• Nie Znaleziono Wyników

Aktywność edukacyjna osób starszych z myślą o społeczeństwie wiedzy

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Aktywność edukacyjna osób starszych z myślą o społeczeństwie wiedzy"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

pod red. nauk. Zygmunta Wiatrowskiego oraz Iwony Mandrzejewskiej-Smól i Andrzeja Aftańskiego, Włocławek 2010

Iwona Mandrzejewska-Smól

AKTYWNOŚĆ EDUKACYJNA OSÓB STARSZYCH

Z MYŚLĄ O SPOŁECZEŃSTWIE WIEDZY

C oraz częściej m ów i się i pisze dziś o społeczeństw ie postindustrialnym , społe­ czeństw ie inform acyjnym , społeczeństw ie wiedzy, czy też o gospodarce opartej na wiedzy.

W raz z pojęciem społeczeństw a inform acyjnego pojawia się często pojęcie społe­ czeństw a wiedzy. Uznaje się jednak, że istota tego pojęcia bliższa je st bardziej pojęciu społeczeństw a obyw atelskiego niż inform acyjnego, gdyż je st to rów nież ujęcie po stu - latywne. Oba te postulaty są ze so b ą bardzo ściśle związane. O ile bow iem w o kreślo ­ nych w a ru n k ach historycznych b rak lub niedorozwój społeczeństw a obywatelskiego m ógł być determ inow any np. niedostateczną ilością sw obód obywatelskich, o tyle w obecnych w a ru n k ach historyczno-kulturow ych zw iązane je st to przede wszystkim z brakiem społeczeństw a wiedzy. W dobie społeczeństw a inform acyjnego, w w a ru n ­ kach zalewu inform acyjnego i stopnia złożoności stosunków społecznych, budow a­ nie podstaw społeczeństw a wiedzy je st najw ażniejszą p rzesłan ką dla ukształtow ania społeczeństw a obywatelskiego. Uznając, że rozwój społeczeństw a wiedzy oznaczać będzie także ukształtow anie się społeczeństw a obywatelskiego (społeczeństwa udziału i aktyw ności), rzec by m ożna, iż „społeczeństw o wiedzy to społeczeństw o obywatel­ skie w dobie społeczeństw a inform acyjnego .

Społeczeństw o wiedzy, to społeczeństw o charakteryzujące się otw artością i od­ w agą intelektualną, społeczeństw o, które je st przekon ane o sw oich m ożliw ościach i aktyw nie, w sposób innowacyjny, je wykorzystuje, bow iem wiedza m a dopiero w te­ dy sens kiedy je s t używ ana w sp osób aktyw ny i innowacyjny. Zdaniem Krzysztofa

(2)

Paw łow skiego (autora książki: Społeczeństwo wiedzy — szansa dla Polski) pojęcie „spo­ łeczeństw o wiedzy” m a charakter teoretyczny i je st w pew nym sensie wyidealizow a­ ne. Nie je st m ożliw e stw orzenie społeczeństw a wiedzy w stu procentach. Najbardziej zaaw ansow aną g ru p ą w dążeniu do społeczeństw a wiedzy je st społeczeństw o am ery­ kańskie, w którym dom in u ją postaw y przedsiębiorcze. E w enem entem w skali św ia­ towej je s t to, że udało się u ru ch o m ić tam pew ną kulturę, n o rm y postępow ania p rz ed ­ siębiorczego, charakteryzującego się tym , że jeśli pojawi się jakiś problem , po p rostu szuka się spo so b u na jego rozw iązanie2.

Pojęcie społeczeństw o wiedzy często łączy się z określeniem „gospodarka op arta na wiedzy”, która wym aga stałego po dnoszenia poziom u intelektualnego społeczeń­ stwa, a jej synonim em je st „społeczeństw o uczące się”. G o spo darka ta je st z natury rzeczy zw iązana ze w spółczesną g o sp o d ark ą w olnorynkow ą, generującą określone przem iany o przełom ow ym charakterze, porów nyw anym do rew olucji przem ysło­ wej. Przyjm uje się, że ewolucji od gospodarki tradycyjnej do gospodarki opartej na wiedzy tow arzyszą następujące zmiany: w zrost nakładów na p race badaw czo-rozw o­ jow e p rzedsięb io rstw oraz edukację; w zrost poziom u w ykształcenia, u p o w szech nie­ nie w ykształcenia średniego i ekspansja wyższego; rozwój technologii inform acyj­ nych i telekom unikacyjnych; rozwój Internetu i handlu elek tron iczn ego 5.

W tym k ontekście m ożna dodać, że gospodark a op arta na wiedzy i społeczeństw o inform acyjne wymagają:

— globalnego spojrzenia na przem ysł, rynek, o chro n ę środow iska;

— przem iany społeczeństw a przem ysłow ego w społeczeństw o inform atyczne; — św iadom ości nieprzydatności technologii, która nie bierze po d uwagę zarządza­ nia inform acją i potrzeb klientów ;

— polegania na kreatyw ności w łasnych pracow ników ;

— pow stania sieci przetw arzania inform acji standardów kom unikow ania się w biz­ n esie4.

