Szkolnictwo parafialne na Warmii w XVII i XVIII wieku

Andrzej Kopiczko

Szkolnictwo parafialne na Warmii w

XVII i XVIII wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 351-362

Andrzej Kopiczko

Szkolnictwo parafialne na Warmii w XVII i XVIII wieku

1. IN F O R M A C J E W S T Ę P N E

Je d n ą z głów nych form działalności K ościoła — aż do połow y X V III w. — było prow adzenie szkół. W tym du ch u w ypow iadali się Ojcowie soborów : laterańskiego III (1179), laterańskiego IV (1215) i trydenckiego (1563). Z a d a ­ niem tych szkół było p rzekazanie uczniom elem entarnej wiedzy i przygotow anie do uczestnictw a w nabo żeństw ach . R ealizow ano w nich tzw. p ro gram trivium (gram aty k a, re to ry k a i dialektyka); uczono czytania i pisania po łacinie, liczenia, śpiewu o raz religii.

N a W arm ii pierw sze szkoły o charak terze parafialnym organizow ał ju ż biskup A nzelm . K o rz y stał przy tym z pom ocy Z ak o n u K rzyżackiego. M o ż n a więc m ów ić o istnieniu w diecezji w arm ińskiej w tym okresie szkół zakonnych. K rzyżacy je d n a k stosu n k o w o wcześnie przestali interesow ać się szkolnictw em i wówczas jego organ izacja przeszła w ręce duchow ieństw a parafialnego. Tym sam ym sieć szkół rozw inęła się przede wszystkim n a obszarach podległych bezpośrednio władzy biskupiej. W historiografii przyjm uje się, że n a p oczątk u XVI w. istniało n a W arm ii 111 szkół parafialnych, szkoła k a te d ra ln a we F ro m b o rk u , szkoła przy kolegiacie w D obrym M ieście oraz szkoła zam ko w a w L id zb ark u W a rm iń sk im 1.

Pewien regres przeżyw ała szkoła n a W arm ii w latach 1525— 1565. P rzy­ czyniła się do tego przede wszystkim reform acja, k tó ra zdezorganizow ała życie religijne i spow odow ała u p ad ek klasztorów . Wiele kościołów , a tym sam ym i szkół, uległo zniszczeniu w czasie prow adzonych wojen, a szczególnie wojny pruskiej w latach 1519— 1521. O d b u d o w a tych obiektów p rzyp adła więc n a d ru g ą połow ę X V I w. Przy czym trzeb a jeszcze zaznaczyć, że w om aw ianym okresie przestały fu n kcjonow ać na W arm ii szkoły prow ad zon e przez k apituły i sam ych biskupów . S potyk am y się więc z jednym typem szkół, m ianow icie ze szkołam i sensu stricto parafialnym i oraz kolegiam i jezuickim i. Nie było też w tym czasie w k ap itu łach from borskiej i dobrom iejskiej — w odróżnieniu od innych diecezji — specjalnego urzędu k an o n ik a sch o lasty k a2.

1 M . B orzyszkow ski, S z k o ły diecezji w arm ińskiej w okresie od X I I I do połow y X V I wieku, S tu d ia W arm ińskie, 1965, t. 2, ss. 31 64.

2 A. K o p ic zk o , U strój i organizacja diecezji w arm ińskiej w latach 1525- 1772, O lsztyn 1993, s. 204; tenże,

Szko ln ictw o parafialne w diecezji w arm ińskiej w św ietle a k t w izytacyjnych drugiej po ło w y X V I wieku, R oczniki

T eo lo g iczn e, 1994, z. 4, ss. 29 -7 0 .

Komunikaty

2. W A R M IŃ S K IE S Y N O D Y Z X V II I X V III W IE K U O S Z K O L N IC T W IE Po raz pierw szy szkolnictw em zainteresow ali się uczestnicy synodu w arm iń­ skiego, zw ołanego przez H o zjusza w 1565 r. Tem u zagadnieniu został p o ­ święcony specjalny p a ra g ra f zatytułow any: „ D e scholis” 3. W X V II w. tem aty k ą szkolnictw a zajął się tylko jed en z dw óch zw ołanych synodów — m ianow icie synod z 1610 r. przep ro w ad zo n y przez bpa Szym ona R udnickiego. W specjal­ nym rozdziale zatytułow anym : „D e scholis et scholarum m ag istris” zob ow iąza­ no proboszczów do n a u c zan ia chłopców głównych praw d w iary i d o w izytow a­ nia szkół przynajm niej dw a razy w ro ku . P o n a d to p o ruszon o takie problem y, jak : kw alifikacje nauczycieli, podręczniki, uczestniczenie we M szy św. i utrzy m a­

nie b ud ynków . Z au w ażo n o , że dla w ychow ania chrześcijańskiego duże znacze­ nie m a p o staw a sam ego nauczyciela. Polecono więc, by za tru d n ian o ludzi spraw dzonych, o wielkiej m ądrości i dobrej obyczajowości. K ażd y k a n d y d a t n a to stanow isko w inien być wcześniej zatw ierdzony przez b iskupa, k apitułę, oficjała albo przynajm niej proboszcza.

B iskup R udnicki zw rócił też uwagę n a m etody n auczania. Polecił, by nauczyciele nie ograniczali się do spraw dzenia pam ięciow ego o p an o w an ia m ateriału przez uczniów , ale nauczali ich także w ykorzystyw ać wiedzę w życiu i w ysnuw ać właściwe wnioski.

B iskup R u d n ick i zachęcał rów nież, by — o ile to m ożliwe — za tru d n ian o k a n to ra . M iał on uczyć w szkole przynajm niej godzinę dziennie śpiewu w języku łacińskim i n aro d o w y m .

O statn ie w skazania dotyczyły sam ych budynków . W edług zaleceń bisk u p a R udnickiego koszty zw iązane z ich utrzym aniem i o db ud ow ą m iała ponosić cała w spólnota. W każdej klasie pow inien wisieć krzyż i ob raz święty, znajdow ać się o dp ow iednia liczba ław ek i stołów o raz być zachow yw ana czystość4.

K o lejne d w a synody — z 1623 i 1726 r. nie wniosły nic nowego. Jedynie spraw ą u p o sażen ia nauczycieli zajął się biskup Szembek.

