Władysław Nowak
Biskup Marcin Kromer jako liturgista
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3 (277), 571-584Marcin Kromer jest jednym z najwybitniejszych przedstawicieli życia umysłowego, politycznego, liturgicznego w Polsce XVI w., ma ogromne zasłu-gi na polu literatury i kultury polskiej oraz dla życia liturzasłu-gicznego diecezji war-mińskiej i Polski1. Urodził się 11 listopada 1512 r. w Bieczu. W młodości zdobył wszechstronne wykształcenie, a więc bakalaureat sztuk wyzwolonych na Uni-wersytecie Krakowskim (1530) i doktorat obojga praw na UniUni-wersytecie w Bo-lonii (1539/1540). Służbę dla Rzeczypospolitej rozpoczął od pracy w kancela-rii królewskiej w latach 1533–1537, kontynuując ją w latach 1545 – do ok. 1558. W 1542 r. przyjął święcenia kapłańskie i został proboszczem w Bieczu, następ-nie kanonikiem kieleckim i krakowskim (1544) oraz kustoszem w Wiślicy i San-domierzu. W kolejnych latach Kromer zaangażował się w działalność polityczną występując na synodach2 i sejmach, a ponieważ cieszył się zaufaniem króla zle-cano mu ważne misje dyplomatyczne do papieża i cesarza.
W 1548 r. objął po Stanisławie Hozjuszu sprawy pruskie w kancelarii kró-lewskiej, realizując politykę ścisłego zespolenia Prus Książęcych z Koroną. W la-tach 1558–1564 był posłem polskim w Wiedniu przy cesarzu Ferdynandzie I. W 1552 r. Marcin Kromer i jego bracia otrzymali szlachectwo z nadania króla
Komunikaty
Mazursko-Warmińskie, 2012, nr 3(277)
1 W. Nowak, Agenda biskupa Marcina Kromera w dziele ujednolicenia liturgii sakramentów w Polsce po
soborze trydenckim, w: Agendy i rytuały diecezji warmińskiej (1574–1939), pod red. W. Nowaka, Olsztyn 1999, s. 65; idem, Wkład biskupa Marcina Kromera w dzieło odnowy liturgicznej na Warmii i w Polsce po soborze try-denckim, Liturgia Sacra, 9(2003), nr 2, ss. 349–364.
2 F. Hipler (ed.), Monumenta Cromeriana, w: Zeitschrit für die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands
(dalej: ZGAE), 10(1891), ss. 198–247: Kromers Synodalreden; ibidem, ss. 248–278: Kromers Hirtenschreiben.
ks. Władysław Nowak
BISKUP MARCIN KROMER JAKO LITURGISTA
Słowa kluczowe: Kromer, liturgia, sobór trydencki
Keywords: Kromer, liturgy, the Council of Trent
Zygmunta Augusta. Marcin Kromer ma znaczny udział w kształtowaniu kultu-ry polskiej wieku Odrodzenia. Był poetą, prozaikiem, panegikultu-rystą, pisarzem po-litycznym, polemistą religijnym, a przede wszystkim historykiem. Wszedł on na stałe do literatury polskiej jako wybitny pisarz łacińsko-polski. Jego styl łaciński jest wykwintny, klasyczny, nieskażony manierą łaciny średniowiecznej, podob-nie pięknym stylem odznacza się jego proza polska.
Kromer pozostawił po sobie bogatą twórczość pisarską. Jego najbardziej po-pularną pracą jest Polonia sivede situ, populis, moribus, magistratibus et
rebubli-ca Regni Polonici libri duo (Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie) – pierwsze wydanie
po-chodzi z roku 1577, za życia Kromera ukazały się trzy autoryzowane wydania. Jest też autorem innych dzieł historycznych, m.in. w 1555 r. ukazało się De
origi-ne et rebus gestis Polonorum libri XXX (O pochodzeniu i o dziejach Polaków ksiąg XXX). Napisał również polemiczne antyreformacyjne dzieło O wierze i nauce Luterskiej rozmowa Dworzanina z Mnichem (1551 r.), dzięki któremu uważany
jest przez część badaczy za pierwszego polskiego prozaika i humanistę w pol-skim piśmiennictwie katolickim.
Marcin Kromer pełnił funkcję koadiutora biskupa Hozjusza z prawem następ-stwa od 1570 r., a posługę biskupią na Warmii w latach 1579–1589. Dał się poznać jako energiczny duszpasterz diecezji organizując trzy synody duchowieństwa (1575, 1577, 1582), kierując 84 listy pasterskie do duchowieństwa i wiernych, dokonując reformy ksiąg liturgicznych: Agendy, Brewiarza, Mszału, Katechez, a także fundując polskie kaplice. W 1583 r. zatwierdził reguły klasztoru sióstr Katarzynek, położył też szczególne zasługi na polu ustawodawstwa prawnego Warmii. Zmarł 23 mar-ca 1589 r. w Lidzbarku Warmińskim, a pochowany został w katedrze fromborskiej. Cały swój majątek przekazał Kromer na cele charytatywne, oświatowe i kościelne3.
M. Kromer, najpierw jako koadiutor kardynała Stanisława Hozjusza, a na-stępnie biskup warmiński, przyczynił się do odnowy kultu liturgicznego na War-mii i w Polsce4.