W zw iązku z pow yższym w spółczesne system y edukacyjne m u szą dostosow yw ać się do coraz wyższych w ym agań staw ianych przez społeczeństw o wiedzy. M uszą rów ­ nież brać p o d uw agę fakt, że szkoła przestaje m ieć m on o p o l n a przekazyw anie w ie­ dzy i m usi konkurow ać z m ediam i inform acyjnym i, a także sektorem rynkowym , w ra ­ m ach którego przedsiębiorstw a stają się coraz częściej prod ucen tam i i m ediatoram i wiedzy5.

2K. P a w ł o w s k i , W stronę społeczeństwa wiedzy, w: www .forum akad.pl/archiw um /2004/12/16-za- w_strone_spoleczenstw a_wiedzy.htm - 02.05.2010

3J.T. H r y n i e w i c z , Stosunki pracy wpołskich organizacjach, W arszawa 2007, s. 245-247.

4 E. S k r z y p e k , Wiedza i praktyka, [ w: ] Dylematy cywilizacji informatycznej, (red.) A . S z e w c z y k , W arszawa 2004, s. 108.

(3)

Uznaje się, że edukacja osób dorosłych stanow i kluczowy elem ent gospodarki wie­ dzy. O d wielu lat po dk reśla się w krajach członkow skich Unii Europejskiej strate­ giczne znaczenie edukacji, w ra m ach której w yznaczono następujące cele:

— popraw a jak o ści i efektyw ności system ów edukacji w Unii Europejskiej, — ułatw ienie pow szechnego dostępu do system ów edukacji,

— otw arcie system ów edukacji na środow iska i św iat6.

Powyższe cele przekładają się n a podstaw ow e założenie przyjęte przez R adę E u ­ ro p e jsk ą w Lizbonie, dotyczące inw estow ania w edukację, tak aby g ospo dark a Unii Europejskiej stała się najbardziej konkurencyjną na świecie gospodarką o partą na wie­ dzy, dotycząc następujących zakresów :

— inw estow anie w kształcenie i utrzym yw anie kad ry kierow niczej, — inw estow anie w now e um iejętności podstaw ow e,

— inw estow anie w pow szechny dostęp do edukacji ustaw icznej, — inw estow anie w technologie inform acyjno-kom unikacyjne,

— inw estow anie w działania zapobiegające m arginalizacji społecznej i prom ujące aktyw ne postaw y obywatelskie,

— inw estow anie w poradnictw o7.

Powyższy aspekt wiąże się z um iejętnym zarządzaniem wiedzą, na które składa się głów nie pow iększanie wiedzy, dokonyw anie transferu wiedzy m iędzy pracow nikam i, w ykorzystyw anie wiedzy, um iejscow ienie i kodyfikację wiedzy8.

W kontekście tak istotnych ustaleń rodzi się pytanie: ja k ą rolę, jakie m iejsce w sp o ­ łeczeństw ie opartym na wiedzy będą zajmowały osoby starsze?

P roblem atyka starości i starzenia się w chw ili obecnej to bardzo istotn e zagadnie­ nie, gdyż jednym z osiągnięć w spółczesnej cywilizacji je st wydłużenie ludzkiego życia. W iąże się to z wyraźnym zw iększeniem się w społeczeństw ie liczebności ludzi star­ szych, zwłaszcza w krajach w ysoko cywilizowanych. Proces starzenia się ludności p o ­ lega na w zroście liczby i udziału osób w podeszłym w ieku w ogólnej liczbie ludności. Jest ono konsekw encją w ydłużenia się trw ania życia ludzkiego przy rów noczesnym malejącym w spółczynniku płodności. W iąże się to również z popraw ą w arunków m a­ terialnych społeczeństw a, które obok czynników w spom agających zdrow ie stanow ią nieodzow ny składnik postępu.

Proces ten bez w ątpienia będzie w przyszłości przybierać na sile i je s t to zjawisko ujaw niające się w w iększości krajów europejskich. Począwszy od roku 1980, a także w perspektyw ie następnego ćwierćwiecza, na obszarze naszego kraju, proces ten n a ­ leży traktow ać jako zjawisko ciągłe. R óżnorodna tylko będzie jego dynam ika. W świetle w yników prognoz dem ograficznych GUS, szczególnie szybkie tem po przyrostu o sób

6 Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia — wspólne cele do roku 2010, Warszawa 2003 s 4 1 Skuteczne inwestowanie w edukację: imperatyw dla Europy, W arszawa 2003, s. 6—12.

(4)

w starszym w ieku w ystąpi w dużych i najw iększych m iastach Polski. Zjawisko p o ­ wyższe dotyczyć będzie osób w w ieku 60 lat i więcej, ja k i tych w w ieku poprodukcyj­ nym . W ro k u 2030 udział pierw szej z w ym ienionych g rup w śród m ieszkańców m iast ogółem zbliży się do jednej trzeciej.