N a te m a t sam ego n au c zan ia w ypow iedział się ad m in istrato r generalny A n to n i Szulc w czasie w akansu po śm ierci biskupa Szem beka. 16 lutego 1741 r. skierow ał on do kleru o k ó ln ik przypom inający proboszczom w 32 punkcie 0 obow iązku od w ied zan ia szkoły i spraw dzania, czy nauczyciel pilnie uczy czytać, pisać, rach o w ać i śpiewać. P o raz pierwszy też spotykam y się z życzeniem, by w klasach zaw ieszano tablicę z dużym i m ałym alfabetem : łacińskim , polskim 1 niem ieckim . U czniow ie m ogli przechodzić ze szkoły parafialnej do kolegium jezuickiego d o p iero po o p an o w an iu sztuki czytania i p isa n ia 5.

3 C onstitutionen syn o d a les W arm ienses, Sam hienses, Pom esanienses, Culm enses пес non provinciales Rigenses, ed. F. H ip le r, B ra u n sb e rg a e 1899 (dalej: H ip ler, C SW ), kol. 53 54, s ta tu t 58.

4 H ip ler, C SW , k ol. 84 8 5, s ta tu t 26, p u n k ty 5 i 7; kol. 148 150. 5 Ib id em , k ol. 254 i 257.

3. W A R M IŃ S K IE W IZ Y T A C JE B IS K U P IE (1597/1598, 1609, 1622/1623, 1726 r.)

N ajw ięcej w iadom ości n a tem at szkolnictw a znajduje się w aktach w izytacyj­ nych. D o p rzep ro w a d zan ia tych wizytacji zobow iązyw ał sob ó r trydencki. N a W arm ii ja k o pierw szy zalecenie to zrealizow ał ówczesny biskup — Stanisław H ozjusz. W izytacja, z przerw am i spow odow anym i wyjazdem ord yn ariusza, trw a ła siedem lat. R o zpoczęto ją 19 stycznia 1565 r., a zakończono — ju ż za k o a d iu to ra M a rc in a K ro m e ra , w ro k u 1572. N astęp n a w izytacja generalna została p rz e p ro w a d zo n a w latach 1581— 1582. T rzecią wizytację przeprow adził k ard. A ndrzej B atory w latach 1597— 1598. R ozpoczął ją osobiście 30 w rześnia w parafii Leginy (arch ip re zb iterat reszelski). P race zakończono 27 września n astępnego ro k u w kościele k ated raln y m . Łącznie zw izytow ano 94 kościoły (74 kościoły p arafialn e i 20 filialnych, nie licząc k a te d ry )6.

K o lejn ą w izytację g eneralną zarządził biskup Szym on R udnicki. 16 gru d n ia 1606 r. — w tow arzystw ie p rep o zy ta P aw ła G órnickiego, kustosza T o m asza T re te ra i kan . A d a m a S tein halena — zw izytow ał k ated rę we F ro m b o rk u . D o innych kościołów udali się jego delegaci: w spom niany kan. A dam Steinhalen o raz ks. J a k u b H o ltz. T rw ała o n a od 4 m a ja 1609 r. (od B raniew a) do połow y lutego 1610 r.7

W 1622 r. — z polecenia ord y n ariu sza J a n a O lb rachta W azy — wizytację przeprow adzili d w utorow o: a d m in istra to r diecezji — ks. kan. M ichał D ziałyński (późniejszy bisk u p pom ocniczy) o raz kanonicy: Ja n R ucki i W aw rzyniec K o ch (w ikariusz generalny). K an o n icy R ucki i K o c h rozpoczęli ją 16 w rześnia 1622 r. w R eszlu i do 19 paźd ziern ik a zw izytow ali archiprezb iteraty reszelski i je z io ra ń ­ ski. P o krótkiej przerw ie wznowili pracę 22 listopada. D o Bożego N a ro d zen ia odw iedzili jeszcze p arafie arch ip rezb iterató w from borskiego i braniew skiego. W tym sam ym praw ie czasie, a m ianow icie od 17 do 27 października i od 22 listo p a d a do 22 g ru d n ia archip rezb iteraty ornecki, dobrom iejski i lidzbarski zw izytow ał M ich ał D ziałyński. W n astępnym roku od 12 do 23 stycznia M ichał D ziałyński w izytow ał arch ip rez b ite rat pieniężneński, w spom niani zaś kanonicy — od 11 stycznia do 14 lutego — archiprezbiteraty barczewski i olsztyński, a 23 kw ietnia odw iedzili p arafię kró lew ieck ą8.

Inform acje o szkolnictw ie znajdujem y jeszcze w ak tach z wizytacji generalnej w 1726 r. przepro w adzon ej z polecenia biskup a K rzy sztofa J a n a Szem beka przez d ziek a n a kapituły form borskiej — ks. B ern arda T e o d o ra von Schencka. Z w izytow ał on trzy dek an aty : dobrom iejski, lidzbarski i jezio rań sk i9.

6 A . E ich h o rn , G eschichte der Bischofsw ahlen, Z eitsch rift fü r d ie G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm la n d s (dalej: Z G A E ), 1860, n r 1, s. 193; J. K o lb e rg , Beiträge zur G eschichte des Kardinals und Bischofs von Erm land

An d rea s B athory, Z G A E , 1910, n r 17, ss. 679 680. 7 A . E ich h o rn , op. cit., s. 477.

8 Ib id em , ss. 489 490.

9 H . Ż o ch o w sk i, D ie Seelsorge im E rm la n d unter B isc h o f Christoph Andreas Johann S zem h e k 1724 1 740,

4. S IE Ć S Z K Ó Ł P A R A F IA L N Y C H

T ru d n o cokolw iek pow iedzieć o liczbie szkół na W arm ii w XVII i X V III wieku. D a n e zam ieszczone w p ro to k o łac h wizytacyjnych nie pozw alają na odtw orzenie procesu ich p o w staw an ia i upadk u. Zm uszeni jesteśm y do sięgnięcia po Relatio status, k tó re biskupi wysyłali do R zym u, przy czym m usim y pam iętać, że przedstaw iają one raczej liczby w yolbrzym ione, a naw et przypadkow e, w nioski zaś nie są w olne od p ato su i chęci zaprezentow ania swojej diecezji w ja k najlepszym świetle.

