o k u m e n t z o s ta ł p r z e d s ta w io n y r z ą d o w i b ry ty js k ie m u (por. n p .: C o n d liffe , A ire y 1968: 24 4 ).

w p ro w a d z e n ia w K an ad zie p ełn y ch rząd ó w p a rla m e n ta rn y c h . L ord D u rh am pod k reślał, że tylko w ta k i sposób b ędzie m ożliw e u trzy m a­ nie zarów no Kanady, ja k i innych kolonii w ra m a c h Im p eriu m B rytyj­ skiego. Tylko ta k zap ob ieg n ie się n a ra sta ją c y m w k o lo n iach te n d e n ­ cjom separatystycznym . Pom im o gw ałtow nej opozycji ze stro n y k o n ­ serw aty stó w , R a p o rt zo stał p rzy jęty p rz e z p a rla m e n t w L ondynie. M ożna zatem stw ierdzić, że rd zeń Im p eriu m w yciągnął daleko idące w nioski z lekcji pt. „wojna o niepodległość USA”. S tosując w allerste- inow ski sposób ro zu m o w an ia m ożna określić d ziałan ia p ro p o n o w an e p rzez lo rd a D u rh am jak o p ró b ę w zm o cn ien ia p o w iąza ń sem iperyfe- rió w z rd z e n ie m p o p rzez p rz e k a z a n ie im części o d p o w ied zialn o ści politycznej za w łasny los, a tym sam ym w zm ocnienie poczu cia w sp ó l­ noty interesó w istniejącego m iędzy sem ip ery feriam i a c e n tru m im p e­ rialnym .

R ap o rt D u rh am a, poprzez otw arcie drogi dla w p ro w ad z an ia w k o ­ loniach pełn y ch ustrojów p arla m en tarn y ch , stanow i sw oistą cezu rę w dziejach k ształto w an ia się u stro ju zarów no całego system u Im p eriu m B rytyjskiego, ja k też i jego części składow ych: kolonii (a później ta k ­ że i dom iniów ). To w łaśn ie w epo ce p o std u rh am o w sk iej m o żn a z a ­ uw aży ć w y raźn e ju ż ro z w a rstw ie n ie s tru k tu ry im p erialn ej n a c e n ­ tru m , pery ferie o raz co raz w yraźniej ry su jącą się now ą, o d rę b n ą k a ­ te g o rię - sem ip ery ferialn e „sam orząd n e ko lo n ie”.

„Samorządne kolonie” (1838-1914)

P rzyjęcie R a p o rtu D u rh am a p rzez p a rla m e n t brytyjski pociągnęło za so b ą w n a s tę p n y c h la ta c h w y d a n ie p rz e z te n ż e o rg a n sz e re g u u staw w p ro w ad zający ch w części kolonii brytyjskich system y rząd ó w p a rla m e n ta rn y c h z p o lity czn ą odp o w iedzialno ścią m in istró w (były to tzw. „kolonie d o jrz a łe ”, czyli w p e łn i szan u ją ce brytyjskie instytucje ustro jo w e - p o n o w n ie m ożem y p rzy ró w n ać te w łaśn ie elem enty sk ła­ dow e Im p e riu m do sem ip ery ferii w typologii W allersteina). W ro k u

1840 ta k a u sta w a zo stała w y d an a d la te ry to riu m kanadyjskiego. W drugiej połow ie XIX w ieku p o d o b n y sta tu s p raw n o -u stro jo w y o trzy ­ m ały kolonie au stralijsk ie, N ow a F u nd lan dia, N ow a Z elan d ia o raz - w 1872 r. - Przylądek Dobrej N adziei.

R ów nolegle do tego ro d zaju p rz e m ia n u strojow ych n a te ry to riac h brytyjskich kolonii dały się zao b serw o w ać p o w ażn e p ro cesy in te g ra ­ cyjne i idący w ślad za nim i p ro ces konsolidacji władzy. W roku 1867 p o zo stające d o tą d w luźnym zw iązku p ro w in cje K anady połączyły się w D om inium K anady: p ań stw o o c h ara k terze fed eraln y m (G rabow ski

2001: 156). W arto p rzy ty m zauw ażyć, że początkow o oficjalną n azw ą now ego p a ń stw a m iało być „K rólestw o K an ad y ”. Term in „d om inium ” zo stał w p ro w a d z o n y w celu zap o b ie żen ia p o te n cjaln y m z a d ra ż n ie ­ n io m w sto su n k ach ze S tan a m i Z jednoczonym i (M clntyre 1974: 74). W ciągu n astęp n y ch 40 la t do federacji tej przy stąp iło 6 dalszych p r o ­ w incji. W ro k u 1900 kolonie australijsk ie utw orzyły Zw iązek A ustra­ lijski (1 stycznia 1901 r. w eszła w życie au stralijsk a fed eraln a u staw a zasadnicza). 1909 rok to m om ent, w którym kolonie Przylądka Dobrej N ad ziei i N a ta lu po łączy ły się z d aw n y m i p o sia d ło śc ia m i b u rsk im i (Transw al i O rania), tw o rz ąc U nię Południow oafrykańską. Pow stanie tych w szystkich tw o ró w p ań stw o w y ch o ch a ra k te rz e fed eraln y m p o ­ ciągnęło za so b ą au to m aty c zn e w p ro w ad z en ie ta m sy stem u rząd ó w p a rla m e n ta rn y c h n a szczeblu federacji.

W ro k u 1907 n a a re n ie po lity czno-m iędzynarodow ej p o jaw iła się now a k ateg o ria aktorów : do m inia brytyjskie (A ttard 1999: 10-11). N a ­ zw ę tę (używ aną do tej p o ry tylko p rzez K an ad ę o raz zw yczajowo, od m o m e n tu jeg o p o w sta n ia , p rz e z Z w iązek A ustralijski) p rz y p isa n o w ów czas tak że i innym sam o rzą d n y m (czyli p osiad ający m pełny sys­ te m rząd ów p arlam en tarn y ch ) koloniom Im p eriu m Brytyjskiego: Unii Południow oafrykańskiej, N ow ej F u n d lan d ii i Nowej Z elandii. Uczy­ niono to w celu o d ró żn ien ia ich od kolonii K orony (nieposiadających takiej częściow ej n iezależności politycznej) o raz od In d ii (p o siad ają­ cych szczególny statu s w ra m a c h Im periu m ) (por. W heare 1953: 22). W te n spo só b p ro c e s w y o d ręb n ian ia w o b ręb ie s tru k tu ry im p e riu m osobnej k ateg o rii sem ip ery ferii (In d ii i dom iniów ) o siąg n ął kolejny etap rozw oju.