U znaje się za błędne dość potoczne stw ierdzenie, że starość jak o ostatni etap ludz­ kiego życia nie budzi perspektyw , ja k każdy ją poprzedzający, tak i starość je st eta­ pem niekończącego się rozwoju człowieka na całej skali życia. Jest nieprzerw any i zin­ tegrow any z procesam i życia społecznego, nie dający się zam knąć w jedny m okresie ludzkiego życia, ani ograniczyć z uwagi na postęp cywilizacyjny. To w łaśnie ten roz­ wój i zm ieniona sytuacja życiowa człowieka starego zm usza go do u ru cham ian ia zdol­ ności adaptacyjnych do zm iennych w arunków życia. A daptacja człow ieka do now ych w arunków w dużej m ierze zależy od w łaściw ie funkcj onującego system u społeczne­ go, jednakże je st ona rów nież bezpo średnio zależna od rodzaju podejm ow anych dzia­ łań jednostkow ych. O d aktyw ności człowieka starego, która dając m u m ożliwość reor­ ganizacji w łasnego życia, zwiększa jed n o cześn ie jego zdolności adaptacyjne. Kształtuje ona rów nież zdolność do sam odzielnego kierow ania życiem w taki sposób, aby było ono źródłem poczucia sensu i indyw idualnej satysfakcji.

A ktyw ność — jako indyw idualna zdolność człow ieka, um ożliw iająca m u udział w zm ienianiu otoczenia przyrodniczego, społecznego i kulturalnego w zależności od potrzeb, celów i ideałów, uznaw ana je st pow szechnie w n auk ach andragogicznych ja ­ ko w aru nek sprzyjający p o d n o szen iu efektów procesów edukacyjnych9.

A ktyw ność człow ieka określana je st jako jego sposób porozum iew ania się z inny­ m i ludźm i i z otaczającym go św iatem . N abiera ona szczególnego znaczenia wraz z upływ em życia. A ktyw ność w arunkuje zaspokojenie w szystkich potrzeb człow ie­ ka, zarów no biologicznych, ja k i społecznych oraz kulturalnych. Jest ona rów nież w a­ ru n k iem odgryw ania ról społecznych, funkcjonow ania w grupie, a także w społeczeń­ stwie. Brak aktyw ności pow odow ać m oże u tratę akceptacji ze strony otoczenia, a co za tym idzie w yizolow anie i o sam o tn ien ie10.

Postaw a zachow ania aktyw ności czy wycofania się z życia osób starszych należy do problem ów pedagogicznych. C hodzi głów nie o to, czy i w jak im zakresie aktyw ­ ność tych ludzi m ożna stym ulow ać, zachęcać do niej, uczyć poszukiw ania jej w ym ia­ rów. D la pedagogów teoria aktyw ności je st p u nk tem w yjścia do poszukiw ania sp o ­ sobów aktywizacji seniorów, bow iem dla zachow ania dobrego sam opoczucia i zdrowia nie w ystarcza zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb, jak im i są: pożyw ienie, sen i bez­

9 A. C h a b i o r, Edukacja w życiu ludzi starych..., op. cit., s. 101.

10 B. S z a t u r - J a w o r s k a , P. B ł ę d o w s k i , M. D z i ę g i e l e w s k a , Podstawy gerontologii spo­ łecznej, W arszawa 2006, s. 161—162.

(5)

pieczeństw o. Stąd niezw ykle istotne je st nie wycofywanie się z aktyw nego życia, a po przejściu na em eryturę kontynuow anie lub rozwijanie now ych form aktyw n ości11.

Należy zw rócić uw agę na fakt, że podejm ow ana aktyw ność przez osoby w w ieku senioralnym m oże spełniać w ielorakie funkcje, do któ ry ch należą:

1) funkcja adaptacyjna — pom agająca w lepszym przystosow aniu się osób star­ szych do życia w nowej sytuacji społecznej i rodzinnej;

2) funkcja integracyjna — prow adząca do lepszego przystosow ania się w grupie, do której należą ludzie starsi;

3) funkcja kom pensacyjna — ułatwiająca wyrów nywanie braków w innych zakre­ sach (np. b rak pracy zawodowej, brak wpływów, władzy);

4) funkcja kształcąca — pom agająca rozwijać i doskonalić cechy oraz dyspozycje osobow ościow e jednostki;

5) funkcja rekreacyjno-rozryw kow a — pom agająca zlikw idow ać stres, przyw raca­ jąca chęć do życia, wypełniająca czas wolny;

6) funkcja psychohigieniczna — pozwalająca n a odczuw anie satysfakcji. M oże p o ­ praw ić jak o ść życia np. poprzez podniesienie auto ry tetu 12.