Biskup R u d n ick i w Relatio status z 1616 r. nie podejm ow ał w ogóle tego tem atu. Po raz pierw szy uczynił to b iskup W acław Leszczyński w 1657 r. Pisał, że szkoły o p ro g ram ie „triv iu m ” znajdują się w każdym mieście, a naw et w niektórych w io sk a c h 10. P o d o b n ie relacjonow ał następca, biskup Stefan W ydżga: „scholae triviales in om n ibus civitatibus, etiam pagis com pluribus ex ta n t” 11. P om yślniejsze jeszcze w iadom ości przesyłał biskup T e o d o r P otocki w 1717 r., pisząc, że w każdym m ieście funkcjonuje szkoła „triv iu m ” , a zajęcia prow adzą nauczyciel o ra z k a n to r. W szkołach przy p arafiach wiejskich, szczególnie zim ą, lekcji udziela tylko nauczyciel. P o n ad to w niektórych w ioskach — bez kościoła — n au czają ubodzy stu d e n c i12. Biskup Szem bek i biskup G rabo w ski n adm ien iali, iż szkoły o program ie „triv iu m ” istniały rów nież w niektórych p arafiac h w iejskich13.

W edług wizytacji biskupiej z lat 1597/1598, której pełną d o k u m en tacją dysponujem y, n a W arm ii istniało 81 szkół. T ylko p ro to ko ły parafii: Bażyny, K o ln o i R u n o w o nie p o d a ją o nich inform acji. P o n ad to kilka szkół zlokalizow a­ nych było przy kościołach filialnych: w B arto łtach, B lankach, C erkiew niku, F rączkach , Ignalinie, Jesionow ie, Ł ajsach, Pierzchałach, Skolitach i T łokow ie. Nie posiadały ich filie w: Sułowie, R ynie Reszelskim , R óżynce, R ogiedlach, Radziejewie, P iotraszew ie, O pyniu, G utko w ie i C h ru ścielu 14. W wizytacji z 1609 r. znajdujem y info rm acje o istnieniu 51 szkół, nie b y ło 15 jej tylko w C erkiew niku. W 1622 r. szkoły istniały przy 42 zw izytow anych kościołach (nie było ich tylko w C erkiew niku i K a w k o w ie )16, a w 1726 r. w trzech d ek a n atach — z których posiadam y p ro to k o ły — przy 21 kościołach. Nie było ich rów nież w C erkiew ­ niku, B lankach, F rąc zk ac h i Ż e g o ta c h 17. Z a h istorio grafią niem iecką i Relatio

status m o żn a więc przyjąć, że szkoły funkcjonow ały w każdej parafii o raz przy

niektórych k ościołach filialn y ch 18.

10 Relatio s ta tu s z 1657 r. — P a s to ra lb la tl fü r d ie D iözese E n n lan d (dalej: P D E ), 1892, s. 59. 11 Relatio sta tu s z 1669 r. P D E , 1892, s. 85.

12 Relatio sta tu s z 1717 r. P D E , 1886, s. 99. F. H ip ler pom ylił d a tę i p o d al rok 1714. 13 Relatio sta tu s z 1735 r. P D E , 1892, s. 130, R elatio sta tu s z 1745 P D E , 1874, s. 143. 14 A rch w iu m A rchidiecezji W arm ińskiej w O lsztynie, A rchiw um B iskupie (dalej: A A W O , A B ), В 4. 15 A A W O , A B , В 5.

16 A A W O , A B , В 7. 17 A A W O , A B , В 18.

P oczątk o w o izbę szk o ln ą stanow iło m ieszkanie nauczyciela, w którym lekcje pobierało k ilk o ro dzieci. W m iarę rozw oju szkolnictw a spraw ą bu do w an ia szkół m iała się zająć w sp ó ln o ta p arafialn a, k tó ra ro zk ład ała ciężary na wszystkich m ieszkańców . W tym du ch u w ypow iedział się biskup Sz. R udnicki na synodzie w 1610 r.

Z d o k u m en tó w w izytacyjnych w ynika, że n a W arm ii były trzy typy budynków : budynki d rew niane i kryte słom ą (np. Ignalin — 1726), budynki w ykonane z m u ru p ruskiego (np. Bisztynek — rów nież 1726) i najlepsze — m urow ane, często d w u k o ndygnacyjne (np. D o b re M iasto — 1609).

Nauczyciel m ieszkał przew ażnie w tym sam ym b u d yn ku , w którym odbyw ały się zajęcia. P odział izb był różny. D om y p artero w e w ykorzystyw ano w połow ie na izbę szkolną i n a m ieszkanie. D w u k on dy gnacyjne dzielone w ten sposób, że n a parterze odbyw ały się zajęcia, a nauczyciel, czasem rów nież k a n to r albo k ap łan , m iał swój p okój n a piętrze.

Sam a izba szk olna w y po sażo n a była w krzyż, święty obraz, przed którym odm aw ian o m odlitw ę, k ated rę, kilk a ław ek, tablicę z czerw onym i liniam i (wg zaleceń b pa R udn ick iego), a po zarządzeniu A nton ieg o Szulca w tablicę z alfabetem łacińskim , polskim i niem ieckim .

S tan budy n k ó w przedstaw iał się też różnie. W ak tach wizytacyjnych spotykam y często łacińskie określenia „n o v a ” (B utryny — 1609, G łotow o — 1622, Jo n k o w o — 1609, K łębow o — 1622, K raszew o — 1726, Kwiecewo — 1726, Leginy — 1609, R a d o sto w o — rów nież 1609), „ b o n a ” (D łu g o b ó r— 16227 G łotow o — 1609, K re k o le — 1609, L ubom ino — 1622, M ingajny — 1622, Świątki — 1609 i W a p n ik — 1622), czy też „ ru in o sa” (K łębow o — 1609, K o c h an ó w k a — 1726, K w iecew o — 1609, L idzbark — 1726, Paluzy — 1609, W ilczkow o — 1622), „ d e fu ctu o sa” (Bieniewo — 1622, Jesionow o — 1609, K olno — 1609, P ło sk in ia — 1622)19.