Zmiany, k tó re zostały d o k o n an e w u stro ja c h sa m o rzą d n y ch kolo- nii-dom iniów , u p o d o b n iły je zn ac zn ie do u s tro ju m etro p o lii. P a rla ­ m enty d om inialne w p ow ażnym sto p n iu zyskały n a znaczeniu: rozsze­ rzon e zostały ich kom petencje ustaw odaw cze, a p o n ad to w yposażono je także i w kom petencje ko n tro ln e w obec rząd ó w dom inialnych. R zą­

dy te zatem m usiały się od tej p o ry o p ie ra ć n a w iększości p a rla m e n ­ tarn ej (a nie stan ow ić w yłącznie g ru p ę u rzęd n ik ó w zw iązanych z g u ­ bernato rem ). K om petencje p raw o d aw cze g u b ern ato ró w straciły decy­ d u ją c ą p ozycję w p ro c e s ie s ta n o w ie n ia p ra w a w k o lo n iach -d o m i- niach. S ankcja g u b ern a to ra, cho ć ciągle w ym agana, zeszła tu do rzę­ du form alności, gdyż jego w eto w obec u staw p a rla m e n tu d o m in ialn e­ go - p o d o b n ie ja k to m iało m iejsce w m etrop o lii w zw iązku z w etem m o n a rc h y - p o m im o b ra k u o d p o w ie d n ic h u re g u lo w a ń p raw n y ch , k tó re by no rm o w ały tą m aterię, zaczęło n a zasadzie zwyczajowej w y­ chodzić z użycia. G u b e rn a to r - w p o p rzed n im okresie p ełn iący funk­ cje re p re z e n ta n ta K orony i rz ą d u brytyjskiego o raz szefa w ładzy w y­

konaw czej n a te ry to riu m kolonii - został ograniczony jedynie do fu n k ­ cji re p re z e n ta n ta K orony

W sferze p ro w ad zen ia polityki zagranicznej w yłączne kom petencje do rep reze n to w an ia dom iniów n a fo ru m m iędzynarodow ym u trzy m a­ ła w tym okresie ad m in istrac ja londyńska. W ro zu m ien iu p ra w a m ię­ d zy narodow ego d o m in ia nie p o siad ały w ów czas jeszcze osobow ości p raw n ej, a zatem jed y ny m p o d m io tem rep reze n tu ją cy m je w sto su n ­ k ach zew nętrznych m ogła być i była W ielka B rytania. Jedn ak że d o m i­ nia, początkow o m otyw ow ane głów nie ch ęcią utrzy m yw an ia au to n o ­ m icznych stosunków gospodarczo -h an d lo w ych z innym i p ań stw am i, zaczęły się d o m ag ać od m etrop o lii p rzy zn a n ia im głosu w sp ra w a c h tyczących się ich polityki z ag ra n iczn e j.

W ychodząc n ap rzeciw ta k im po stu lato m , politycy w Londynie p o ­ stan o w ili w p ro w ad z ić now y n a g ru n c ie brytyjskim m e ch an iz m k o n ­ sultacji pom iędzy m e tro p o lią a jej w ybranym i koloniam i, m echanizm , który p rzy b ra ł form ę K onferencji K olonialnych. M iały być one fo ru m w ym iany poglądów pom iędzy rząd em londyńskim (rep rezen to w an ym p rzez se k reta rza sta n u ds. kolonii) a koloniam i-dom iniam i. W trak c ie tych sp o tk ań rz ą d in fo rm ow ał z reguły zapro szo n y ch p rzed staw icieli kolonii o k ie ru n k a ch swojej polityki m iędzynarodow ej, rep re z e n ta n c i ci n ato m iast zgłaszali w tej m a terii sw oje uw agi. P ierw szą ta k ą K on­ fe re n c ję z u d z ia łe m szefów rz ą d ó w k o lo n ii-d o m in ió w zw o łan o do Londynu w 1887 roku (przy okazji obchodów złotego jub ileu szu 50-le- cia p an o w an ia królow ej W iktorii) „dla przed y sku to w an ia tych p ro b le ­ mów, k tó re w y d ają się obecnie w ym agać szczególnej u w ag i” (W alker

1978: 12). W roku 1887 tak im i szczególnie w ażnym i sp raw am i okaza­ ły się być kw estie zw iązane z o b ro n n o ścią Im p eriu m (zw łaszcza zw ią­ zan e z n a r a s ta ją c ą k o n k u re n c ją ze stro n y flot e u ro p ejsk ich p a ń stw kontynentalnych). L ondyn ch ciał w ten że sposób p rzek o n a ć d om inia do konieczności zw iększenia ich ud ziału w w ysiłku m ilitarn y m m e tro ­ polii (S tarzew sk i 1939: 107-108). O b ron n o ść o k azała się być zresztą w iod ący m te m a te m tak że i n a późniejszych K onferencjach K olonial­ nych, p om im o p o ru sz a n ia n a ich fo ru m rów nież i innych znaczących te m a tó w (np. kw estii k o m u n ik acji pocztow ej i telegraficznej czy też problem ów , ja k ie n ap o ty k ała n a swej d ro d ze b u d o w a linii kolejowej łączącej w sc h o d n ie i z ac h o d n ie w y b rzeża K an ad y - Canadian Pacific

Railway). N iem niej w p o czątk o w y m ok resie sp o tk an ia te m iały c h a ­

ra k te r nieoficjalnych, nieperiodycznych zjazdów. Jed n ak że ju ż w roku 1897 - n a II K onferencji K olonialnej (zw ołanej tym raze m p rzy okazji obchodów diam entow ego ju bileu szu królow ej) - zap ro szen i p rz e d s ta ­ w iciele rząd ó w 11 kolonii w yrazili p o stu la t reg u larn eg o o rg an izo w a­ n ia tychże sp otk ań (M azurczak 1999: 30). W ro k u 1907 zm ieniono n a ­

zw ę sp o tk ań n a K onferencje Im p erialn e o raz dokonano sp recy zo w a­ n ia ich o rg a n iz a c ji s tru k tu ra ln e j i p ro c e d u ra ln e j (M c ln ty re 1974: 131). D om in ia m iały być re p re z e n to w a n e n a K o n feren cja ch p rzez sw oich prem ieró w . O b rad o m p rzew o d n iczy ł o d tą d ju ż n ie sek reta rz sta n u ds. kolonii, lecz p re m ie r rz ą d u brytyjskiego (n ie ja k o zw ierzch ­ nik, ale p rim u s in te r p a re s p o śró d innych zapro szo n y ch prem ierów ). S ek reta rz sta n u ds. kolonii n a d a l m iał b ra ć ud ział w K onferencjach, je d n ak ju ż nie w c h ara k te rze re p reze n tan ta rząd u m etropolii (tę funk­ cje p rz e ją ł od niego p rem ier), lecz jak o p rz e d sta w ic ie l ty ch kolonii, k tó re nie uzyskały jeszcze system u p ełnych rząd ó w p arla m en tarn y ch .

W arto p rzy p o m n ieć, że 1907 to ta k że rok, w k tó ry m zaczęto p o ­ w szechn ie używ ać nazw y d o m in iu m n a określenie części kolonii b ry ­ tyjskich. W zw iązku z ty m oraz z powyżej przed staw io ny m i zm ian am i doszło do pew nej re o rg a n iz a c ji w dotychczasow ej stru k tu rz e rz ą d u brytyjskiego: w ra m a c h M inisterstw a Kolonii (Colonial Office) u tw o rzo ­ ny został W ydział ds. dom iniów . W 1926 ro k u Colonial Office zostało p o zb aw io n e części sw ych k o m p eten cji n a rzecz d w ó ch now o u tw o ­ rzonych m inisterstw : M inisterstw a D om iniów (Dominions Office) i Mi­ n isterstw a Ind ii (India Office) (M azurczak 1999: 6).