A nalizując literaturę przedm iotu, doszukać się m ożna wielu podziałów rodzajów aktyw ności osób w w ieku senioralnym . Jednakże najbardziej adekw atnym do p rezen ­ tow anego opracow ania je s t podział aktyw ności osób w w ieku senioralnym związany z polam i zainteresow ań i składa się na niego 7 następujących rodzajów aktyw ności:

1) aktyw ność d om o w o-rodzinna — rozum iana jak o w ykonyw anie różnych czyn­ ności, zw iązanych z prow adzeniem gospodarstw a dom ow ego i z życiem najbliższej rodziny;

2) aktyw ność kulturalna - przejawiająca się głów nie m iejskim stylem życia i d o ­ tycząca np. czytelnictwa, oglądania telewizji, słuchania radia, korzystania z instytucji kulturalnych, klubów seniora;

3) aktyw ność zaw odow a — zaspokajająca potrzebę uznania, użyteczności. C h ro n i rów nież przed obniżeniem się pozycji społecznej, popraw ia sam opoczucie, sam o o ce­ n ę stan u zdrowia, ułatwia tzw. sam ookreslenie kulturow e;

4) aktyw ność społeczna — należąca do najsłabiej rozpow szechnionej form y aktyw ­ ności w tej grupie. Najczęściej uczestniczą w niej te osoby, które już w cześniej w yka­ zywały się aktyw nością działacza w danym środow isku;

5) aktyw ność edukacyjna — pom agająca starszem u człowiekowi w ciągłym d o sk o ­ naleniu siebie. N auka w starszym w ieku staje się nie tylko ćw iczeniem um ysłu, p a ­ m ięci, lecz także przyjem nością zgłębiania now ych zagadnień i poznaw ania now ych ludzi;

11 Ibidem, s. 163—164. 12 Ibidem, s. 164.

(6)

6) aktyw ność religijna — której znaczenie w zrasta z w iekiem , ja k rów nież m ożli­ w ość uczestnictw a w jej obrzędach. G eneralnie w skazuje się na pozytywny związek m iędzy praktykam i religijnym i a adaptacją do starości;

7) aktyw ność rekreacyjna — związana z w ypoczynkiem i ulubionym i zajęciami wy­ konyw anym i dla przyjem ności, przede w szystkim stanow i spo sób aktyw ności fizycz­ nej. R óżnego rodzaju form y rekreacji, jak turystyka, zajęcia sportow e, zabawy, zajęcia klubow e oraz hobby m ogą skutecznie przeciw działać zm ianom fizycznym i psychicz­ nym starzejących się osób. U rozm aicają p onad to codzienne życie i dają okazję do in ­ teresującego w ypełniania czasu w olnego13.

D ynam iczny proces starzenia się społeczeństw a europejskiego, w tym rów nież polskiego, jak rów nież p o ru szan a w cześniej problem atyka dążności do społeczeń­ stwa wiedzy, zm usza do zastanow ienia się nad procesem starzenia się, a przede wszyst­ kim nad jakością życia w okresie późnej dorosłości. Od wielu lat pojęcie „pom yślne­ go starzenia się” zajm uje w ażne m iejsce w literaturze gerontologicznej.

Zgodnie z koncepcją aktyw ności człowiek starszy pow inien, w m iarę sw oich m oż­ liwości, podejm ow ać aktyw ność w zgodzie ze so b ą i zgodnie z oczekiw aniam i otocze­ nia, gdyż pozostaw anie jak najdłużej czynnym jest zjawiskiem nieodzow nym . W związ­ ku z tym wielu badaczy i naukow ców zadaje sobie pytanie, ja k ą rolę pow inna spełniać edukacja w dalszym , aktyw nym życiu osób starzejących się, a co za tym idzie, jak ą rolę pow inna rów nież odegrać w tym zakresie ośw iata dorosłych?14

Pro blem atyką edukacji zajm uje się wielu przedstaw icieli różnych dyscyplin n a­ ukow ych od wielu lat. Jest ona rozum iana bardzo szeroko i dotyczy całego przebiegu życia człowieka. W iąże się to głów nie z szybkim i przem ian am i oraz rozw ojem cywi­ lizacyjnym, które stw arzają potrzebę ciągłego aktualizow ania wiedzy.

Biorąc pod uw agę aktyw ność edukacyjną osób starszych, należy zw rócić uwagę na fakt, że je st ona w literaturze na ogół rozpatryw ana z innym i form am i aktyw ności i prezentow ana je s t jako „aktyw ność edukacyjna i k u ltu raln a” lub „aktyw ność ed u k a­ cyjna i społeczna”.

W literaturze przedm iotu istnieje wiele teorii dotyczących m ożliw ości intelektu­ alnych osób starszych. S ą to głów nie koncepcje zw iązane z tzw. „w yuczalnością” lu­ dzi starszych, wyw iedzione z badań psychologicznych15.