5. BUDYNKI SZKOLNE

6. N A U C Z Y C IE L E

K a ż d ą szkołę p ro w adził nauczyciel. W ak tach wizytacyjnych określano go jak o : „sch olasticus” , „lu d ire c to r” , „lud im ag ister”, „m agister scholae” . W m ias­ tach — zgodnie z zaleceniem b isk u p a R udnickiego — w p row adzono d o d atk o w e lekcje śpiew u i zaczęto z a tru d n ia ć k a n to ra . Najczęściej je d n a k bywało, że nauczyciele spełniali jeszcze inne posługi w kościele. Pracow ali więc ja k o organiści, a naw et kościelni. T a k było m .in. w Bisztynku w 1609 r., gdzie „m agister scholae” sp raw o w ał rów nocześnie funkcję k a n to ra i kościelnego. W G łotow ie w 1726 r. nauczyciel zatru d n io n y był d o d atk o w o ja k o o rg anista, p odobnie w Jez io ran ac h , K iw itach i P iotrow cu; ja k o kościelny nauczyciel pracow ał w Ś w iątkach, K w iecew ie, K łębow ie, Jonkow ie i B isztynku. W R ad o

-19 In fo rm acje o szk o łach ro zsian e są w p ro to k o ła c h w izytacji biskupich: A A W O , A B, В 5 (w izytacja z 1609 r.), В 6 (1609), В 7 (1622), В 8 (1622/1623) i В 18 (1726).

stówie uczył dzieci k arczm arz, w P iotrow cu — m u rarz, w H enrykow ie — szklarz, w O setnik u — sto larz, a w K raszew ie — krawiec.

K a d ra nauczycielska re k ru to w a ła się najczęściej z absolw entów szkół kościelnych, ale nie tylko. S p otykam y w śród nich także studentów , duchow nych (z niższym i św ięceniam i lub d iak o n ate m ), rzem ieślników i m agistrów sztuk w yzw olonych. D u ż ą rolę w ich przyg oto w aniu odegrały dw a jezuickie kolegia założone n a W arm ii — braniew skie i reszelskie. Przykładow o, przez sto siedem lat od założenia szkoły w R eszlu wykształciło się około dw ustu nauczycieli. N a to m iast w latac h 1645— 1687, spośród członków K ongregacji M ariańskiej, działającej w tym m ieście, aż trzydziestu trzech z a tru d n io n o ja k o nauczycieli, k an to ró w , o rg a n istó w lub kościelnych. Z tego zaś siedm iu znalazło się w D o b ­ rym M ieście, po czterech w O rnecie i B isztynku, po dw óch w R eszlu, Jezioran ach i Barczewie o ra z po jed n y m w Braniew ie, Pieniężnie, K rólew cu, F ro m b o rk u , B iskupcu i O lsztynie. Studenci tej szkoły pracow ali także w szkołach wiejskich w K rek o lach i R a d o sto w ie 20.

O wiele więcej fachow ych sił d o starczało je d n a k kolegium braniew skie. Z a regułę m o ż n a przyjąć, że to tu taj od 1600 do 1773 r. kształcili się nauczyciele m iejskich szkół w arm ińskich, k o rzy stając przy tym często z zajęć d o datko w ych, tak ich jak : filozofia i te o lo g ia 21. N iek tó rzy nauczyciele studiow ali p o n a d to w innych szkołach lub uniw ersytetach. Przykładow o, nauczyciel z O lsztyna z 1609 r. pobierał n a u k i n a uniw ersytecie w O łom uńcu, a B artłom iej G rabo w sk i z R am so w a uczył się w kolegium w Przasnyszu.

U posażenie nauczycieli nie było przez dłuższy czas definityw nie uregu low a­ ne. P odstaw ę u trzy m a n ia w yznaczył synod b isku pa M arcin a K ro m e ra w 1575. S tanow iła je o p ła ta z b ieran a każdego ty go dn ia od rodziców uczniów o raz d o d atk i z racji posług w kościele22. 3 listo p a d a 1576 r. ustalo no , że w pieniądzach pobierać będzie: k w a rtaln ie od każdego ucznia przynajm niej po jednym groszu, w k aż d ą niedzielę, chodząc po d o m ach z w odą święconą, nauczyciel o trzy m a od każdej ro dziny po 1 szelągu, „accid en tia” z chrztów , ślubów , kolędy, p o n a d to z pogrzebów w zależności od opraw y liturgicznej — 5 szelągów lub 5 groszy. W n atu ra lia ch : w zbo żu i płodach rolnych od każdej rodziny po jednej furze drew na rocznie, zim ą od uczniów p o jed n ej świecy m iesięcznie. In ne św iadczenia to: w olne m ieszkanie, darm o w y posiłek, m ały ogródek lub kaw ałek po la do upraw y.

U posażenie k a n to ra zależało zwykle od u posażenia nauczyciela, od k tó reg o otrzym yw ał je d n ą trzecią d o ch od ów , wolne m ieszkanie i stół. P o n ad to liczni fund ato rzy zapisyw ali nauczycielom czy też scholarom pew ne sumy. Z w iązane to było z określonym i n abo żeń stw am i, podczas których wykonywali oni funkcje śpiew acze23.

20 G . L ü h r, D ie Schiller des Rösseler G ym nasium s im 17. und 1H. Jahrhundert nach ihrer Z a h l, H eim at, H e rk u n ft

und nach ihrem späteren Beruf, w: F estzeitung zur D reihundertjahrfeier der Rösseler G ym nasium s im M a i 1932, s. 9;

tenże, Die Schüler des Rösseler G ym n a siu m s nach dem A lb u m der M arianischen K ongregation, Z G A E , 1910, nr 16, s. 210; G . M a le rn , Beiträge zu r G eschichte des Schulw esens im Ermland, s. 21.

21 Ib id em , ss. 21 --2 2 .

22 H ip ler, C S W , k ol. 61, Statut 34.

23 E. W asch in sk i, D as kirch lich e Bildungsw esen in Erm land, W estpreussen und Posen, l. 1, K ö n ig sb erg 1928, ss. 111- 113.