K onferencje Im p e rialn e m iały c h a ra k te r polityczny i jako tak ie nie p o siad ały u g ru n to w an ej p o d staw y p raw n ej, k tó ra reg u lo w ałab y ich działalność. Jako org any polityczne, K onferencje te nie były rów nież w ład n e w y d aw ać żad n ych decyzji o c h a ra k te rz e p ra w n ie w iążącym . Jed y n ą ich k o m p etencję w tej m a terii stan o w iła m ożliw ość p o d ejm o ­ w an ia u ch w ał w form ie rezolucji. Rezolucja ta k a nie obow iązyw ała w żad n y m sto p n iu rz ą d u brytyjskiego, ch y b a że te n p rzy jm o w ał j ą w sposób form alny. Tak w łaśn ie K onferencja Im p erialn a z 1911 r. u s ta ­ liła (a rz ą d b ry ty jsk i p rzy ją ł j ą ja k o w iążą cą) z a sa d ę k o n ie czn o ści p rzep ro w ad za n ia rozm ów z poszczególnym i d o m in iam i p rz e d zaw ar­ ciem p rzez rz ą d brytyjski jakiejkolw iek um ow y m iędzynarodow ej (Je­ dlicki 1947: 73). Praktyka obow iązująca do tego m o m en tu w skazyw a­ ła n a konieczność p o dejm o w an ia ta k ich rozm ów konsultacyjnych p o ­ m iędzy L ondynem a d an y m d o m in iu m tylko wtedy, gdy w yrażało ono szczeg óln e za in te re so w a n ie m a te rią p lan o w an ej k o n w en cji2. W arto jed n ak że zauw ażyć, że pom im o niew ątpliw ych osiągnięć, jak ie to ro z­ w iąza n ie przyniosło d o m in io m w sferze polityki zagranicznej, w ciąż nie m ożna jeszcze było m ów ić o u g ru n to w an iu p raw n y m ich sto p n io ­ wej em ancy pacji sp o d gestii m etro p o lii w tej d ziedzinie działaln o ści

2 P ie rw s z y m z ta k i c h p r o c e s ó w k o n s u lta c y jn y c h b y ły n e g o c ja c je tr ó js t r o n n e z u d z ia łe m S ta - n ó w Z je d n o c z o n y c h , W ielkiej B r y ta n ii i K a n a d y w r o k u 1898 (d o ty c z y ły o n e m .in . k w e s tii ło w isk n a P a c y fik u o r a z g r a n ic y p o m ię d z y K a n a d ą a s ta n e m A lask a) ( P o r r itt, 1922: 2 0 0 ).

politycznej (zasad a k onsultacji w ciąż p o zo staw ała w sferze zasad nie- skodyfikow anych a stosow anych jed y nie w o p arciu o zwyczaj).

Emancypacja dominiów (1914-1931)

P ierw sza w o jna św iato w a w b a rd z o dużym sto p n iu przyspieszyła p ro ces em ancypacji dom iniów brytyjskich. Ó w czesne p raw o stan o w i­ ło, że w ypow iedzenie w ojny p rzez W ielką B ry tan ię obejm uje a u to m a ­ tyczn ie w szystkie jej k olonie i dom inia. Pom oc do m in ió w ud zielo n a W ielkiej B ry ta n ii w la ta c h 1914-1918 sp ro w a d z a ła się n ie tylko do p rz e k a z a n ia m etro p o lii do d atkow ych środ kó w finansow ych n a d zia­ ła n ia w o jen n e . D o m in ia (o ra z in n e k o lo n ie) w zięły ta k ż e czynny ud ział w w alk ach p o przez do starczen ie m etro p o lii statków oraz p rz e ­ p ro w ad zen ie p o b o ru do arm ii brytyjskiej w śró d sw oich m ieszkańców . Pomysł re k ru ta c ji n ie w zb u d zał w ielkiego en tu zjazm u m ieszkańców dom iniów . W śród części lu d n o ści U nii P o łu d niow oafrykańskiej w y­ zw olił n aw et w pierw szym okresie otw arty sp rzeciw w obec m e tro p o ­ lii (doszło ta m w e w rześn iu 1914 r. do w yb u ch u burskiego p o w stan ia de W eta w O ranii, krw aw o stłum ionego p rzez sam e w ład ze d o m in ial­ n e ju ż w sty czn iu 1915 r.). P odobnie n ie c h ę tn e n astro je, ty m raze m je d n a k w y rażan e w końcow ej fazie wojny, dało się odczu ć tak że i w A ustralii (gdzie w la tach 1916 i 1918 odrzucono w dw óch referen d ach pro po zy cję L ondynu p rze p ro w a d z e n ia dodatkow ego p o b o ru do w oj­ ska) o raz w K an ad zie (n a w ieść o d o d atk o w y m p o b o rz e w m a rc u

1917 r. doszło do rew olty w Q uebecu). Jed n ak że pom im o tych niezbyt przychylnych n astro jó w d om in ia dostarczyły m etrop o lii w tra k c ie c a ­ łej w ojny n iem al 3 m iliony żołnierzy, z czego zn acząca w iększość (za w yjątkiem re k ru tó w indyjskich w alczący ch w e F ran cji i n a B liskim W schodzie) u c z e stn iczy ła w d z ia ła n ia c h w o jen n y ch p o z a E u ro p ą . Tenże aktyw ny u d ział w w alk a c h n a fro n ta c h I w ojny św iatow ej z a ­ ow oco w ał ro zb u d z e n iem n ad ziei w d o m in iach , n ad ziei n a zn ac zn e zw iększenie zak resu ich niezależności od Wielkiej B rytanii.

W zrost n astro jó w separaty sty czny ch p ró b o w an o początkow o sk a­ n alizo w ać w L ondynie n a znanej ju ż w cześniej d ro d ze zw ięk szan ia u d ziału dom iniów w o b rad a c h dotyczących sp raw w ażn y ch dla całe­ go Im p eriu m . I tak, n a p o c z ą tk u w ojny szefow ie rząd ó w d o m in ia l­ nych zostali zap ro szen i do tzw. K om itetu O brony Im p eriu m (Imperial

Defence Comittee) sk ładającego się z p re m ie ra i członków g ab in etu b ry ­

tyjskiego oraz z w ybitnych osobistości spoza rządu. Podobny cel u sp o ­ k o jen ia n astro jó w m iało też fo rm a ln e zo b o w iąz an ie p o d ję te p rzez rz ą d londyński w ro k u 1915, iż w o b ra d a c h n ad w a ru n k a m i przy szłe­ go pokoju w ezm ą u d ział obok p rzed staw icieli Wielkiej B ry tan ii także i re p re z e n ta n c i dom iniów . D ążono ró w n ież w L ondynie do ja k n a j­ szybszego zw o łan ia K onferencji Im p erialnej, k tó ra je d n a k z uw agi na

w ypadki w o jen n e m ogła dojść do skutku do piero w m a rc u 1917 r. N a tejże konferen cji w ra z z p rze d sta w icielam i do m in ió w zasiad ł po raz pierw szy także re p re z e n ta n t In d ii (a nie, ja k to było do tej pory, sek re­ ta rz s ta n u ds. Indii). Podobnie ja k w cześniejsze konferencje, tak i ta z

1917 ro k u była po św ięco na głów nie sp raw o m zw iązanym z o b ro n n o ­ ścią Im p eriu m i m iała za swój głów ny cel koordynację w spólnego w y­ siłku w ojennego. Tem u służył p o w o łan y do życia 20 m a rc a W ojenny G ab in e t Im p e ria ln y (Imperial War Cabinet), m ający sp ra w o w a ć n a j­ w yższą w ład zę w y k o naw czą w sp ra w a c h w ojny i polityki za g ra n ic z ­ nej Im p eriu m Brytyjskiego. Decyzje p o djęte p rzez to g rem iu m (złożo­ ne z p ię ciu członków g ab in etu brytyjskiego i p ięciu p rem ieró w d o m i­ niów) m ieli w ykonyw ać poszczególni p rem ierzy p o d o d p ow iedzialno­ ścią w obec sw oich p arla m en tó w (B u rdo n 1965: 183).