D okonując analizy tych teorii, m ożna stwierdzić, iż przez stosunkow o długi okres sądzono, że uczenie się tych ludzi nie je st m ożliwie, ze względu na ograniczone m o ż­ liwości osób w późnym okresie dorosłości.

13 G. O r z e c h o w s k a , A ktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999, s. 28—29. 14A. F a b i ś, Edukacja seniorów..., op. cit., s. 33.

(7)

W chw ili obecnej w iadom o już, że osoby starsze uczą się w inny sp o só b niż ludzie m łodzi, a dla zachow ania spraw ności um ysłow ej do późnych lat, uczenie się w tym w ieku je s t nie tyle możliwe, co konieczne. W zw iązku z tym , problem atykę edukacji osób w w ieku senioralnym pow inno się rozważać w perspektyw ie zmiany, a nie wy­ cofania czy ograniczenia działań edukacyjnych16.

N iezależność osób starszych stanow i zasadniczy cel ich edukacji. S tarzenie się, a co za tym idzie praw idłow e przystosow anie się do staro ści n ie dla każdego człow ie­ ka je s t p ro stym zadaniem . Ludzie w tym zakresie przyjm ują dość różn o ro d n e p o sta ­ wy, stąd literatura przedm iotu proponuje bogate i ró ż n o ro d n e propozycje typologii postaw w obec w łasnej starości. Dla przykładu S. R eichard wyróżniła 5 najczęściej wy­ stępujących postaw ludzi starych:

1) postaw ę konstruktyw ną — skierow aną na aktyw ność na rzecz najbliższych i osób potrzebujących pom ocy lub w sparcia;

2) postaw ę zależności — choć osoba jest spraw na fizycznie i psychicznie, żąda opie­ ki, stale absorbuje uwagę bliskich lub opiekunów ;

3) postaw ę o b ro n n ą — pom im o iż jed n o stk a nie m oże w ykonać danej czynności, bro n i się przed p o m o cą innych, rów nocześnie zam ykając się w sobie, izolując;

4) postaw ę w rogości skierow anej na innych — je d n o stk a uważa, że in ni zw racają się do niej tylko wówczas, gdy potrzebują czegoś w zam ian. Postaw a ta je st c h a rak te­ rystyczna dla ludzi, którzy skłonni są do przypisyw ania w iny za w łasn e błędy;

5) postaw ę autodestrukcji — czyli postaw ę w rogości skierow anej na siebie. O soba taka nie um ie pogodzić się z w łasną starością, oczekuje śm ierci17.

Tu należy dodać, że A. Zych wyróżnia dodatkow e 4 typy po staw ludzi stary ch w o ­ bec starości, jakim i są: lęk przed starością i b u n t w obec starzenia się; rezygnacja i/lub izolacja społeczna i em ocjonalna; rozsądna, poznawcza i em ocjonalna akceptacja sta ­ rości jak o naturalnej fazy życia ludzkiego oraz refleksyjna postaw a w obec m inionego życia18. Inne przykłady postaw w obec starości to typologia C.S. Forda, w której zo sta­ ło w yróżnionych 5 sposobów adaptacji do sta ro śc i19, czy 8 w zorów zachow ań ludzi w podeszłym w ieku według B. N eugarten20.

A naliza literatury przedm iotu wskazuje, że postaw a w obec w łasnej starości uza­ leżniona je s t głów nie od płci oraz od fazy starości. Liczne b adania wykazały, że kobie­ ty charakteryzują się w iększą zdolnością adaptacji do staro ści niż m ężczyźni. Jest to

16Por. A. F a b i ś, Edukacja seniorów..., op. cit., s. 33-34.

l7Por. D.B. B r o m 1 e y, Psychologia starzenia się, W arszawa 1969, s. 132—139.

18 A. Z y c h , R. B a r t e l , Z ur lebenssituation alterer Menschen in Polen und in der Bundesrepublik Deutsch- land—einekom parativeSurvey-Studie (Sytuacja życiowa ludzi starszych w Polsce i RFN), G iessen 1988, s. 9 4 - 100 w: Z. S z a r o t a, Gerontologia..., op. cit., s. 48-49.

191. M u c h n i c k a - D j a k o w , Czas wolny w klubie seniora, W arszawa 1984, s. 16.

“ O. C z e r n i a w s k a , Edukacja osób „trzeciego w ieku”, [w:] Wprowadzenie do andragogiki, pod red. T. W u j k a, Warszawa 1996, s. 49.

(8)

na ogół interpretow ane jako efekt wcześniejszej drogi życiowej kobiet, na której czę­ ściej niż mężczyźni przeżywają różne sytuacje stresow e i dzięki tym dośw iadczeniom posiadają w iększą u m iejętność radzenia sobie ze stresem .