Jednym z nurtów odnowy liturgicznej było przyjęcie w Polsce uchwał soboru trydenckiego, co w sposób wydatny wpłynęło na dzieje liturgii i osta-tecznie zadecydowało o przyjęciu rytu rzymskiego. Decydującą rolę w tym dzie-le odegrali w Polsce nuncjusze papiescy. Pierwsze kroki poczynił tu Giovan-ni Francesco Commendone, o którego przybycie do Polski wystarał się jeszcze
3 J. Misiurek, Kromer Marcin, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 1305–1306.
4 F. Hipler, Über die Reform der liturgischen Bücher in Ermland unter Bischof M. Kromer, Pastoralblat für
Diözese Ermland (dalej: PDE), 5(1873), ss. 148–150; W. Nowak, Agenda biskupa Marcina Kromera w dziele ujedno-licenia liturgii sakramentów w Polsce po soborze trydenckim, w: Agendy i rytuały diecezji warmińskiej (1574–1939), pod red. idem, Olsztyn 1999, ss. 39–104; J. Misiurek, op. cit.
w czasie trwania soboru kardynał Stanisław Hozjusz, biskup warmiński w latach 1551–1579. Nuncjusz zabiegał o wprowadzenie w życie kościelne ustaw sobo-ru trydenckiego w Polsce. Przybył do Polski w listopadzie w 1563 r. Natomiast w czerwcu 1564 r. na sejmie w Parczewie wręczył królowi zatwierdzone ustawy soborowe i uzyskał ich przyjęcie5. W tym samym roku ustawy te przyjmuje sy-nod diecezji poznańskiej i sysy-nod prowincjalny lwowski6, a w 1565 r. nuncjusz Commendone wraz z Hozjuszem odbył synod diecezji warmińskiej w Lidzbar-ku, na którym przyjęto ustawy trydenckie7. Dokonanie recepcji soboru było dziełem jednostek, które dzięki twórczej inicjatywie i kompetencji wyrastają po-nad bezwład ogółu. Do zasłużonych postaci liturgistów „złotego wieku” należy zaliczyć: Stanisława Hozjusza8, Stanisława Zaborowskiego9, Stanisława Krasiń-skiego, Hieronima Powodowskiego10; biskupów i prymasów: Jana Łaskiego, An-drzeja Krzyckiego, Jakuba Uchańskiego, Stanisława Karnkowskiego11, Marcina Kromera12, Hieronima Rozdrażewskiego13.
1. Reformator ksiąg liturgicznych w diecezji warmińskiej
1.1. Agendy z 1574 i 1578 r. i odnowa liturgii sakramentów i sakramentaliów Na soborze trydenckim postanowiono wydać Mszał i Brewiarz rzymski dla całego Kościoła, a kwestię reformy rytuału odłożono na czas późniejszy14.
5 B. Kumor, Początki katolickiej reformy Kościoła w Polsce, w: Historia Kościoła w Polsce, pod red. B.
Ku-mora, Z. Obertyńskiego, t. 1, Poznań–Warszawa 1974, s. 79.
6 S. Morawski (ed), Akta Synodu Prowicjonalnego Lwowskiego w r. 1564 odbytego, Z akt Konsystorza
Metropolitalnego Lwowskiego wypisał i wydał, Lwów 1860.
7 F. Hipler (ed.), Constitutiones Synodales Warmienses, Sambienses, Pomesanienses, Culmenses, necnon
provinciales Rigenses, Brunsbaergae 1899: Statuty synodalne Warmińskie, Sambijskie, Pomezańskie, Chełmińskie oraz Prowincjalne Ryskie. Z Braniewskiego wydania księdza Franciszka Hiplera 1899 roku oraz pierwodruków 1922 i 1932 roku przełożył biskup Julian Wojtkowski, Olsztyn 2010.
8 W. Nowak, Rok liturgiczny w nauce Stanisława Hozjusza, Studia Warmińskie, 16(1979), ss. 163–199;
idem, Stanisław Hozjusz jako liturgista, Studia Warmińskie, 20(1983), ss. 98–107.
9 Z. Gorczewski, Wkład Stanisława Zaborowskiego w recepcję „Ordo Missae” Jana Burcharda w Polsce,
w: Studia z dziejów liturgii w Polsce, pod red. W. Schenka, t. 3, Lublin 1980, ss. 19–70.
10 S. Dziwisz, Agenda Hieronima Powodowskiego z roku 1591, Kraków 1967 (mps w Biblibliotece
Semi-narium w Krakowie).
11 A. Bruździński, Wkład biskupa Stanisława Karnkowskiego w dzieło reformy trydenckiej w diecezji
ku-jawsko-pomorskiej, Kraków 1990 (mps w Bibliotece WSD we Włocławku); idem, Wkład biskupa Stanisława Karnkowskiego w zastosowanie uchwał soboru trydenckiego w diecezji kujawsko-pomorskiej (1567–1581), Studia Włocławskie, 6(20003), ss. 439–451.
12 W. Nowak, Wkład biskupa Marcina Kromera w dzieło odnowy liturgicznej na Warmii i w Polsce po
so-borze trydenckim.
13 J. Borucki, Wkład synodów biskupa Hieronima Rozdrażewskiego w dzieło recepcji soboru trydenckiego,
Warszawa 1998 (mps w Biblibliotece WSD we Włocławku).