K onferencja Im p eria ln a z 1917 ro k u u ch w aliła rów nież szereg re ­ zo lu cji, z k tó ry c h n a jw a ż n ie jsz ą o k a z a ła się re z o lu c ja d ziew iąta . S tw ierdzała o na m .in. konieczność u reg u lo w an ia n a d ro d ze konstytu­ cyjnej stosunków pom iędzy m etro p o lią a d o m in iam i (sp raw ą t ą m ia­ ła zająć się p ie rw sza p ow o jen n a K onferencja Im p erialn a). R ezolucja p rzy zn a w ała rów nież, że sto su n k i te p o w in n y o p ierać się n a zasadzie ró w n o u p ra w n ien ia dom iniów i Wielkiej B rytanii, a w szystkim d o m i­ n io m p o w in n a zostać p rzy z n a n a sam odzielność. W dalszych p o stu la ­ ta c h rezolucji dziew iątej m o żn a przeczytać, iż koniecznym je st p rzy ­ zn an ie In d io m statu su dom inialnego, oraz że n iezbędnym je st u tw o ­ rzenie trw ałego system u p rze p ro w ad za n ia konsultacji pom iędzy Wiel­ k ą B ry ta n ią a dom in iam i po uzyskaniu sam odzielności p rzez te o stat­ nie (Zins 2001: 100).

W okresie zbliżającej się ko n ferencji pokojow ej n a g ru n cie sto su n ­ ków W ielkiej B ry ta n ii z jej d o m in ia m i doszło do w y k sz tałc en ia się dw óch p rz ec iw staw n y ch sobie polityk określający ch d alsze k ieru n k i ew olucji ty ch że stosunków . Z je d n ej stro n y d o m in io m obiecyw ano w zro st ich znaczen ia i sam o dzielności w okresie pow ojennym , z d ru ­ giej stro n y je d n ak że rz ą d D avida Lloyda G eorg e’a w y raźn ie ak ce n to ­ w ał jako je d en z celów p row adzonej p rzez siebie polityki dalsze zacie­ śn ian ie w ięzów im perialnych.

N a konferencji pokojow ej W ielka B ry tan ia stan ęła w obec dość p o ­ w ażn ego p ro b le m u n a tu ry p raw n o -m ięd zy n aro d o w ej. D om inia b ry ­ tyjskie w myśl tego p ra w a nie po siadały bow iem podm iotow ości i jako ta k ie nie p o w in n y z asia d ać p rzy stole o brad . K w estia ta zo stała ro z­ w ią za n a w dosyć szczególny sposób: d om in io m przy zn an o m iejsce na k o n feren cji paryskiej, ale ich delegaci byli m ian o w an i p rzez b ry ty j­ skiego m o n a rc h ę (nie byli oni zatem b ezp o śred n im i p rzed sta w iciela­ m i sam y ch dom iniów , lecz re p re z e n ta n ta m i brytyjskiego m o n a rc h y

d la d an eg o k raju ). D elegaci W ielkiej B ry ta n ii n a to m ia s t - ró w n ież m ian o w an i p rzez k ró la - m ieli rep reze n to w ać całe Im p e riu m B rytyj­ skie. W te n sposób każd e d o m in iu m było rep reze n to w an e niejako p o ­ dw ójnie. W tej m a terii zatem g ó rę n ad k ieru n k iem zw iększania sam o ­ d zielności do m in ió w w ziął jeszcze k ie ru n ek cen tralizacji Im p eriu m , re p re z e n to w a n y p rzez L eo polda A m ery’ego i rz ą d brytyjski. T rzeba je d n ak że przyznać, że b u d zące się am bicje n aro d o w e poszczególnych d o m in ió w zostały tu też w pew n y m sto p n iu zaspokojone: ratyfikacji tra k ta tu pokojow ego do ko n ał b o w iem n ie tylko p a rla m e n t brytyjski, ale i w szystkie p arla m en ty dom inialne.

K ierunek polityki m ającej n a celu u sam o d zieln ien ie się dom iniów zyskał n a z n ac zen iu d ość szybko w o k resie po w ojennym . Już sam o w ejście d om in ió w do Ligi N a ro d ó w (w której m iały one co p ra w d a jeszcze - p o d o b n ie ja k n a konferencji pokojow ej w Paryżu - p o dw ó j­ n ą rep rezen tację) (M iller 1966: 31) o znaczało z p u n k tu w id zen ia p r a ­ w a m iędzynarodow ego publicznego swego ro d zaju u zn an ie su w e re n ­ n o ści ty ch k rajó w p rzez p o zo stałe p a ń stw a członkow skie. K olejnym dow odem n a to było p rzy zn an ie p ań stw o m dom inialnym zarz ąd u n ad te ry to riam i m an d ato w y m i p o d au sp icjam i Ligi N aro d ó w (posiadłości niem ieckie n a p ołudniow ym Pacyfiku dostały się w ów czas p o d zarząd A u stralii o raz N ow ej Z elandii, a n iem ieck a Afryka P ołudniow o-Z a- c h o d n ia - p o d w ła d z ę U nii P o łu d n io w o afry k ań sk iej) (K eith 1929: 359). D om inia zostały tym sam ym dopuszczone do aren y polityki m ię­ dzynarodow ej i od tego m o m en tu stale ju ż dom agały się od m e tro p o ­ lii zw iększenia sw ych u p ra w n ie ń w tej dziedzinie.

W ro k u 1920 p o ja w iła się po raz p ierw szy kw estia re p re z e n ta c ji dyplom atycznej dom iniów w innych p ań stw ach . W tedy bo w iem rząd brytyjski zezwolił n a utw o rzen ie poselstw a kanadyjskiego w W aszyng­ tonie. Co p raw d a, fakt ten w dalszym ciągu w pisyw ał się w u n ow ocze­ śn io n ą doktrynę cen tralizacji Im p e riu m (p rzed staw iciel K anady m iał być m ia n o w an y p rz e z k ró la ja k o zw ierz ch n ik a d o m in iu m k a n a d y j­ skiego, a p o seł brytyjski w dalszym ciąg u re p re z e n to w a ł n a te ry to ­ riu m USA całość Im p eriu m Brytyjskiego), je d n ak że p on iew aż ak t ten stał się niejako p reced en sem , n a m ocy k tórego d o m in ia uzyskały ius

legationis, polityka p ro im p e ria ln a zaczęła od tej p o ry zn acznie ju ż t r a ­

cić n a sile.