Istotne znaczenie m a rów nież faza starości, w której dana jed n o stk a w łaśnie się znajduje. Przez lata życia na em eryturze, a więc bycia uznaw anym za człow ieka stare­ go, zdobywa się wiele now ych dośw iadczeń, które m odyfikują postaw y w obec życia, w obec innych ludzi, jak rów nież w obec sam ego siebie. Praw idłow e przystosow anie się do starości pozw ala na korzystanie z jej głównej zalety, ja k ą je st dysponow anie dużą ilością w olnego czasu, a co za tym idzie m ożliw ością w ykonyw ania ulubionych zajęć, czy uw olnienia się od konieczności rywalizacji społecznej. W przypadku n ieo d­ pow iedniego przystosow ania się do starości, a wręcz jego braku, przew ażają uczucia osam otnienia, rozgoryczenia, cierpienia a także obawy przed zależnością od innych21. G eneralnie uznaje się, że sp osób przeżyw ania starości w ynika z biegu życia każ­ dego człowieka. To, czy człowiek je st aktywny, czy biern y zależy głów nie od przyjęte­ go przez niego kształtu życia, ja k rów nież od w ystępow ania okoliczności niezależ­ nych od niego.

Sposób, w jaki człowiek zachowuje się codziennie, określa się jako styl życia. Ogól­ nie styl życia dzieli się na: styl ekspansyw ny — zorientow any na takie cele i w artości, jak innow acyjne zmiany, czy rozwój, oraz styl zachowawczy — zorientow any n a w a rto ­

ści tradycyjne oraz na stabilizację 22. To, jaki styl życia przyjm ie dana jed n o stk a w o k re­ sie senioralnym , w zdecydowanym stopniu w arunkuje podejm ow anie przez n ią aktyw ­ ności edukacyjnej. I tak dla przykładu, jeśli osoba starsza przyjm ie styl ekspansyw ny, dostarczający now ych zadań i dośw iadczeń, dający więcej okazji do rozwoju, chętniej będzie podejm ow ała się aktyw ności edukacyjnej niż osoba reprezentująca styl za­ chowawczy.

Styl życia nie dotyczy jedynie pojedynczych osób, m ożna rów nież m ów ić o stylu życia pew nej zbiorow ości, czyli o charakterystycznym dla danej zbiorow ości sp o so ­ bie bycia w społeczeństw ie. Ten sposób bycia, to „specyficzny zespól codziennych zachow ań członków owej zbiorow ości, stanow iący odzw ierciedlenie ich położenia społecznego, a dzięki tem u um ożliwiający im społeczną identyfikację”23. Potrzeba p o ­ dejm ow ania aktyw ności edukacyjnej większej zbiorow ości m oże w znacznym sto p ­ niu determ inow ać podejm ow anie jej przez jednostkę.

Należy dodać, że literatura przedm iotu je st niezwykle bogata w typologię stylów życia realizow anych przez seniorów , jednakże ze względu na ch arak ter prezentow a­ nego opracow ania nie b ędą one tutaj w ym ieniane. Na szczególną uwagę zasługuje wy­

21B. S z a t u r - J a w o r s k a , P. B ł ę d o w s k i , M. D z i ę g i e l e w s k a , Podstawy gerontologii..., op. cit., s. 60.

22 Ibidem, s. 61-62. 22 Ibidem, s. 62.

(9)

odrębnienie przez O. C zerniaw ską 6 stylów życia, będących efektem rozwoju o k re­ ślonych zainteresow ań w e w cześniejszych fazach biografii badanych jed n o stek 24, czy podobna do niej typologia stylów życia określona przez M.R. Pare , francuskiego przed­ staw iciela prezentow anej problem atyki25.

G eneralnie uznaje się, że sytuacja ekonom iczna osób w w ieku senioralnym sta ­ nowi, obok zdrowia, najważniejszy aspekt wpływający na ich postaw y życiowe, a szcze­ gólnie na podejm ow anie określonej aktyw ności, a więc rów nież aktyw ności ed u k a­ cyjnej.

Podstaw y ekonom iczne osób starszych w pływ ają m iędzy innym i n a ich decyzje finansow e, św iadom ość w łasnych praw, u m iejętność adaptacji do zm ieniających się w arunków rzeczywistości, czy św iadom ość konieczności zapew nienia sobie godnych w arunków egzystencji26.

O soby w w ieku senioralnym przyw iązują rów nież d użą wagę do użyteczności p ro ­ cesu kształcenia, zwłaszcza gdy m a ona służyć zaspokajaniu potrzeb poznawczych w zakresie wiedzy utylitarnej. Zdobyte przez osoby starsz e u m iejętności praktyczne, pow inny pom óc im w przezw yciężeniu tru d n o ści życia codziennego, w sam odzielnej realizacji potrzeb oraz rozwiązywaniu najistotniejszych problem ów , a także w d o sto ­ sow aniu się do podlegającej nieustannym zm ianom rzeczyw istości. W yrazem tej te n ­ dencji je st zapotrzebow anie osób starszych na dokształcanie zakresie obsługi telefo­ nu kom órkow ego, kom putera oraz Internetu czy też bankom atu. W ykazują oni także chęć konsultacji z dietetykam i, rehabilitantam i, gerontologam i, ja k rów nież p raw n i­ kam i czy ek onom istam i27.