W X V III w. spraw ą uposażenia nauczycieli zajął się biskup Szem bek. W ytyczne zaw arte w „R egulam en iurium parochialium episcopatus W arm ien- sis” m ów ią ju ż o stałej pensji z parafii w wysokości 12 florenów , o pensji kw artalnej od p arafian w w ysokości 4 groszy od każdego k o lo na, 2 grosze od zagro d n ik a i 1 grosza od „ in q u ilin a” o raz o innych d o d atk ac h z racji posług spełnianych w k ościele24.

W praktyce uposażenie to je d n a k było zróżnicow ane. D użo inform acji n a ten tem at zaw ierają p ro to k o ły w izytacyjne. M o żn a naw et stwierdzić, że w izytatorzy zajm ow ali się przede wszystkim spraw am i finan sow y m i25.

7. U C Z N IO W IE

N iestety d an e w izytacyjne z X V II i X V III w. nie zaw ierają wiele inform acji o liczbie uczniów . W ro k u 1597/1598 było dziesięciu uczniów w B iskupcu, trzech w B artągu, sześciu w Biesowie, czterech w K leb ark u , trzech w S ąto pach i dw óch w Sząbruku. W 1609 ro k u było 60 uczniów w Jezioranach i tyleż sam o w Reszlu, 88 uczniów w D o b ry m M ieście i 105 w L idzbarku. W 1622 r. w Olsztynie uczyło się 100 uczniów , w Jez io ran ac h 51 i 40 we F ro m b o rk u . W 1726 r. było trzech uczniów w O rzechow ie. T en m ateria ł inform acyjny pozw ala stwierdzić, że w m iastach uczyło się średnio od 40 d o 100 uczniów, a we wsiach od dw óch do sześciu. N a p odstaw ie „S tatus a n im a ru m ” , czyli spisu ludności parafii d o b ­ rom iejskiej z 1695 r., m o żn a też odtw orzyć pochodzenie społeczne m łodzieży oraz jej wiek. W tym że więc ro k u na 106 scholarów — rodzice 84 m ieszkali w D o b ry m M ieście, a sześciu pochodziło ze wsi należących do parafii. 0 pozostałych „S tatu s a n im a ru m ” nie podaje żadnych inform acji. W iek uczniów wynosił 8— 15 lat, ale były też pojedyncze przypadki, kiedy do szkoły uczęszczały dzieci pięcioletnie26.

Ze szkolnictw a n a W arm ii korzystały także dziew częta. W praw dzie brak na ten tem at obszerniejszych w iadom ości źródłow ych, ale m ożem y z całą pew nością stwierdzić, że uczyły się one w Olsztynie, D obrym M ieście, Jezioranach 1 Bisztynku. W Olsztynie zajęcia prow adził nauczyciel lub k a n to r — we własnym pokoju. W izytatorzy w 1623 r. zasugerow ali, że dobrze by było, gdyby tej pracy podjęła się kobieta. R ów nież w D o b ry m M ieście lekcji udzielał dziew czętom nauczyciel we własnym po k o ju . Polegały one n a ćwiczeniu śpiewu i poznaw aniu liturgii kościelnej. „S tatu s a n im a ru m ” z 1695 r. inform uje, że uczęszczało na nie 18 dziew cząt. P o do bnie w Jezio ran ach — zajęcia odbyw ały się w po ko ju nauczyciela lub k a n to ra (1609).

W izytatorzy parafii Bisztynek w 1726 r. napisali, że w szkole parafialnej uczyły się dziew częta razem z chłopcam i.

24 H ip ler, C SW , kol. 247 250.

25 P rzy k ład y p o d a ję w książce: U strój i organizacja diecezji warm ińskiej, ss. 214 215 (nazw iska nauczycieli, ich p o ch o d zen ie, wiek, la la p racy zaw iera p rzy g o to w a n y aneks, sp o rząd zo n y w o p a rc iu o p ro to k o ły pow izy tacy j­ ne).

26 J. P rzerack i, Parafia dobrom iejska i j e j ludność w św ietle spisu z 1695 r., K o m u n ik a ty M az u rsk o - -W am iiń sk ie, 1976, nr 2, ss. 244 245; B. K u m o r, S p is ludności D obrego M ia sta z 1695 r., Przeszłość D em o g raficzn a Polski, 1975, n r 7, s. 10.

Od 1583 r. spraw ę k ształcenia m łodych dziew cząt przejęło now o założone Z grom ad zenie św. K a ta rzy n y . W „R eg u le” z 1602 r. w rozdziale 22 czytam y, że siostry słowem i przykładem m iały ukazyw ać ludziom dro gę do zbaw ienia. W tym celu pow inny przyjm ow ać m łode dziew częta d o swoich szkół, by je ćwiczyć w pobożn ości i wiedzy albo w innych przydatnych kunsztach. Przyjm uje się więc, że od tego czasu Z g rom ad zen ie św. K a ta rzy n y prow adziło zajęcia dla dziew cząt w k o n w en tach: braniew skim , lidzbarskim , orneckim i reszelskim 27.

8. P R O G R A M Y N A U C Z A N IA

O dtw orzenie p ro g ram ó w n au c zan ia um ożliw iają a k ta wizytacyjne. Plany zajęć w szkołach były b a rd zo pod o b n e. Zajęcia trw ały na ogół sześć godzin dziennie — trzy przed p ołu dn iem i trzy po południu. R ozpoczynały się bardzo wcześnie, bo o godz. 6 ra n o , a pierw sza przerw a m iała miejsce o godz. 8. Uczniowie m ogli w ów czas spożyć śniadanie, a następnie udaw ali się na M szę św. do kościoła. T rzecia go dzina lekcyjna rozpoczynała się o godz. 9. O biad spożywali chłopcy m iędzy godz. 10 a 12. Popołudniow e zajęcia przeryw ano 0 godz. 14, by w spólnie uczestniczyć w m odlitw ach w kościele.

W m iastach uczniów dzielono zazwyczaj n a trzy grupy (tak było w D obrym Mieście i L id zb a rk u ). W ich ram ach m .in. objaśniano Ew angelię z d n ia i uczono jej n a pam ięć; p rz e ra b ia n o M a ły katechizm K anizjusza, G ram atykę, S yntaksę

1 R udim enta A lv aru sa o ra z R udim enta K orneliu sza i Sentencje K a to n a ; uczono deklinacji i k on iu gacji o ra z słówek.