Kolejnym k rokiem ku osiągnięciu p rzez d om inia pełnej n iezależno­ ści od m etro p o lii było u zyskanie p rzez nie p ra w a do sam o d zieln eg o za w ie ra n ia u m ó w m ięd zy n aro d ow y ch . Do tego m o m en tu w szystkie konw encje dotyczące dom iniów brytyjskich były n egocjow ane i p o d ­ p isyw an e w y łącznie p rzez rz ą d londyński (chociaż, ja k w sp o m n ian o pow yżej, rz ą d te n m u siał się u p rzed n io k o n su lto w ać z w ład zam i d a ­

nego dom inium ). Jed n ak że w rok u 1923 p o n o w n ie K an ad a d o p ro w a­ dziła do kolejnej zm iany w sta tu sie p raw n o -p o lity czn y m p a ń stw d o ­ m in ialn ych . W tedy to b o w iem rz ą d kan ad y jsk i sa m w ynegocjow ał i zaw arł tra k ta t handlow y z USA w sp raw ie p ołow u płastugi, i pom im o iż d o k u m en t te n stro n a kan ad y jska p o d p isa ła o stateczn ie w im ien iu k ró la jako zw ierzchnika K an ad y to tra k ta t znów okazał się być p re c e ­ densem , n a m ocy którego d om in ia m ogły od tego m o m en tu zaw ierać um ow y m ięd zy n arod o w e o lokalnym zn aczeniu bez u d ziału czynnika brytyjskiego (M clntyre 1974: 139-140).

O prócz uzyskania pew nej sam odzielności w dziedzinie podpisyw a­ nia tra k ta tó w do m inia zostały w yposażone rów nież (w d ro d ze p rak ty ­ ki politycznej) w o g ran iczo n e k o m p eten cje k o n tro ln e od n o śn ie um ów zaw ieran ych p rzez rz ąd brytyjski w im ieniu całego Im p eriu m . Po raz pierw szy sytuacja ta k a m iała m iejsce w 1925 r. i była zw iązan a z p o d ­ p isan iem p rzez p re m ie ra C h am b erlain a u k ład u w L ocarno. D om inia zgłosiły w ów czas so lid arn ie swój b ra k zain tereso w an ia m a te rią reg u ­ lo w an ą w tym że tra k ta c ie i ogłosiły, że w zw iązku z pow yższym u k ład te n nie b ędzie ich w iązał (pom im o iż został on p o d p isan y w im ieniu całego Im p eriu m ). S tanow isko to zostało zaak cep to w an e p rzez Wiel­ k ą B rytan ię (Jedlicki 1947: 78).

S p ra w a ostatecznego, p raw n eg o u reg u lo w an ia sta tu su d om iniów nie d oczekała się rozw iązan ia an i n a pierw szej (1921 r.), an i n a d ru ­ giej (1923 r.) p o w o jen n ej K o n feren cji Im p erialn e j. D opiero trz e c ia ta k a kon feren cja z ro ku 1926 zajęła się sp raw am i zw iązanym i z reali­ zacją p ostan o w ień w spom nianej rezolucji3. G łów ny re fe ra t w ygłoszo­ ny i przyjęty n a tejże konferencji, znan y w h isto rii p o d n azw ą R ap o r­ tu B alfoura, stano w ił p ie rw szą p ró b ę ustrojow ego zdefiniow ania s ta ­ tu su zarów no dom iniów , ja k i sam ego Im p eriu m Brytyjskiego. R ap o rt ten, n a skutek p rzyjęcia go p rzez rz ą d brytyjski, uzyskał m oc p ra w n ą pom im o tego, iż nie p o siad ał form y ustaw y (zgodnie ze w sp o m n ian ą powyżej p ra k ty k ą po lity czn ą d a tu ją c ą się od p ierw szych K onferencji Im perialnych). L o rd B alfour - o p ró cz w yraźnego ujęcia w fo rm ę p i­ s em n ą w szystkich w cześniej w ykształconych n a g ru n cie praktyk i p o ­ litycznej (konw enanse) przejaw ów sam odzielności dom iniów - stw ier­ dził w sw ym rap orcie, że zarów no W ielka B rytania, ja k i dom in ia „są au to n o m iczn e w ob ręb ie Im p eriu m Brytyjskiego, ró w n e sobie s ta n o ­ w iskiem , n ie za le żn e je d n e od d ru g ic h zaró w n o p o d w zg lęd em ze­

3 N ie b e z z n a c z e n ia b y ła t u d e k la r a c ja p r e m i e r a p o łu d n io w o a f ry k a ń s k ie g o - g e n . H e r tz o g a - k tó r y z a g r o z ił, iż w p r z y p a d k u d a ls z e g o o d k ł a d a n i a r e g u la c ji p r a w n o -k o n s ty tu c y jn y c h d o ty ­ c z ą c y c h s ta tu s u d o m in ió w z o s ta n ie p r z e p r o w a d z o n a s e c e s ja U n ii P o łu d n io w o a fry k a ń s k ie j z I m ­ p e r i u m B ry ty js k ie g o (L lo y d 2 0 0 3 : 2 8 1 ).

w n ętrznym , ja k i w ew nętrznym , złączone je d n a k w sp ó ln ą w iern o ścią w obec K orony i dob ro w oln ie zrzeszone w ch a ra k te rz e członków B ry­ tyjskiej W spólnoty N aro d ó w ” („R aport B alfo u ra” 1926). Z atem to w ła­ śn ie ro k 1926 u w ażan y je st za p o czątek istn ien ia kolejnej szczególnej brytyjskiej form y sto w arzy szen ia politycznego, ja k im je st Commonwe­

alth ofNations.

W ro ku 1930 odbyła się n o w a K onferencja Im p erialn a , n a której m .in. uch w alo no rezolucję d otyczącą sposobów ro zstrzygania sporów pom iędzy dom iniam i. U znano w ów czas, iż sp o ry te p ow inny być ro z ­ p a try w a n e p rz e z sp e c ja ln y try b u n a ł arb itrażo w y , w sk ład k tó reg o w c h o d zić m ieli re p re z e n ta n c i p o szczeg ó ln y ch dom iniów . P onadto, p o n iew aż w ciągu 4 lat, ja k ie upłynęły od czasu ogłoszenia R ap o rtu B alfoura, doszło do w ielu sp o ró w n a g ru n cie jego in terp retacji, K on­ ferencja u zn ała za konieczne określenie u stro ju Brytyjskiej W spólno­ ty N aro d ó w w specjalnej u staw ie o ch a ra k te rz e konstytucyjnym i w y­ stosow ała p o d a d rese m p a rla m e n tó w zalecenie odno śn ie u ch w alen ia takiej ustawy.

W ypełniając je, zarów no p a rla m e n t brytyjski, ja k i p a rla m e n ty d o ­ m in ió w u ch w aliły w ro k u 1931 je d n o b rz m ią c ą u sta w ę z n a n ą jak o S ta tu t W estm insterski. U staw a ta, w n a w ią z a n iu do rezo lu cji K onfe­ ren cji Im p erialn ej z ro k u 1907, stw ierd zała, że n azw a „kolonia” p o ­ w in n a zn iknąć z no m e n k latu ry w sto su n k ach pom iędzy W ielką B ry ta­ n ią i do m in iam i. Od tej p o ry te o sta tn ie m iały n o sić je d y n ie n azw ę „dom iniów ” (art. 11). S ta tu t w ym ieniał p o n ad to poszczególne części składow e British Commonwealth ofNations (były to: Z jednoczone K róle­ stw o Wielkiej B rytanii i Irlan d ii Północnej w raz z k oloniam i i p ro te k ­ to ratam i, D om inium Kanady, Zw iązek A ustralijski, U nia P ołudniow o­ afrykańska, D om inium Nowej Zelandii, N ow a F u n d lan d ia oraz - ta k ­ że p o sia d a ją c e od ro k u 1922 sta tu s d o m in iu m brytyjskiego - W olne Państw o Irlandzkie). U staw a p o tw ierd zała zaw arte w R aporcie B alfo­ u r a stw ierd ze n ie, że czy nn ik iem sp ajający m British Commonwealth of

Nations je s t K orona. S ta tu t W estm in stersk i z a w ie ra ł d o d atk o w o w

swojej p re a m b u le w ym óg udzielen ia zgody p rzez p arla m en ty w szyst­ kich d o m in ió w n a w p ro w a d z e n ie zm ian o d n o szący ch się do p r a w ­ nych w aru n k ó w następ stw a tro n u brytyjskiego (w te n to sposób d o m i­ n ia uzyskiw ały w pływ n a statu s głow y państw a).