14 A. Jungmann, Das Kozil von Trient und die Erneurung der Liturgie, w: G. Schreiber, Das Weltkonzil
Postanowienia synodów, jak i biskupów szły w kierunku wydania rytuału kra-jowego, a przynajmniej takiego, który służyłby wielu diecezjom. W tym wzglę-dzie inicjatywę przejął biskup Marcin Kromer15. Na Warmii wydanie agendy liturgicznej do sprawowania sakramentów i sakramentaliów postulował już sy-nod diecezji warmińskiej w 1565 r. Pracę związaną z redakcją agendy biskup zle-cił Samsonowi z Woryn i Walentemu Scultetiemu. Redaktorzy agendy, z inspira-cji biskupa M. Kromera, przy jej opracowaniu posłużyli się metodą akomodainspira-cji zarówno rytu rzymskiego, zwyczajów innych diecezji, uwzględnili postulaty so-boru trydenckiego co do sprawowania sakramentów i w ten sposób opracowali nowoczesną księgę liturgiczną, która mogłaby służyć innym diecezjom, ponadto uwzględnili w niej spory zakres języków ludowych, języka polskiego i niemiec-kiego, zaopatrzyli w katechezy ułożone przez Kromera o poszczególnych sakra-mentach. Katechezy te przyczyniły się do ujednolicenia liturgii sakramentów w Polsce po soborze trydenckim. Znalazły one uznanie w innych diecezjach i stały się odtąd już na długi czas nieodłącznym składnikiem agend, ułatwiały zrozumienie wiernym owoców sakramentów i ich skutków, zachęcały do poboż-nego udziału w liturgii. Agenda, łącząc tradycje liturgiczne polskie z rzymską li-turgią, wzbudziła zainteresowanie zarówno wśród biskupów, odpowiedzialnych za zorganizowanie życia liturgicznego w swoich diecezjach, jak i wśród kapłanów sprawujących liturgię sakramentów. Kiedy biskup Kromer podarował Agendę
sakramentalną biskupowi Hieronimowi Rozdrażewskiemu, ten, pisząc list z
po-dziękowaniem za nią, zaznaczył, że jest ona bardzo pożyteczna, a nawet w obec-nej sytuacji Kościoła konieczna, tak samo określił jej wartość biskup chełmiński Piotr Kostka. Biskup poznański Adam Konarski prosił Kromera o przesłanie mu stu jej egzemplarzy, zaznaczając jednocześnie o zamiarze wydania jej dla diece-zji poznańskiej, to samo chciał uczynić biskup wileński Walerian Protasiewicz16. Znaczenie Agendy w procesie odnowy liturgii sakramentów w Polsce po sobo-rze trydenckim było duże, skoro ubiegali się o nią biskupi Polski i Litwy, co z po-czuciem dumy zaznacza Marcin Kromer w przedmowie do Brewiarza
warmiń-skiego wydanego w Kolonii w 1581 r.17 Biskup krakowski F. Krasiński dokonał jej przedruku dla diecezji krakowskiej jeszcze w tym samym roku (1574), w któ-rym została wydana dla Warmii. Uczynił to też biskup ołomuniecki (jej egzem-plarz znajduje się w Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu). Kiedy zaś przygoto-wano drugą część Agendy, zwaną ceremonialną, wydaną ją wówczas dla diecezji warmińskiej, a drugą jej wersję dla całej prowincji gnieźnieńskiej, z przedmową
15 F. Hipler, Über die Reform der liturgischen Bücher, s. 148. 16 W. Nowak, Agenda biskupa Marcina Kromera, ss. 88–91.
prymasa Karnkowskiego. Ten ostatni w owej przedmowie wymienia wprawdzie zasługi Kromera, ale nie mówi wyraźnie, że to on jest jej autorem. Zaznaczo-no to jedynie w kolofonie. Sam Kromer w przedmowie do Brewiarza
warmiń-skiego podaje, że jego Agenda cieszyłą się tak wielkim uznaniem, iż na synodzie
prowincji gnieźnieńskiej i lwowskiej została zaakceptowana dla tych prowincji kościelnych, jednakże z przyczyny mu nieznanej nie podano przy niej jego zwiska. Synod prowincji gnieźnieńskiej zalecił ją wszystkim diecezjom pod na-zwą „agendy gnieźnieńskiej”.
Agenda sakramentalna z 1574 r. i Agenda ceremonialna z 1578 r. Kromera
stanowią nową epokę w historii agend i rytuałów w Polsce. Odtąd już stale wy-stępuje w nich język narodowy, przynajmniej w pewnym zakresie, ryt zaś będzie już zawsze zmierzał w stronę przejrzystości obrzędów i czytelności. Zainicjowa-ny w niej proces ujednolicenia liturgii sakramentalnej z liturgią rzymską będzie przybierał coraz większy zasięg, a katechezy o sakramentach na długo staną się elementem składowym rytuałów polskich. Również zastosowane w niej przepi-sy soboru trydenckiego staną się czynnikiem normującym sprawowanie liturgii sakramentalnej. Agenda Kromera polecona przez synod piotrkowski, jako agen-da prymasa Karnkowskiego, stała się agendą prowincji gnieźnieńskiej, i jej to przypadła rola ujednolicenia liturgii sakramentów w Polsce po soborze trydenc-kim. Odtąd Agenda Kromera w zasadniczej części była podstawą do opracowy-wania następnych agend i rytuałów w Polsce18.
1.2. Brewiarz warmiński z 1581 r. i odnowa liturgii brewiarzowej
Sobór trydencki, kierując się ideą ujednolicenia liturgii godzin czyli brewia-rza, zarządził 24 lutego 1563 r. opracowanie Brewiarza rzymskiego dla całego Ko-ścioła19. Miał on być uproszczony i nawiązywać do tradycji papieży Gelazego I oraz Grzegorza Wielkiego. Badania jednak wykazują, że ani deklarowany powrót do dawnego brewiarza, ani dezyderaty soboru nie zostały uwzględnione, co stało się przyczyną licznych sprzeciwów i oporów w przyjmowaniu brewiarza w kra-jach Europy. Przyjęcie Brewiarza rzymskiego przez cały Kościół zachodni mia-ło nastąpić w ciągu 6 miesięcy od chwili opublikowania go drukiem. Bulla pa-pieska dawała jednak przywilej sprawowania liturgii godzin według brewiarzy diecezjalnych i zakonnych tym diecezjom i zakonom, które wykażą się tradycją posiadania własnych ksiąg liturgicznych nie mniej niż 200 lat. Z tego przywile-ju skorzystało wiele zakonów i diecezji, m.in. benedyktyni, dominikanie, a także
18 W. Nowak, Agenda biskupa Marcina Kromera, ss. 87–97. 19 S. Bäumer, Histoire du Bréviaire, t. 2, Paris 1905, s. 191, 251–262.
diecezje we Francji: kościoły katedralne w Paryżu, Lyonie; w Niemczech, m.in. w Kolonii, Münster itp. W Polsce Brewiarz rzymski przyjęto uchwałą synodu piotr-kowskiego z 1577 r.: „Eadem Sacra Synodus, ad tollendam varietatem in orationi-bus et cantu ecclesiastico, Missalia et Breviaria Romana, ex auctoritate Sacrosancto Concilii tridentini conscripta atqueedita in usum Provinciae istius recepit”20.