W szkołach lidzbarskiej i dobrom iejskiej w p row adzono d o d atk o w o lekcje języka greckiego.

N a w siach uczono zazwyczaj czytania, pisania, śpiewu i rachunków . N ależy przy tym pam iętać, że zasadniczym celem prow adzenia szkoły, poza przekazy­ waniem pewnej wiedzy, było przygotow anie chłopców do udziału w liturgii. Stąd duży nacisk k ład zio n o n a lekcje śpiew u 28.

Z A K O Ń C Z E N IE

O gólnie m o ż n a pow iedzieć, że szkolnictw o parafialne w diecezji w arm ińskiej — w w iekach X V II i X V III stało na dobrym poziom ie. P odob nie ja k w diecezjach polskich, k o rz y sta n o z podręczników : R udim enta, Gramatica i S yn ta xa D o n a ta albo A lv arusa, Rudim enta G retzeriego i Rudim enta K o r­ neliusza. C zy tan o L is ty rodzinne C ycerona, Distycha V erinusa i Carmina K a to n a . D o n au k i języ k a greckiego stosow ano Institutiones linąuae Craecae C lenardiego. W y różniał zaś W arm ię spośród innych diecezji stan liczbowy szkół. W histo riog rafii przyjm uje się, że diecezja w arm ińska zajm uje pod tym względem pierwsze m iejsce. P orów n yw ać ją m o ż n a jedynie z sytuacją szkolnictw a w nie­ których regionach P ru s K rólew skich o raz z pozostającym poza granicam i Polski

27 Ci. M a le rn , B eiträ g e zu r G eschichte des Schulw esens im Ermland, ss. 19 20. 28 A. K o p iczk o , U stró j i organizacja diecezji w arm ińskiej, ss. 210 212.

Śląskiem. D uży wpływ n a to m iało sąsiedztw o protestan ty zm u , gdzie także d u żą wagę przyw iązyw ano do n au c zan ia m łodzieży. Przykładow o m o żn a tu w spo­ m nieć, że w diecezji chełm ińskiej w drugiej połow ie X V III w. o koło p ołow a parafii p o siad ała szkołę. P o d o b n ie stan szkolnictw a przedstaw iał się w diecezji poznańskiej. W archidiecezji gnieźnieńskiej szkołę posiadało 39% parafii z siedzibą w m ieście i tylko 17% parafii wiejskich. W diecezji krakow skiej istniały one w o k o ło 40% parafii (w sum ie 375 szkół). G orzej przedstaw iał się stan liczbowy szkół p arafialn y ch na w schodnich terenach R zeczypospolitej. P rzy­ kładow o ty lko 13 szkół było w X V III w. w archidiecezji lwowskiej.

Szkolnictw o w arm ińskie w yróżniało się szerszym w ykorzystaniem język a naro d o w eg o niem ieckiego lub polskiego oraz nauczaniem arytm etyki i języ ka greckiego. T o w szystko spraw iało , że m łodzież w arm ińska m og ła bez przeszkód k o n ty n u o w ać n au k ę w kolegiach jezuickich założonych w Braniew ie i Reszlu, a także w sem inarium duchow ny m i alum nacie papieskim funkcjonujących rów nież w Braniew ie.

A N E K S

Inform acje o nauczycielach, uczniach i szkołach zaw arte w p ro to k o łac h pow izytacyjnych X V II i X V III w. (p o d a n a tylko syg natura i num er k arty oznacza, że w danym p ro to k o le potw ierdzon o istnienie szkoły).

B abiak, В 6, k. 57v, В 7, k. 116v — nauczyciel Bartłom iej Keichel z Pieniężna; B arczew ko, В 5, k. 136v — nauczyciel Ja n Sbick, Birburgensis, В 8, k. 379v; Barczewo, В 5, к. 129v — nauczyciel K rzy szto f T ubal z K łębow a, В 6, k. 96v, В 8, k. 347v;

B artąg, В 5, k. 198 — nauczyciel Stanisław z Janow a; Bażyny, В 7, k. 135v — nauczyciel ten sam co w O setniku; Bieniewo, В 7, k. 146v — nauczyciel Ja n W olf z O rnety; Biesowo, В 5, k. 112v, В 6, к. 93;

Biskupiec, В 5, k. 116v — nauczyciel A n to n i Bauch z O lsztyna, В 6, к. 94, В 8, k. 352v;

Bisztynek, В 5, k. 105 — nauczyciel M arcin P atern o ster z D o brego M iasta (lat 22), В 7, k. 72v — nauczyciel A ndrzej H u m an n z D ob reg o M iasta (lat 34, pracuje od 12 lat);

Błudow o, В 8, к. 330;

B raniew o, В 6, к. 11, В 8, k. 340v;

B rąsw ałd, В 5, k. 173v — nauczyciel Ja k u b , В 6, k. 117v, В 8, k. 368v; B utryny, В 5, k. 192v, В 8, k. 378v;

C erkiew nik (filia G łotow a), В 7, k. 42v (określona ja k o stara), В 18, k. 65v — nauczyciel ten sam co w G łotow ie, ale b rak w zm ianki o szkole;

D łu g o b ó r, В 7, k. 97v — nauczyciel Ja n Reich z T o lk m ick a (lat 38); D o b re M iasto, В 5, k. 154v — nauczyciel M ateusz Jan ick (lat 45), В 6, к. 11 lv, В 7, k. 18v — nauczyciel Ja n W eindt z D ob rego M iasta (lat 24), uczniów 70;

D yw ity, В 5, k. 177 — nauczyciel G rzegorz V alentini, syn G rzegorza V alentini (ок. 30 lat), В 6, к. 119v, В 8, k. 370;

E ldyty, В 7, k. 140 — nauczyciel M ichał W olter z D obreg o M iasta; F ra n k n o w o , В 5, k. 85v — nauczyciel M ichał B orn z O rnety (lat 33), В 6, k. 83v, В 8, k. 317, В 18, k. 126;

F ro m b o rk , В 7, k. 164, В 8, k. 328v;

G ietrzw ałd , В 5, k. 223v — nauczyciel W ojciech z M azow sza, В 6, k. 130; G ło to w o , В 5, k. 249v — nauczyciel Izaak P atern o ster z D o brego M iasta, В 7, k. 41 — nauczyciel T o m asz S apun, В 18, к. 71 v — nauczyciel K rzy szto f R iedger z P ło c k a (lat 41);