W części dotyczącej organizacji w ładzy w ykonaw czej w d o m iniach S ta tu t W estm insterski utrzym yw ał dotychczas istniejący stan rzeczy: egzekutyw a n ad al m iała p o siad ać c h a ra k te r dualistyczny z o d pow ie­ dzialnym p rz e d p a rla m e n te m d om in iu m rząd e m o raz z m ianow anym przez m o n a rc h ę g u b e rn a to re m generalnym . Pozycja g u b e rn a to ra u le­ gła je d n ak że d alszem u o słab ien iu n a skutek w p ro w ad z en ia w ym ogu

pow oływ ania go p rzez m o n a rc h ę brytyjskiego w p o ro zu m ien iu z rz ą ­ d em dom inialnym .

O głoszenie R a p o rtu B alfo u ra i u ch w ale n ie S ta tu tu W estm inster- skiego stanow i kolejny p u n k t zw rotny n a d rod ze do całkow itego u n ie ­ zależn ien ia się do m in ió w brytyjskich sp o d w pływ ów m etro p o lii. Do m o m en tu p ojaw ienia się tych dw óch dokum entów dom inia były w ciąż tw o ram i politycznym i fo rm aln ie zależnym i od ad m in istrac ji lo n d y ń ­ skiej, tw o ram i którym nie przysługiw ał jeszcze tytuł pań stw a. Po ogło­ szeniu R a p o rtu B alfou ra i u ch w alen iu S ta tu tu W estm insterskiego, w o d n iesien iu do in teresu jący ch n as tutaj k rajó w m o żna ju ż było sw o ­ bo dn ie stosow ać określenie „państw a d o m in ialn e”. W ten sposób o sta­ tecznie u k ształtow ała się w stru k tu rze Im p eriu m Brytyjskiego k atego­ ria składających się n a ń p o d m io tów politycznych, k tó re m ożna o k re­ ślić, wg typologii W allersteina, m ian e m sem iperyferii. W yposażone w p ra w a przysłu g u jące jed y n ie niepodległym p ań stw o m , p ra w a tylko w niew ielkim sto p n iu o g ran ic zan e p rzez fo rm aln o -p raw n e pozostałości zw ierzchnictw a brytyjskiego (np. m ożliw ość w ydaw ania u staw dla ca­ łego Im p e riu m p rz e z p a rla m e n t londyński), d o m in ia stan o w iły dla p ozostałych kolonii i po siad ło ści brytyjskich cel, do którego w szystkie one starały się dążyć.

Dominia brytyjskie po roku 1931

U chw alenie S ta tu tu W estm insterskiego nie zakończyło całkow icie w alk i d o m in ió w b ry ty jsk ich o u zy sk an ie p ełn ej n ie zale żn o śc i p a ń ­ stw ow ej. Po rok u 1931 znów b o w iem doszło do u jaw n ien ia się w p o ­ lityce brytyjskiej d w óch kierun kó w d ziałań w sto sun k u do sem ip ery ­ ferii (dom iniów ) i peryferii (pozostałych kolonii w sp ó łtw o rzący ch im ­ p eriu m ). Z jedn ej strony, stopniow o n ab ierając y n a sile p ro ces p rzy ­ z n a w a n ia ty m te ry to rio m co raz to w iększej niezależno ści, k tó rem u z n ac zn ą dynam ikę n a d a ł S ta tu t W estm insterski, pow odow ał, że m oż­ n a było przew idyw ać całkow ity ro zp ad dotychczasow ych w ięzi sp aja­ jący ch jeszcze L ondyn i dom inia. Z drugiej je d n ak że strony, w polity­ ce Londynu długo jeszcze w ido czne były (w szczególności w p ro g ra ­ m a ch po lity czn ych i w y p ow iedziach członków P artii K o n serw aty w ­ nej) poglądy re p reze n to w a n e w cześniej p rzez Jo sep h a C h am b erlain a i Leo A m ery’ego, poglądy zm ierzające ku cen tralizacji Im p eriu m . Po­ w ró t teg o k ie ru n k u d z ia ła ń p o lity cz n y c h n a a re n ę sto su n k ó w w e- w n ątrzim p erialn y c h zbiega się w czasie z p o czątk am i w ielkiego kry­ zysu g o sp o d a rc zeg o . To w ła ś n ie w celu p rz e z w y c ię ż e n ia sk u tk ó w ow ego kryzysu zw ołano w 1932 rok u do O ttaw y G o sp o d arczą Konfe­

ren cję Im p erialn ą. O w ocem jej było po d p isan ie p orozum ienia, w myśl k tó reg o n a te ry to riu m całego Im p e riu m w p ro w a d z o n e zo stały cła protekcyjne. W tedy to także, w głów nej m ierze p o p rzez zastosow anie im p e ria ln e g o sy stem u p re fe re n c ji g o sp o d arczy ch (k tó ry n o ta b e n e fun kcjon o w ał w nieco zm ienionej fo rm ie jeszcze długo po II w ojnie św iatow ej), stw orzony został tzw. im p erialn y w ew n ętrzn y rynek zby­ tu. R ozw iązanie pow yższe nie uch ro n iło co p ra w d a an i dom iniów , ani kolonii p rz e d kryzysem , dla ad m in istracji londyńskiej za to stanow iło m ożliw ość do łączenia do istniejących w ciąż jeszcze pom iędzy Londy­ n em a dom iniam i w ięzów polityczno-praw nych ścisłych po w iązań n a ­ tu ry ekonom icznej. Ten k ierun ek integracji ekonom icznej Im p eriu m z up ływ em czasu w y p arł zresztą ideę rein teg racji politycznej.

Pom im o p rzen iesien ia ak centów n a gospodarkę, w sferze politycz­ n o -praw nej n ad al p o zostały w ów czas p ew n e elem enty łączące u s tro ­ je p a ń stw do m in ialny ch z u stro je m Wielkiej B rytanii. Takim w ęzłem była (i do tej p o ry n im pozostaje) „w spólna w iern o ść K oronie”, p o le­ gająca n a tym , iż w szyscy obyw atele do m in ió w s ą p o d d an y m i suw e- re n a - m onarchy. F unkcje p rzy p isan e m o n a rsze jak o głow ie p a ń stw dom inialnych sp ełn iają w poszczególnych k rajach jego p rzed staw icie­ le: g u b ern ato rzy g eneralni. Do ich kom petencji należy m .in. zw oływ a­ nie, o d raczan ie i rozw iązyw anie p arla m en tó w dom inialnych, og łasza­ nie ustaw , pow oływ anie rz ą d u sp o śró d w iększości p a rla m e n ta rn e j.