Biskup M. Kromer powołując się na uchwały synodu warmińskiego o po-trzebie wydania brewiarza, zlecił Walentemu Sculteti i Samsonowi z Woryn opracowanie Brewiarza warmińskiego, do którego sam napisał w 1579 r. przed-mowę21. Zaznacza w niej22, że wraz z kapitułą warmińską uznał za stosowne skorzy-stać z przywileju papieża Piusa V, pozwalającego zachować brewiarz kościoła ka-tedralnego, o ile diecezja wykaże się 200-letnią tradycją posiadania tej księgi. Diecezja warmińska miała już od z górą 300 lat własny brewiarz i dlatego bi-skup polecił redaktorom opracować nowy, opierający się na rycie warmińskim, z uwzględnieniem tych elementów strukturalnych, które należało poprawić, np.: opuścić czytania o świętych wzięte z apokryfów, uwzględnić natomiast więcej lektury z Pisma Świętego, zgodnie z przepisami Kościoła. Tak opracowany
Bre-wiarz warmiński został wydrukowany w Kolonii w 1581 r. Kromer w okólniku
z 23 października 1581 r. polecił duchowieństwu nabyć i nakazał używać go do służby Bożej od Adwentu tego samego roku. Brewiarz ten przetrwał do 1607 r., kiedy to biskup Szymon Rudnicki (1604–1621) wprowadził w miejsce Brewiarza
warmińskiego Brewiarz rzymski23. Tak więc z początkiem roku 1607 zakończył się okres obowiązywania Brewiarza warmińskiego, który przetrwał 400 lat.
1.3. Mszał warmiński z 1587 r. i odnowa liturgii Mszy świętej
Odnowiony zgodnie z poleceniami soboru trydenckiego Mszał
rzym-ski ukazał się w 1570 r.24 W Polsce przyjęcie uchwał trydenckich na synodzie piotrkowskim rozciągało się również na tę księgę. Rozpoczęto od ankiety wśród najwybitniejszych liturgistów: Stanisława Krasińskiego, Hieronima Powodow-skiego, Marcina z Pilzna – zachowały się ich memoriały. Opowiedziano się w
więk-20 I. Subera, Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, Warszawa 1971, s. 140, art. 23; zob.
tak-że, P. Jounel, Vom Konzil von Trient bis zum Zweiten Vatikanischen Konzil, w: Handbuch der Liturgiwissenschaft, heraus. A. G. Martimort, Bd. 1, Leipzig 1963, ss. 46–47; zob. Dekret Soboru XXII (z 17 IX 1562).
21 F. Hipler, Geschichte des altermländischen Breviariums, PDE 10(1876), ss. 110–118. 22 Przedruk Przedmowy, w: F. Hipler, Über die Reform der liturgischen Bücher, ss. 149–150. 23 F. Hipler, Geschichte des altermländischen Breviariums, s. 115.
24 H. Jedin, Das Konzil von Trient und die Reform des Römischen Messbuches, Liturgisches Leben,
6(1939), ss. 30–66; A. Nocent, Storia di libri liturgici romani, w: S. Marsili (red.), Anamnezis, introduzionestorico – teologia alla Liturgia, t. 2: Liturgia, panoramastorico generale, Genova 1996, ss. 178–179; B. Neunheuser OSB, Storia della liturgiaattraverso le epocheculturali, Roma 1973, ss. 134–138.
szości za zachowaniem melodii krakowskiej prefacji, odrębnością zwyczajów prowincji gnieźnieńskiej, zniesieniem sekwencji; podkreślano trudności zwią-zane z kosztami druku; postulowano zachowanie perykop oraz staropolskiego ich układu25.
Mszał rzymski przyjął w Polsce synod gnieźnieński i chełmiński. W
memo-riałach, które liturgiści złożyli w 1583 r. otwarcie przynagla się potrzebę wyda-nia nowych ksiąg26. Prymas Karnkowski powołał kolegium liturgistów do opra-cowania mszału dla wszystkich diecezji i zabiegał o odpowiednie fundusze27. Na Warmii natomiast była możliwość wyboru – albo nowego Mszału rzymskiego, albo zatrzymania dotychczasowego rytu mszalnego, albo też połączenia jednego i drugiego jako Mszał warmiński28. Biskup Kromer, znakomity historyk, idąc za swoim pietyzmem do tej dziedziny wiedzy, opowiedział się za utrzymaniem na Warmii dotychczasowego Mszału warmińskiego29. Dał już temu wyraz przy opra-cowaniu Brewiarza i Agendy, gdy to napominany przez Hozjusza nie dał się na-kłonić do przyjęcia rytu rzymskiego. Opowiedziała się za tym również kapituła, która zapytana przez Kromera wyraziła swój sprzeciw co do Mszału rzymskiego: „w trosce o mogące nastąpić zamieszanie w Służbie Bożej, gdyby miał być wpro-wadzony inny śpiew i inne z warmińskimi niekiedy kolidujące święta i nie do pomyślenia wielkie wydatki, które by wymagało wydrukowanie mszału rzym-skiego”30. Z drugiej strony Kromer nie mógł i nie chciał zrezygnować z
Msza-łu rzymskiego, gdyż on przecież przedstawiał się bardzo korzystnie w stosunku
np. do Mszału biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrodego (1489–1512). Ten pierwszy był bardziej poprawny, przejrzysty31. Biskup Kromer dokonał połącze-nia rytu warmińskiego z rzymskim. Kanon oraz układ zaczerpnął z tego dru-giego, natomiast zatrzymał z małymi wyjątkami z Mszału warmińskiego formu-larze mszalne, lekcje, nuty i obrzędy roku liturgicznego. Za współpracownika w dziele odnowy Mszału warmińskiego wziął, tak jak przy opracowaniu Agendy i Brewiarza, wytrawnego liturgistę, oficjała i kustosza katedry we Fromborku ka-nonika Samsona z Woryn, który podczas tejże pracy zmarł (1586). Do Mszału
25 P. Sczaniecki, Służba Boża w dawnej Polsce, t. 2, Poznań 1966, ss.142–144.
26 O. T. L. Pietras, Produkcja katolickiej książki liturgicznej w Polsce od końca XV do połowy XVII wieku,
ABMK 41(1980), s. 224.