G ryźliny, В 5, k. 199 — nauczyciel Szym on H eling z O lsztyna;

G rzęd a, В 5, к. 32 — nauczyciel G rzegorz A dler z L u tr (lat 70), В 6, k. 70v, В 8, k. 314;

G u tk o w o (filia O lsztyna), В 8, k. 364v;

H en ry k o w o , В 7, k. 109 — nauczyciel G rzegorz H au enttem z O rnety (pracuje od 24 lat);

Ignalin, В 5, k. 245v — nauczyciel Ja k u b C hristianus z L id zbark a, В 7, к. 85 — nauczyciel J a k u b C h ristian u s z L id zb ark a (pracuje od 28 lat), В k. 30v — nauczyciel S zym on R idiger (lat 20);

Jesio now o (filia Sętala), В 7, k. 27v — nauczyciel A ndrzej G erm an z B arczew a, В 18, k. 63v — nauczyciel ten sam co w Orzechowie;

Jeziorany, В 5, к. 75 — nauczyciel F a b ia n A gneter z D o breg o M iasta, ok. 60 uczniów , w tym dziew częta, В 8, k. 312v;

Jo n k o w o , В 5, k. 228v — nauczyciel Szym on Janow ius z M azow sza, В 18, к. 91 — nauczyciel P io tr M erte n z W arm ii (ok. 24 lat);

K a w k o w o , В 6, к. 132, В 18, k. 104 — nauczyciel A ndrzej G oss z Legin (lat 29);

K iw ity, В 5, к. 94 — nauczyciel M arcin R auss [Kraus] z O rnety (lat 25), В 6, k. 86v, В 7, k. 78 — nauczyciel M arcin K ra u s [Rauss] z O rnety (pracuje od 15 lat);

K leb a rk , В 5, k. 181 — nauczyciel Bartłom iej z Jan o w a (lat 30), В 8, k. 354v; K lew ki, В 5, k. 185v — nauczyciel Ja n z Jan o w a (lat 40);

K łębow o, В 5, k. 255v — nauczyciel M ateusz, В 7, к. 80 — nauczyciel B artłom iej B run z B isztynka, В 18, к. 43 — nauczyciel M ichał K ih lb ro n (lat 32);

K o c h a n ó w k a , В 5, к. 258 — nauczyciel Jan Procopius, В 7, k. 84v — nauczyciel Ja n P ro co p iu s (pracuje od 16 lat), В 18, k. 40v — nauczyciel A ndrzej F ran ciszek S teinsohn (lat 70);

K o ln o , В 5, к. 53 — nauczyciel J a n G ross z Reszla, В 6, к. 75, В 8, k. 310; K raszew o, В 7, k. 82 — nauczyciel Stefan T o lk sd o rf z L idzb arka, В 18, k. 37v — nauczyciel P io tr K iesw etter z K raszew a (lat 45);

K rek ole, В 5, к. 251 v — nauczyciel Ja n Lepus z L idzbarka, В 7, k. 65v — nauczyciel J a n L epus z L id zb ark a (pracuje od 14 lat);

K w iecew o, В 5, к. 240 — nauczyciel Ja n F ahl z W olnicy (pracow ał ju ż 29 lat ja k o nauczyciel), В 7, к. 36 — nauczyciel Ja n F ahl z W olnicy (pracuje od ok. 30

lat), В 18, k. 86 — nauczyciel A ndrzej G raff, W arm iak (ok. 40 lat); L am k o w o , В 6, k. 98v, В 8, k. 349v;

Leginy, В 5, к. 56 — nauczyciel „now y” , В 6, к. 75v, В 8, k. 308;

L idzbark W arm iński, В 5, k. 279 — nauczyciel G rzegorz K oeppel z R eszla, uczniów 105, В 7, k. 58v — nauczyciel G rzegorz K oeppel z R eszla (pracuje od 20 lat);

L u bom ino, В 7, k. 144v — nauczyciel Jak u b L ang z Pieniężna (pracuje od 5 lat);

L utry, В 5, k. 109v — nauczyciel T om asz z D zierzgow a (ok. 50 lat), В 6, k. 91v;

Łajsy, В 7, k. 106 — nauczyciel M ich ał H o m an z O rnety (lat 45); M ingajny, В 7, k. 115 — nauczyciel M arcin B raun z Reszla;

O lsztyn, В 5, k. 209v — nauczyciel Ja n N ied erh o ff z B arczew a, В 6, к. 128, В 8, k. 362v;

O pin (filia O rn ety ), В 6, k. 33, В 7, k. 133 — nauczyciel Pistor z O rnety; O rn eta, В 6, k. 30, В 7, 130v — nauczyciel M ichał K n o r z D ob rego M ia sta (lat 29), uczniów ok. 90;

O rzechow o, В 5, k. 163v — nauczyciel B artłom iej Jekel z O lsztyna (lat 37), В 7, к. 24 — nauczyciel J a k u b C anow ski (C hanow ski), В 18, k. 61 v — nauczyciel A n to n i F alek (lat 21);

O setnik, В 7, k. 94v — nauczyciel T o m asz U berlender z Szalmii (lat 61, pracuje od pięciu lat);

Paluzy, В 5, к. 36 — nauczyciel M arcin z Paluz, В 6, к. 7 lv;

Pieniężno, В 6, k. 48, В 7, k. 91 — nauczyciel T om asz B lochshagen z Pieniężna (lat 40);

P iotraszew o (k. D o b re g o M iasta), В 7, к. 47 — nauczyciel Ja k u b M o k in , В 18, k. 79v — nauczyciel T o m asz Pfeiffer (lat 24);

P iotrow iec, В 7, k. 104 — nauczyciel K a sp e r Linek z B raniew a (lat 40, pracuje od 8 lat);

Pluty, В 6, к. 54, В 7, к. I l l , schola nova — nauczyciel A n to n i A lbick (pracuje od 30 lat);

P łoskinia, В 6, к. 43, В 7, k. 99v — nauczyciel Benedykt Schacht z O rnety (lat 44, pracuje od 8 lat);

Pogrodzie, В 8, k. 331;