I n n ą c e c h ą łą c z ą c ą u stro je d o m in ialn e z W ielką B ry ta n ią b e z p o ­ śred nio po roku 1931 były ustaw y w ydaw ane p rzez p a rla m e n t londyń­ ski, k tó re n a w niosek o raz za w y ra ź n ą zg o d ą p a rla m e n tó w p o szcze­ gólnych do m in ió w m ogły p o sia d a ć m oc p ra w n ą ró w n ież n a te re n ie ty c h że p a ń s tw d o m in ia ln y c h (o b ecn ie m o żliw o ść ta k a z o sta ła ju ż zniesiona) (D ańda 2009: 40, 46, 50). W okresie m iędzyw ojennym ist­ niało rów nież w dalszym ciągu p o w iązan ie dom iniów z W ielką B ry ta­ n ią n a g ru n cie sądow niczym - instytucja apelacji do K om itetu S ą d o ­ w ego Tajnej Rady. O becnie tak że i o n a w yszła ju ż z użycia.

S łabość istn iejący ch dziś pom ięd zy d o m in iam i a W ielką B ry ta n ią w ięzów praw n o-u stro jo w y ch nie oznacza jed n ak , że politycy brytyjscy od czasu p o d p isan ia go spodarczych p o ro zu m ień ottaw skich sk o n cen ­ tro w ali się od razu jed yn ie n a aspekcie ekonom icznym utrzym yw ania zw iązków Londynu z jego daw nym i koloniam i. Więzi polityczne p r ó ­ bow an o w zm o cn ić n a w iele sposobów .

Jednym z nich były Konferencje Prem ierów Wspólnoty (Commonwealth

Prime Ministers’ Conferences), k tó re od 1944 r. zastąpiły K onferencje Im ­

perialne (ostatnia z nich odbyła się w 1937 r.), i chociaż odbywały się na mniej sformalizowanej podstaw ie niż ich poprzedniczki, to zarazem je d ­ nak organizow ano je częściej (mniej więcej co 2 lata) (Walker 1978: 14).

In n ą ta k ą p ró b ą w zm o cn ien ia p o w iąza ń p olity czn o -p raw n y ch na linii L o ndyn-dom inia były z ró żn ico w an e in te rp re ta c je S ta tu tu W est­ m insterskiego. Część polityków i p raw n ik ó w brytyjskich u w ażała b o ­ w iem , że w m yśl tejże ustaw y d o m in ia i W ielka B ry tan ia n ad al m ają obow iązek p rz e p ro w a d z a n ia ko n su ltacji oraz w spólnego p ro w a d z e ­ n ia sw ych polityk zag ran iczn y ch . Id ąc dalej ty m to k iem ro zu m o w a­ nia, utw o rzo n o n aw et szereg instytucji, k tó re m iały ta k ą koordynację um ożliw ić i ułatw ić (m.in. K om itet Im perialnej Obrony, The Committee

fo r Imperial Defence) (M azurczak 1999: 140).

W ym ienione powyżej pom ysły k o ordynacyjne okazały się być je d ­ n ak niczym innym ja k tylko jeszcze je d n ą z p ró b p o d p o rząd k o w an ia sobie do m in ió w w sferze polityki zag ran iczn ej. P rak ty k a p olity czna po k azała w yraźnie, że zam iast k oordynacji L ondyn dążył do p rzefo r­ so w a n ia sw o ich decyzji w tej m a te rii i n ie liczył się zbytnio ze zd a­ niem dom iniów . Taki w ydźw ięk m iało m .in. p o d p isan ie tra k ta tu m o ­ nachijskiego, a także udzielenie gw aran cji brytyjskich dla Polski p rzed II w o jn ą św ia to w ą (obie decyzje zo stały p o d ję te bez ja k iejk o lw iek k o nsu ltacji z d o m in iam i4). Pom im o w y stęp o w an ia tego ty p u z a d ra ż ­ nień w sp ó łp ra c a pom ięd zy d o m in iam i a Z jednoczonym K rólestw em w dzied zinie polityki zag ran iczn ej fu n k cjo n o w ała bez z a rz u tu p r a k ­ tycznie do w ybu ch u II w ojny św iatow ej. S am a decyzja w ypow iedze­ n ia w ojny N iem co m p rzez W ielką B ry ta n ię - ch ociaż p o d ję ta znów bez konsultacji z p ań stw am i dom inialnym i - zo stała w zasadzie p rzez w iększość z n ich p o p a rta (za w yjątkiem Irlan d ii, k tó ra ogłosiła n e u ­ tralność). Jednakże przebieg działań w ojennych i osłabienie w ich w y­ niku m ocarstw ow ej pozycji Z jednoczonego K rólestw a do p ro w adziły do prak ty czn eg o zanik u tego p o w iąza n ia do m in ió w z L on dy n em na a re n ie p o lity k i m ię d z y n a ro d o w e j. Ja p o ń s k ie su k cesy n a D alek im W schodzie spo w o do w ały w y tw o rzen ie się zw iązków m ilitarn o -p o li- tyczn ych p o m ięd zy A u stralią i N o w ą Z e la n d ią a USA (sukcesyw nie o d tąd u m acn ian y ch kosztem stosunków z W ielką B rytanią). W po d o b ­ nej sytuacji znalazła się K anada, k tó ra 18 sierp n ia 1940 ro k u w p o ro ­ zu m ien iu z O g ad en sb u rg a nie tylko uzyskała g w aran cje b ezp ieczeń ­ stw a od USA, ale też u tw o rz y ła ra z e m z a m ery k ań sk im p a rtn e re m w sp ó ln ą R adę O brony (dając ty m sam ym p o czątek p ierw szem u soju­ szow i w ojskow em u do m in iu m z p ań stw em spoza system u im p erialn e­ go) (M azurczak 1999: 286). Podobny zan ik w sp ó łp racy z L ondynem m ożna było odno tow ać w e w szystkich pozo stały ch d o m iniach, a je d ­

4 W in s to n C h u r c h ill w r ę c z n ie u k r y w a ł sw o je j n ie c h ę c i w o b e c p o m y s łó w p r z y z n a n i a d o m i­ n io m w ię k s z e g o u d z ia łu w p o d e jm o w a n iu n a jw a ż n ie js z y c h d e c y z ji d o ty c z ą c y c h i m p e r iu m b r y ­ ty jsk ie g o . ( M e a n e y 2 0 0 3 : 127).

no z n ich - Irla n d ia - w ykorzystało n aw et stan pow ojennego osłabie­ n ia Z jednoczonego K rólestw a do osiągnięcia ostatecznej n iezależn o ­ ści (w 1949 r. p ro k lam o w an o R epublikę Irla n d ii o raz ogłoszono w y­ stąp ien ie tego p ań stw a z British Commonwealth ofNations).