A nalizując problem atykę pod ejm ow ania aktyw no ści edukacyjnej przez osoby w w ieku senioralnym , należałoby odw ołać się także do czynników , k tó re m ają wpływ na podejm ow anie aktyw ności w ogóle. Istnieje ich bardzo wiele, a do najw ażniejszych z nich należą:

— w ykształcenie — im wyższe w ykształcenie posiad a jed n o stk a, tym w iększy p o ­ ziom aktyw ności wykazuje (w tym także edukacyjnej);

— środow isko rodzinne — aktyw ność edukacyjna je s t uzależniona od osobow ości członków rodziny, pochodzenia, a także od kontaktów z ich członkam i (dziećmi, w n u ­ kam i i innym i krew nym i);

— stan zdrow ia i poziom kondycji fizycznej — im człow iek je st zdrow szy i w lep ­ szej kondycji fizycznej, tym częściej podejm uje aktyw ność (również edukacyjną);

24 Style życia w starości, pod red. O. C z e r n i a w s k i e j , Łódź 1998, s. 49.

25B. S z a t u r - J a w o r s k a , P. B ł ę d o w s k i , M. D z i ę g i e l e w s k a , Podstawy gerontologii..., op. cit, s. 63—64.

26Por. A. F a b i ś, Edukacja seniorów..., op. cit., s. 35.

27 T. Aleksander, Potrzeby kulturalno-oświatowe ludzi dorosłych, [w:] Wprowadzenie do pedagogiki doro­ słych, pod red. T. W u j k a, s. 332—335.

(10)

— w arunki bytowe — m ogą skutecznie ograniczać podejm ow anie jakiejkolw iek ak­ tyw ności;

— płeć — więcej je st kobiet w w ieku em erytalnym i to one częściej podejm ują wy­ b ra n ą aktyw ność (również aktyw ność edukacyjną);

— m iejsce zam ieszkania (m iasto, wieś) — wiąże się z ofertą rodzajów aktyw ności edukacyjnej dla seniorów ;

— instytucje k ulturalne i ośw iatow e — im prężniej działają w m iejscu zam ieszka­ nia o kreślone instytucje (np. U niw ersytety Trzeciego W ieku), tym aktyw ność ed u k a­ cyjna seniorów je st w iększa28.

Biorąc p o d uw agę o statnie badania, dotyczące zainteresow ań i podejm ow ania ak­ tyw ności osób w w ieku senioralnym , m ożna w ysunąć tezę, że w zory życia nie ulegają zm ianie w raz z wiekiem . B adania te wykazały, że najbardziej p op ularn ą, ja k do tych ­ czas, je st aktyw ność receptyw na polegająca n a oglądaniu telewizji, słuchaniu radia, czytaniu gazet, najczęściej w w arunkach dom ow ych oraz aktyw ność integracyjna, wy­ rażająca się przede w szystkim w spotkaniach z przyjaciółm i. Rzadko w tych przypad­ kach m a m iejsce dokształcanie w U niw ersytetach Trzeciego W ieku, czy praca charyta­ tywna. Czas wolny osób starszych nie zawsze jest wypełniany. Najczęściej w ystępującą p o staw ą je st postaw a b ierności, apatii, w yłączenia się z życia i oczekiw ania na śm ierć. Seniorzy są najbardziej aktyw ni w dom u rodzinnym , gdzie korzystają z pom ocy lub sam i jej udzielają. N iew ielką aktyw ność n ato m iast wykazują w zakresie życia publicz­ nego i społecznego. Ten bierny styl życia ludzi starszych je st zazwyczaj kontynuacją dotychczasow ej postaw y życiowej29.

Potw ierdzeniem wyżej zaprezentow anych tendencji są w yniki badań, stanow iące część ogólnych badań dotyczących podejm ow ania aktyw ności edukacyjnej i zawo­ dowej przez osoby starsze w Polsce, w ra m a ch przygotow yw anej przez m n ie pracy habilitacyjnej, za p o m o cą kw estionariusza wywiadu na tem at: „A ktyw ność zaw odo­ wa i edukacyjna ludzi starzejących się”. Przeprow adzili je w ro ku 2008 i na początku 2009 studenci studiów pedagogicznych U niw ersytetu K azim ierza W ielkiego w Byd­ goszczy oraz W yższej Szkoły H um anistyczno-E konom icznej w e W łocław ku. D la p o ­ trzeb niniejszego opracow ania zaprezentow ane z o stan ą opinie 460 o sób — em erytów różnych grup zawodowych i w ieku życia oraz osób w wieku przedem erytalnym , z okre­ su do pięciu lat przed ich przejściem na em eryturę. K ryterium d o b o ru badanych wy­ znaczało m iejsce zam ieszkania studentów , dlatego ograniczają się one do w ojew ódz­ twa kujaw sko-pom orskiego.