27 X. S. Ch. [S. Chodyński], Mszały dla diecezji polskich, w: Encyklopedia Kościelna Nowodworskiego, t. 15,
Warszawa 1883, ss. 246–270; A. Klocek, Mszały diecezji kujawsko-pomorskiej w początkowym okresie recepcji re-formy trydenckiej w świetle dokumentów powizytacyjnych biskupa Hieronima Rozdrażewskiego (1582–1599), Li-turgia Sacra, 9(2003), nr 2, ss. 365–383.
28 F. Fleischer, Das altermländische Missale, PDE, 26(1894), ss. 72–75, 82–84, 100–107, 117–119, 125
–132, 133–138.
29 F. Hipler, Über die Reform der liturgischen Bücher, ss. 148–150. 30 F. Fleischer, Das altermländische Missale, s. 73, 82—84, 102.
napisał Kromer krótką przedmowę datowaną na 1 stycznia 1587 r., którą przeni-ka żałosna nuta32. Dał do zrozumienia, że zdaje sobie sprawę, iż Mszał będzie jego końcowym dziełem życia, nawiązuje do swoich zasług na polu literatury, historii i liturgii. Wyraża nadzieję że duchowieństwo warmińskie przyjmie z radością nową księgę do sprawowania kultu Bożego. Nadzieja była na wskroś uzasadniona, gdyż ten Mszał, w porównaniu z Mszałem warmińskim (1497) biskupa Ł. Watzenrode-go, odznaczał się przejrzystością, nowym układem i starannym opracowaniem.
Mszał Kromera ujrzał światło dzienne w krakowskiej drukarni Łazarzowej,
łą-czył postulaty rzymskie i lokalne warmińskie, spotkał się z uznaniem i stanowił pomost dla przyszłej recepcji Mszału rzymskiego. Mszał warmiński służył następ-nie wielu polskim diecezjom, dopóki te następ-nie zaopatrzyły się w zagraniczne wy-dania Mszału rzymskiego33. Ostatnim mszałem polskim był mszał drukowany w 1607 r.34 Od tego roku można mówić, że w Polsce już przyjęła się powszech-nie edycja Mszału rzymskiego. Jedypowszech-nie dodawany był na końcu aneks zawierają-cy Missae propriae polskiego liturgisty Kaspra z Kleczowa (1605 r.).
Na Warmii Mszał Kromera utrzymał się w praktyce duszpasterskiej tylko przez dwadzieścia lat. Już trzeci następca Marcina Kromera na stolicy biskupiej we Fromborku, wykształcony w Bolonii i w Rzymie, prawnik, biskup Szymon Rudnicki, wkrótce po przybyciu na Warmię, wprowadził w 1606 r. za zgodą ka-pituły katedralnej Brewiarz rzymski i Mszał rzymski. W Nowy Rok w 1607 r., jak podają zapiski akt kapitulnych, po raz pierwszy w katedrze we Fromborku ryt warmiński, istniejący od ponad 300 lat, ujednolicono ponownie z rzymskim, od którego ten pochodzi35.
Do odnowy liturgicznej diecezji warmińskiej w duchu soboru trydenckie-go przyczyniły się głównie starannie wydane księgi liturgiczne do służby Bożej. Niemniej jednak Kromer przyczynił się do odnowy kultu Bożego przez syno-dy diecezjalne, których ustawy w szczegółach traktowały o sprawowaniu sakra-mentów, odprawianiu Mszy św., odmawianiu brewiarza w roku liturgicznym, sprawowaniu błogosławieństw.
W zakresie odnowy Mszy św. Kromer zwrócił uwagę na częstotliwość jej odprawiania w ciągu tygodnia, na odpowiednie godziny jej odprawiania w nie-dziele, obowiązku uczestnictwa wiernych36, co uregulował odpowiednimi
usta-32 Missale Varmiense, Diligenter recognitum et correctum, Opera et sumptibus Reverendis. Domini Martini
Cromeri Varmiensis Episcopi editum, Cracoviae 1987.
33 S. Chodyński, Mszały dla diecezji polskich, s. 267; F. Fleischer, Das altermländische Missale, PDE 1894, s. 72. 34 S. Chodyński, op. cit., s. 265.
35 F. Fleischer, Das altermländische Missale, s. 74.
wami synodalnymi37. Od wiernych domagał się udziału we Mszy św. od jej po-czątku do końca38, zachęcał proboszczów do głoszenia kazań39. Od kapłanów wymagał poprawnego sprawowania Mszy św., dlatego na początku Mszału
war-mińskiego umieścił obszerną część wstępną z Mszału rzymskiego poświęconą
sposobowi odprawiania. Zwrócił uwagę na duchowość eucharystyczną kapła-nów, zalecając im m.in. następujące dyspozycje do godnej celebry: kapłan wi-nien odpowiednio przygotować się przed Mszą św. przez modlitwę, ponadto miał rozważyć, czy nie pragnie celebrować dla próżnej chwały, zysku, czci, bo-jaźni czy przyzwyczajenia. Przystępującym do ołtarza zalecał ogólną skruchę za grzechy serca, ust i czynu z powodu opuszczenia dobrych czynów, a także po-pełnionych, których nie wypada uczynić, jak również tych z przyzwyczajenia, a nawet i z tych często wyznawanych na spowiedzi. Dalej zalecał szczerą spo-wiedź z grzechów znanych, wspólnych i zapomnianych. Stawiał pytanie celebru-jącemu, co zamierza głównie osiągnąć celebrując: wzrost miłości Bożej, zjedno-czenia z Bogiem, pragnienia oglądania Boga? Co zamierza czynić w Mszy św.: czy pragnie spodobać się Bogu przez łzy, wspominać śmierć i miłość Chrystusa, zjednoczyć się z całym Kościołem. Przy odmawianiu kanonu Mszy św. wymagał trzech rzeczy: staranności w wypowiadaniu słów, czci w dotykaniu świętych po-staci, pobożności w przyjęciu Ciała Pańskiego, jeszcze większej w wypowiada-niu słów, największej uwagi przy intencji odprawiania, a wszystko to ze względu na Chrystusa, Jego Ciało, duszę i bóstwo40.