O statn ie zn ac zące p o m n iejszen ie zak re su w sp ó łp racy politycznej pom iędzy c e n tru m a sem ip ery feriam i daw nego Im p eriu m B rytyjskie­ go m iało m iejsce po kryzysie sueskim w 1956 roku. Decyzja o udziale Wielkiej B ry tan ii w atak u n a E gipt znów zo stała p o d jęta bez u p rz e d ­ niej konsultacji z d o m iniam i i innym i p ań stw am i członkow skim i Com­

monwealth of Nations. D om inia nie w sp a rły ty m raze m brytyjskich p o ­

sun ięć n a aren ie m iędzynarodow ej, a K an ad a zgłosiła n aw et chęć cał­ kow itego w ycofania się ze w sp ó łp racy w ra m a c h Commonwealth, k tó ra i ta k ju ż w pow szech n ym m n iem an iu stała się in sty tu cją w znaczącej m ierze fasadow ą. N a K onferencji P rem ieró w w m a rc u 1961 r. z Com­

monwealth ofNations w ycofała się R epublika Południow ej Afryki (która

ju ż u p rzed n io przek ształciła się z U nii Południow oafrykańskiej - p a ń ­ stw a o statu sie d o m in iu m - w p ełn i niepo dległą republikę). Z chw ilą p rzy stąp ie n ia Z jednoczonego K rólestw a do s tru k tu r in teg racji e u ro ­ pejskiej k w estia za c h o w a n ia sp ó jn o ści p o m ięd zy częściam i byłego Im p eriu m Brytyjskiego ostateczn ie straciła w oczach londyńskich p o ­ lityków n a znaczeniu.

P odsum ow ując przed staw io n y powyżej p ro ces stopniow ego d o ch o ­ d zenia p rzez do m in ia brytyjskie do niem alże pełnej niezależności p o ­ litycznej od Wielkiej B rytanii, m o żn a p o k u sić się o stw ierd zen ie, że ta k że i w tym p rzy p ad k u (podobnie ja k m iało to m iejsce w XVIII w. w od niesien iu do kolonii brytyjskich, k tó re utw orzyły S tany Z jednoczo­ ne) u zy sk an ie p rz e z n ie k tó re z k ra jó w k o n sty tu u jący ch Im p e riu m Brytyjskie statusu, ja k i w ślad za W allersteinem m ożem y określić m ia­ n em sem iperyferialnego, zaow ocow ało stopniow ą, lecz n ie u c h ro n n ą em an c y p acją ty chże te ry to rió w sp o d d o m in acji brytyjskiej stru k tu ry politycznej. O becnie K anadyjczycy nie d ek laru ją ju ż za sw ym p ie rw ­ szym p re m ie re m Jo h n em A. M acdonaldem : „urodziłem się brytyjskim p o d d a n y m i ta k im też u m r ę ” (G rabow ski 2001: 172). A ustralijczycy nie s ą ju ż dzisiaj „Brytyjczykam i aż po końców ki szn u ro w ad eł” (jak to w la ta c h 60. u ją ł p re m ie r Z w iązku A ustralijskiego S ir R o b ert M en- zies). R ów nież i N ow ozelandczycy XXI w iek u nie czu ją się ju ż „b ar­ dziej brytyjscy od B rytyjczyków ” (jak w la tach 50. określał ich znany historyk K eith S in clair) (M iller 2003: 53). N ależałoby z atem z a z n a ­ czyć, że trz e cia z tez Im m an u ela W allersteina, leżąca u p o d staw te o ­ rii św iatow ego system u gospodarczego, teza kategorycznie oznajm u- ją c a , że istn ie n ie se m ip ery ferii je s t w y sta rc z a ją c ą n a g ro d ą d la ich m ieszk ań có w i d lateg o o d czu w ają oni w sp ó ln o tę in te re só w z rd z e ­

niem , n ie zaw sze d a się łatw o o b ro n ić w k o n fro n tac ji z m a te ria łe m faktograficznym .

N ie należy je d n ak że rów nież od razu o d rzu cać p raw d ziw o ści u s ta ­ leń W allersteina w o d niesieniu do sem iperyferii Im p eriu m Brytyjskie­ go. Proces w ysw ob adzan ia się dom iniów sp o d hegem onii politycznej Wielkiej B ry ta n ii n ie uległ je szcze p rzec ież zak o ń czen iu . Celem, do k tó reg o dążyły one od sam eg o p o czą tk u p ro c e su em an cy p acji spod w pływ ów im perialnych, było całkow ite u niezależn ien ie się od m e tro ­ polii. S tatu s dom iniów przyzn an y im w R aporcie B alfoura, a p o tw ie r­ dzony w tekście S ta tu tu W estm insterskiego nie o znaczał jeszcze osią­ g n ięcia p rzez te p a ń s tw a pełnej n iezależn o ści w ro z u m ie n iu p ra w a m iędzynarodow ego: w ciąż p ozostaw ały p ew n e w ięzi instytucjonalno- p raw n e, k tó re n a d a l łączyły do m in ia z W ielką B rytanią. Pow staje za­ te m pytanie: dlaczego k raje te zatrzym ały się niejako n a o statn im eta ­ p ie p rz ed uzyskaniem pełnej niezależności? S tatu s d o m in iu m p rzestał być p rz e c ie ż p o s trz e g a n y p rz e z p o z o s ta łe k o lo n ie b ry ty jsk ie, ju ż w k ró tce po zak o ńczeniu II w ojny św iatow ej, jak o te n p o żąd a n y etap przejściow y n a d rod ze do pełnej ich niepodległości. Takie p ań stw a jak np. In d ie (w roku 1947) czy też B irm a (w ro k u 1948) uzyskały p e łn ą niepodległość, pom im o iż początkow o ich celem było osiągnięcie s ta ­ tu s u d o m in iu m . A frykańskie d o m in ia brytyjskie, tw o rz o n e od rok u

1957 (casus G hany), ogłaszały p e łn ą niepodległość i p rzekształcały się w rep u b lik i z reguły po d w ó ch -trzech la ta c h fu n k cjo n o w an ia n a ich te ry to riu m d om inialnego system u ustrojow ego. D laczego zatem sp o ­ śró d krajów , k tó re najw cześniej w yłam ały się spod hegem onii L ondy­ nu, tylko dw a - R epublika Irla n d ii i RPA - uzyskały p e łn ą n iezależ­ ność? O dpow iedzi n a to p y ta n ie m oże w łaśn ie u d zielić trz e c ia teza geoekonom icznej koncepcji W allersteina.

J a k a je s t d a lsz a p rz y sz ło ść d o m in iu m ja k o specy ficzn ej fo rm y u stro jo w ej? R ysują się tu ta j d w a m o żliw e s c e n a riu s z e w y d arzeń . Pierw szy z n ich - p rzeczący trzeciej z tez W allersteina - przew iduje, iż państw a te, form alnie w ciąż jeszcze posiadające p ew ne w ięzi łączące je z Wielką Brytanią, zdecydują się w reszcie na zerw anie ostatnich zależ­

ności z okresu kolonialnego (próby tak ie są rzeczyw iście obecnie p o ­ dejm ow ane p rzez różnego ro dzaju ru chy i stow arzyszenia antym onar- chistyczne). D rugi z m ożliw ych do urzeczyw istnienia m odeli rozw oju sytuacji to oczyw iście te n zgodny w całości z k o n cep cją W allersteina, w k tó ry m d o m in ia zd ecy d u ją się n ie d o k onyw ać żad n y ch isto tny ch zm ian w istniejącym stan ie rzeczy. W ta k im w yp ad k u będziem y m ieli do czy nien ia (n a sku tek o d c zu w an ia w spó ln o ty in teresó w d aw n y ch sem iperyferii Im perium z daw nym rdzeniem -Londynem ) z utrw aleniem się specyficznej form y państw ow ości: p ań stw a - jak to określił niegdyś