Prošity, В 5, k. 89 — nauczyciel A ndrzej S annengut z Stoczka (lat ok. 43), В 6, к. 85, В 8, k. 315;

P u rd a, В 5, k. 189v — nauczyciel J a n z M azow sza, В 8, k. 357v;

R ad o sto w o , В 5, k. 141 — nauczyciel J a n H acn itz z D o breg o M iasta, В 6, k. 98v, В 18, k. 119;

R am sow o, В 5, k. 120v — nauczyciel B artłom iej G rabo w ski z G ra b o w a, В 8, k. 350v;

Reszel, В 5, к. 20 — nauczyciel G rzegorz S tolsprenger z L id zb ark a (lat 29), В 6, k 66v;

Rogiedle (filia W ilczkow a), В 7, k. 48v — nauczyciel ten sam co w W ilczkowie; R ogóż, В 5, k. 248v — nauczyciel K rz y szto f Z im m erm ann z B isztynka, В 7, k. 63v — nauczyciel K rz y szto f Z im m erm ann z B isztynka (pracuje od 19 lat), В 18, k. 52v — nauczyciel Jerzy C zinzolli (pracuje od 14 lat);

R óżynka (filia K w iecew a), В 18, к. 88 — nauczyciel ten sam co w Kwiecewie; R unow o (filia R og oża), В 7, k. 86v — nauczyciel ten sam co w Ignalinie, В 18, к. 32 — nauczyciel ten sam , co w Ignalinie;

Ryn Reszelski (filia U nikow a), В 6, к. 74;

Sątopy, В 5, k. 39v — nauczyciel M ichał R adick z Barczew a (lat ok. 30), В 6, к. 73, В 8, k. 313;

Sçtal, В 5, k. 169 — nauczyciel P io tr B ukow ski z M azow sza, (ok. 30 lat służył K ościołow i), В 6, k. 116v, В 7, k. 45v — nauczyciel P io tr B ukow ski z M azow sza (lat ok. 40), В 18, 107 — nauczyciel P iotr Pawłowski);

Skolity, В 7, к. 31 v — nauczyciel P io tr P ro tm an n (lat 40), В 18, к. 109 — nauczyciel W ojciech E n gelbrecht (lat 33);

Sułowo (filia K iw it), В 5, k. 90v; Szalm ia, В 6, к. 20, В 8, k. 343v;

S ząbruk, В 5, k. 220 — nauczyciel M arcin W otka, P rusak, В 6, k. 129v, В 8, k. 366v;

Świątki, В 5, k. 236v — nauczyciel Paw eł Silt [Sitt], В 6, k. 132v, В 7, k. 33v — nauczyciel H ennig W olter z D ob reg o M iasta, В 18, к. 100 — nauczyciel P io tr Preiss z W arm ii (lat 57, od 37 pracuje ja k o nauczyciel);

T łok ow o (filia Jezio ran ), В 5, к. 82 — nauczyciel ten sam co w Jezioranach; T olkm icko, В 8, k. 334v;

Tolkow iec, В 6, к. 44v, В 7, к. 102 — nauczyciel J a n W olgem uth (lat 30, pracuje od 2 lat);

U nikow o, В 5, k. 48v — nauczyciel G rzegorz P arsau z U nikow a; W apnik, В 7, k. 138v — nauczyciel A m broży Keichel;

W ilczkow o, В 7, k. 142 — nauczyciel J a n Janow ski;

W ozław ki, В 5, k. 99v — nauczyciel Ja k u b H arn ack z L idzb arka, В 6, к. 88, В 7, k. 68 — nauczyciel M arcin K e rb o h m z L idzbarka;

W rzesina, В 5, k. 226v — nauczyciel M ikołaj Płoski z Jano w a, В 6, k. 130v, В 8, k. 368;

Żegoty, В 5, k. 60v, 64v — nauczyciel K asper H offm an n z O rnety, В 6, k. 77v, В 18, k. 123.

Das Pfarrschulwesen im Ermland des 17. und 18. Jahrhunderts

Z u s a m m e n f a s s u n g

Im Bei tra g w u rd e d e r Z u sta n d des P farrsc h u lw e se n sim B istum E rm la n d w äh ren d des 17. und 18. Jhs. a u fg ru n d d er V isitatio n sh erich te d a rg e ste llt. D ie A k te n weisen hin, d a ß die Schulen in allen K irschspielen bis a u f M ü n ste rb e rg (in d e r g esam ten b esp ro ch en en P eriode) und B lankensee, Flem ing, Siegfriedsw alde (A n fa n g d e s 18. Jhs.) v o rh a n d e n w aren . D ie K o sten fü r deren U n te rh a ltu n g w u rd en von den K irchengem einden getrag en , was d u rc h S y n o d a lsta tu ten d es J ah res 1610 v o rgeschrieben w ar. Die L ehrer w aren m eistens A bso lv en ten jesu itisch er G y m n asien in R ö ß el und B rau n sb erg , a b er z. B. Jo h a n n N ie d erh o ff aus A lienslein stu d ierte O lm ü tz und B arth o lo m äu s G ra b o w sk i a u s G r. R am sa u in P rzasn y sz (die in den V isitationsberichLen e n th alten en N am en w'urden im A n h a n g au fg ezäh lt). N u r in sechs d e r v o rh a n d e n en Berichte w urde die Schülerzahl g en an n t. A u f dieser G ru n d la g e k an n m a n feststellen, d a ß in den S tä d te n 40 bis 100 Schüler, und a u f dem L ande von 2 bis 6 Schülern u n te rrich te t w u rd en . In A llenstein, G u lts ta d t, Seeburg und B ischofstein besuchten auch M äd ch en die Schulen. Die U n te rric h tsp ro g ra m m e w aren in säm tlichen Schulen äh n lich . D ie Schüler w urden in drei G ru p p e n aufgeteilt. B enutzt w u rd e n die L e h rb ü c h e r von D o n a tu s, C o rn eliu s, A lvarez, C aro und d er K atech ism u s von C anisius.

D a se rm lä n d isc h e P farrsch u lw esen zeichnete s ic h d u rc h eine breitere B enutzung d e r deu tsch en und polnischen S prache sowie im Fall von zwei Schulen au ch d en A ritm eth ik - und G rie c h isc h u n te rrich t aus.