Najstarsza warmińska instrukcja dotycząca wizytacji parafii ( z lat 1581–1582) zalecała wizytatorowi sprawdzenie, na ile przeprowadzana jest reforma liturgiczna w praktyce. Miano sprawdzać sposób odprawiania Mszy św., jak sobie kapłan radzi z odmawianiem kanonu, kiedy odprawia i jak, w jaki sposób sprawowa-ne są sakramenty. Polecała także sprawdzić, jak proboszcz przygotowuje dzie-ci w szkole do śpiewu i zaznajamia z liturgią: Bożego Narodzenia, Oczyszczenia NMP, Niedzieli Palmowej, Wielkiego Tygodnia i Wielkanocy, Zielonych Świą-tek, Bożego Ciała. Wizytujący miał zapytać duchownych, jak odprawiają Mszę św., udzielają sakramentów, odmawiają brewiarz, również w kościele, u kogo i jak często spowiadają się, czy mają brewiarz i rubrycelę, czy odmawiają godzi-ny kanoniczne41.
37 Synod warmiński z 1575, nr 29; Synod z 1582, nr 16, 17, w: Statuty Synodalne Warmińskie, s. 56, 66. 38 Processus ad universos Warmiensis Dioecesis Clericos destinatus, d. 13 Februarii 1570, w: Monumenta
Cromeriana, ZGAE 10(1892), ss. 259–261.
39 Ibidem, ss. 262–264; Processus ad Clerumd, d. 9, Martii 1571.
40 preparatio salutaris ad sacrosancta Missae celebrationem, w: Missale Varmiense, k HHh 2; ibidem,
Sa-cerdoti, digne celebraturo Missam, k. + r.; ibidem, praepartio ad Missam, pro oportunitates acerdotis, k. + r.
41 J. Kalinowska, J. Wiśniewski, Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny z czasów biskupa Marcina
Taka realizacja postanowień synodu poprzez np. listy pasterskie, zarządze-nia dotyczące wizytacji parafii czyniły reformę liturgiczną skuteczną, co z ko-lei czyniło koniecznym wydanie dla potrzeb kultu księg liturgicznych. Analiza tego procesu odnowy pozwala stwierdzić, że była to metoda bardzo nowocze-sna, podkreślająca potrzebę wychowania duchowieństwa i wiernych do udziału w Służbie Bożej, jakiej sobie życzył Kościół po soborze trydenckim.
2. Kromer inicjatorem mistagogicznych katechez do liturgii sakramentów Największe zasługi biskupa M. Kromera w dziedzinie odnowy liturgii na Warmii, jak i w Polsce, związane są nie tylko z w wydaniem ksiąg liturgicznych, ale też tak bardzo potrzebnych w duszpasterstwie katechez o sakramentach42.
Genezy katechez sakramentalnych należy szukać w uchwałach synodu war-szawskiego z 1561 r., na którym postanowiono wydać dla pouczenia wiernych eg-zorty o sakramentach43. Podjął się tego dzieła biskup włocławski Stanisław Karn-kowski (†1603). W roku 1568 opublikował on pięć egzort w języku polskim44. Chcąc nadać im charakter okołokościelny, zwrócił się do M. Kromera o przetłu-maczenie ich na język łaciński45. Kromer uważał, że katechezy są wprawdzie do-bre, ale zbyt obszerne i dlatego w praktyce duszpasterskiej mało przydatne. Ułożył więc sam dwanaście katechez: dziesięć o sakramentach, jedną o Mszy św. oraz jed-ną o pogrzebie. Katechezy te zostały przetłumaczone na język polski i niemiecki i wydrukowane w Krakowie u Mikołaja Szarffenberga46.
Biskup Kromer pragnął katechezy ściśle związać z udzielaniem sakramen-tów, dlatego polecił dołączyć je w języku polskim i niemieckim do Agendy
sa-kramentalnej: jedną o chrzcie, po dwie o małżeństwie, pokucie i Eucharystii oraz
jedną o namaszczeniu chorych i chrześcijańskim pogrzebie. Kromer polecił ka-płanom odczytywać je wiernym przy udzielaniu sakramentów. Katechezy
opra-42 Catecheses sive institutiones duodecim de septem sacramentis et sacrificio missae et de funeribus
exe-quiis. Authore Martino Cromero ad utilitatem parochorum et aliorum sacerdotum, Cracoviae in officina Nicolai Scharffenbergii 1570; Zob. F. Hipler, Die deutschen Predigten und Katechesen der ermländischen Bischofe Hosius und Kromer, Köln 1885; W. Nowak, Geneza agendy biskupa Marcina Kromera, s. 19.
43 W. Nowak, Agenda biskupa Marcina Kromera w dziele ujednolicenia liturgii sakramentów w Polsce po
soborze trydenckim, ss. 84–86.
44 [S.] Karnkowski, Napominania potrzebne, których plebani w Kujawskim biskupstwie używać mają,
Kraków 1568; por. F. Hipler, Die deutschen Predigten und Katechesen der ermländischen Bischofe Hosius und Kromer, Köln 1885, ss. 93–94.
45 Wydano je w 1572 r. w języku łacińskim – Admonitiones quinque circa sacramentorum
administratio-nem, Coloniae 1572.
46 Catechesess iveinstitutiones duodecim, de septem Sacramentis et sacrifficio Missae. Auctore Martino
Cromero. Ad utilitatem Parochorum et aliorum sacerdotum in Polonicam Germanicam quelinguam conversae, Cracoviae 1570.
cowane w sposób zwięzły, w wykładzie oparte na Piśmie Świętym i nauce Ojców Kościoła, były decydującym elementem świadomego udziału przyjmujących sa-krament oraz kapłana sprawującego liturgię. Nadawały Agendzie Kromera rangę liturgii odnowionej i zgodnej z postulatami soboru trydenckiego.
Odnowa liturgiczna na Warmii przeprowadzona przez Marcina Kromera miała też wielki wymiar pastoralny. Potrzebę odnowy uwidoczniły wyniki wi-zytacji kanonicznych przeprowadzonych przez Kromera w latach 1562–1572, które ukazały stan niedomagań liturgii parafialnej, potrzebę ujednolicenia ob-rzędów i uwzględnienia języka ludowego. Problemy te znalazły swój wyraz na synodach w latach 1565, 1575, 1577, 1582, które z zasady zajmowały się uspra-wianiem kultu, recepcją uchwał soboru trydenckiego w dziedzinie sakramentów, Mszą św., oficjum brewiarzowym, reformą życia religijnego wiernych i ducho-wieństwa. Synody owe postulowały wydanie ksiąg liturgicznych, prowadzenie ka-techezy o sakramentach, Mszy św. i ceremoniach kościelnych.
Ustawy synodu były z reguły odczytywane wiernym przez trzy niedziele, a w ciągu roku duszpasterze mieli obowiązek wygłosić dwa kazania na temat ustaw synodalnych. Drugim nurtem realizowania odnowy liturgicznej na War-mii były listy pasterskie i zarządzenia biskupa skierowane głównie do ducho-wieństwa na temat sprawowania służby Bożej w niedziele i w ciągu tygodnia (z 13 lutego 1570), przypominanie o święceniu niedzieli i obowiązku udziału we Mszy św. niedzielnej, o katechezach na temat sakramentów (9 marca 1571); kate-chizacji dzieci w Wielkim Poście (19 listopada 1578), o codziennym pobożnym i uważnym odmawianiu brewiarza, (3 października 1583), o spowiedzi dwu-krotnej w Wielkim Poście (29 lutego 1585)47.
3. Recepcja odnowy liturgicznej Kromera w Polsce
W dziele odnowy liturgii w Polsce po soborze trydenckim najważniejszym była wola odnowy kultu, roztropnie uwzględniająca potrzebę wcielenia reformy trydenckiej, dostosowania do liturgii rzymskiej i zachowania odrębności diece-zji polskich, przygotowania duchownych przez ustawy synodalne, wyjaśniania kapłanom potrzeby reformy i dostarczenia odpowiednich pomocy. Staranne re-spektowanie postulatów soboru w reformie ksiąg liturgicznych na Warmii nada-ło im charakter bardziej uniwersalny, przekraczający ramy diecezji. To z kolei przygotowywało grunt do recepcji rzymskich ksiąg liturgicznych w Polsce.Naj-bardziej widoczna jest recepcja postanowień soboru trydenckiego w Agendzie
sakramentalnej, gdzie zostały uwzględnione wszystkie postulaty soboru
odno-śnie do nauki o sakramentach, dyscypliny i praktyki sprawowania sakramen-tów. To nadało Agendzie znamię nowoczesnej, respektującej aktualne przepisy Kościoła w udzielaniu sakramentów, co utorowało jej drogę do miana agendy ogólnopolskiej.
W Polsce, chociaż na synodach diecezjalnych podjęto zobowiązania przy-jęcia nowych ksiąg liturgicznych, dyskutowano jednak nad przystosowaniem tychże do tradycji polskich. Inicjatywę w tym względzie wyraźnie przejął biskup Marcin Kromer48. Wydając dla diecezji warmińskiej Agendę, czynił to z myślą o przyjęciu jej w całej Polsce. W związku z tym dostosował ją do zwyczajów wie-lu diecezji, a dla ujednolicenia uzgodnił z rytem rzymskim. Również Mszał
war-miński, chociaż był mszałem lokalnym, to jednak zawierał, szczególnie we
wstę-pie, przepisy soboru trydenckiego dotyczące sprawowania Eucharystii. Miał zastosowanie w innych diecezjach. W reformie Brewiarza Kromer poszedł za postulatami soboru w kwestii usunięcia z niego tekstów apokryficznych, legen-darnych, historycznie niepewnych, co też przyczyniło się do możliwości recep-cji tej księgi w innych diecezjach, których nie było stać na edycję własnych ksiąg liturgicznych, a upowszechnienie rzymskich opóźniało się49. Wydanie przez bi-skupa Marcina Kromera Brewiarza warmińskiego przyśpieszyło proces recepcji
Bre-wiarza rzymskiego w Polsce, o czym przypominały synody: włocławski z 1579 r.,
płocki z 1586 i 1589 r., chełmiński z 1583 r. i krakowski z 1593 r.50
Mszał wydany przez M. Kromera miał zastosowanie w wielu diecezjach pol-skich zanim owe diecezje nie zaopatrzyły się w obowiązujący w całym Kościele
Mszał rzymski51. Zakończenie
Biskup Marcin Kromer znany jest jako jeden z najwybitniejszych przedsta-wicieli życia umysłowego, religijnego i politycznego w Polsce XVI w. Zakres od-nowy kultu liturgicznego, którego dokonał na Warmii i zainicjował w Polsce sta-wia go w szeregu najwybitniejszych liturgistów polskich epoki, obok Stanisława Zaborowskiego, Hieronima Powodowskiego, Stanisława Sokołowskiego i
Adria-48 W. Nowak, Processus unificationis liturgiae sacramentorum in Polonia post Concilium Tridentinum et
principia quibusregitur in conceptione »Agendae« Episcopi Martini Cromeri, Ephemerides Liturgicae 91(1977) nr 1, ss. 64–73.
49 Zob. A. Klocek, op. cit., ss. 382–383.
50 W. Danielski, Brewiarz, w: Encyklopedia katolicka, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z.
Sułow-skiego, t. 2, Lublin 1976, kol. 1068.
na Jungi. Wprawdzie nie pozostawił po sobie traktatów poświęconych liturgii, ale dzieło, którego dokonał na jej polu nadaje mu miano polskiego liturgisty XVI w. Odnowę kultu na Warmii przeprowadził przez wydanie podstawowych ksiąg li-turgicznych niezbędnych do poprawnego sprawowania Służby Bożej: Agendy,
Mszału, Brewiarza, Katechez liturgicznych. Poprzez działalność ustawodawczą
nadawał moc obowiązującą nowych formom kultu, odpowiadających duchowi soboru trydenckiego. Dzięki listom pasterskim, odnowę liturgii uczynił postula-tem odnowy życia religijnego i moralnego duchowieństwa i wiernych. Zaintere-sował swoją postawą kapłanów do szukania nowych form duszpasterskich. Wi-zytacje parafii, które przeprowadzał w diecezji, usprawniły odnowę kultu litur-gicznego i uczyniły ją niezmiernie owocną.
Wkład Marcina Kromera w odnowę liturgii na terenie Polski zaznaczył się najbardziej w zakresie sprawowania sakramentów. Przyczyniło się do tego wy-danie Agendy, która służyła także innym diecezjom, a wreszcie z prowincjonal-nej stała się pod koniec XVI w., po zmodyfikowaniu, ogólnopolską.
Inne księgi wydane dla kultu (Brewiarz i Mszał) tylko częściowo służyły diecezjom polskim. Kromer był jedynym biskupem w Polsce, który w okresie wprowadzania ksiąg rzymskich wydał dla swojej diecezji własne księgi, które łączyły miejscowe zwyczaje z liturgią rzymską. Dało to podwójną korzyść: po pierwsze ułatwiło przyjęcie ksiąg rzymskich w diecezjach polskich, mocno sto-jących na gruncie swoich zwyczajów liturgicznych, oraz przyczyniło się do za-chowania odrębności tradycji liturgicznych w procesie unifikacji liturgii diece-zjalnych przez przyjęcie liturgii rzymskiej.
Wkład Kromera na polu ogólnopolskim w odnowę liturgii należy tak-że widzieć w opracowaniu katechez liturgicznych o sakramentach i pogrzebie chrześcijańskim. W piśmiennictwie polskim nic lepszego od nich nie ukazało się w nowożytnej historii.
W odnowie kultu Kromer posłużył się metodami, które nadały temu dzie-łu miano nowoczesności, tj. recepcji uchwał soboru trydenckiego poprzez przy-stosowanie zwyczajów diecezji polskich do rytu rzymskiego i nadanie proceso-wi odnowy kultu charakteru duszpasterskiego.
Odnowa, której dokonał Kromer, szczególnie w zakresie przystosowanie liturgii polskiej do rzymskiej, była aktualna w XVI w. tylko przez dwadzieścia lat. Gdyż jego następcy opowiedzieli się za nowymi księgami liturgicznymi w zakre-sie Mszy św. i brewiarza przez przyjęcie rytu rzymskiego. Oznaczało to koniec po 400 latach odrębności liturgii warmińskiej i ujednolicenie liturgii tej diece-zji z liturgią rzymską. Odrębności lokalne nie miały w konfrontacji z nią szans przetrwania.
Pfarrer Władysław Nowak, Biscof Martin Cromer (Marcin Kromer) als Liturgiker
Zusammenfassung
Martin Cromer (Marcin Kromer) ist einer der bedeutendsten Vertreter des intellektuellen, politischen und liturgischen Lebens im Polen des 16. Jahrhunderts. Er hat gewaltige Verdienste auf dem Gebiet der polnischen Literatur und Kultur und insbesondere für das liturgische Leben der ermländischen Diözese und Polens. Er gehört zu den bedeutendsten polnischen Liturgikern des 16. Jahrhunderts in der Epoche des Konzils von Trient. Durch seine synodale Tätigkeit, Gemeindevisitationen, Hirtenbriefe, die Herausgabe von liturgischen Büchern zur Benutzung in der Diözese Ermland wie auch in anderen Diözesen Polens reformierte er das liturgische Leben in der ermländischen Diözese. Als Liturgiker erwies er sich bei der Ausarbeitung einer liturgischen Agende, des Ermländischen Messbuches und des Ermländischen Breviers sowie von Katechesen. Er trug zum Erhalt der liturgischen Besonderheiten des Ermlandes und Polens bei, zur Vereinheitlichung der Liturgie durch Akkommodation des römischen Ritus und die Rezeption der Postulate des Konzils von Trient im Bereich der Kultausübung.
Übersetzt von Christiane Schultheiss
Fr. Władysław Nowak, Bishop Marcin Kromer as a liturgist
Summary
Marcin Kromer is one of the greatest representatives of the intellectual, political and liturgical life in the Poland of the 16th century. He has enormous achievements in the field of Polish literature and culture and especially in the sphere of the liturgical life of the Warmian Diocese and Poland in general. He is one of the greatest Polish 16th-century liturgists of the Council of Trent era. He reformed the liturgical life of the Warmian Diocese due to his council activities, visiting parishes, issuing pastoral letters, publishing liturgical books for the use of the Warmian Diocese and other Polish dioceses. As a liturgist, he showed his talents in working on liturgical Agenda, the Warmian Missal, the Warmian Breviary and Catecheses. He contributed to keeping liturgical uniqueness of Warmia and Poland, unification of liturgy by accommodating the Roman Rite and reception of the postulates of the council of Trent referring to performing the cult.