28Za B. S z a t u r - J a w o r s k a , P. B ł ę d o w s k i , M. D z i ę g i e l e w s k a , Podstawy gerontologii...,

op. cit., s. 162 (z w łasnym i uwagami).

29 M. H a 1 i c k a, J. H a 1 i c k i, Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w :]B . S z a t u r - J a - w o r s k a , P. B ł ę d o w s k i , M. D z i ę g i e l e w s k a , Podstawy gerontologii..., op. cit., s. 165.

(11)

T ab ela 1. S p o s ó b sp ę d z a n ia c z a su w o ln e g o p rz e z s e n io ró w — z e sta w ie n ie an ality czn e

Lp. Form y spędzania czasu wolnego

K obiety N = 304 Mężczyźni N = 156 Ogółem N = 460 średnia w yboru ranga w yboru średnia w yboru ranga wyboru średnia wyboru ranga wyboru 1

.

nadal pracuję zawodowo — kontynuuję

pracę dotychczas w ykonywaną 2,02 VIII 1,88 XI 2,37 VI 2. nadal pracuję, lecz w zawodzie

dotychczas nie wykonywanym 2,26 VII 2,03 VII 2,18 VIII 3. urzeczywistniam swoje zainteresow ania 2,32 V 2,11 V 2,25 VII 4. realizuję zamiłowania am atorskie,

będące jednocześnie źródłem

dodatkowego dochodu 1,79 XVI 1,69 XVI 1,76 XVI

5. podejm uję się aktyw ności

społeczno-kulturalnej 1,85 XV 1,83 XII 1,84 XIV

6. pośw ięcam czas głównie rodzinie 3,26 I 2,58 I,II 3,03 I

7. wiele czytam 2,82 II 2,10 VI 2,57 U

8. słucham radia, oglądam program y

telewizyjne 1,91 XII 2,47 III 2,53 III

9. uczestniczę w prelekcjach, odczytach wygłaszanych w klubach, dom ach kultury lub uniw ersytetach trzeciego

w ieku 1,97 XI 1,68 XV 1,87 XII

10. podąłem /podjęłam naukę w celu

uzupełnienia wykształcenia 1,89

XII,

XIV 1,82 XIII 1,86 XIII

11. podąłem /podjęłam naukę dla własnej

przyjem ności 1,89

XII,

XIV 1,90 X 1,89 XI

12. upraw iam sport 2,00 IX 1,91 IX 1,97 X

13. upraw iam krajoznawstw o i turystykę 2,65 III 2,26 IV 2,39 V 14. pośw ięcam się działalności twórczej,

artystycznej 1,98 X 1,45 XVI 1,80 XV

15. podejm uję aktyw ność klubow ą

i zabawową 2,31 VI 1,95 VIII 2,06 IX

16. zajmuję się sw oim stanem zdrowia 2,43 IV 2,58 I,II 2,48 IV

17. inne 1,39 XVII 1,15 XVII 1,31 XVII

Średnie w yboru 2,16 - 1,96 - 2,13

(12)

A naliza sp osob ów spędzania w olnego czasu przez badanych em erytów stanow iła istotny aspekt prezentow anych badań. Dla uszczegółow ienia w yników badań w pro­ w adzono dodatkow y wyznacznik, jak im je s t płeć, a dla ogólnego zobrazow ania p re ­ zentow anego p roblem u sporządzono zestaw ienie analityczne i przed staw ion o za p o ­ m o cą tabeli l 30.

W yniki z powyższej tabeli w skazują na to, że sposób spędzania czasu wolnego przez em erytów charakteryzuje się niew ielką różnorodnością. Zarów no kobiety, jak i m ęż­ czyźni na pierw szym m iejscu w skazali, iż pośw ięcają czas głów nie rodzinie. Ta od ­ pow iedź osiągnęła najw yższą rangę, ze śre d n ią ogólną — 3,03 p. w skali 1—4, i m ieści się w form ule odpow iedzi pozytywnej niepew nej „raczej tak ”. W śród kobiet o d p o ­ wiedź ta uzyskała śred n ią ogólną — 3,26 p., a w śród m ężczyzn — 2,58 p. Należy dodać, że w śród m ężczyzn tę sam ą w arto ść uzyskała odpow iedź: „zajmuję się sw oim stanem zdrow ia”, m ieszcząc te obie odpow iedzi w form ule odpowiedzi pozytywnej niepew nej „raczej ta k ”. Na trzecim m iejscu badani m ężczyźni wskazywali słuchanie radia i oglą­ danie program ów telewizyjnych, ze śred n ią o gólną — 2,47 p., jedn akże m ieszczącą tę m ożliw ość w form ule odpow iedzi negatyw nej niepew nej „raczej n ie”, co wskazuje, że spędzanie czasu w olnego ograniczają w łaściw ie do spędzania go z ro d zin ą i zainte­ resow ania w łasnym stanem zdrowia.

W drugiej kolejności kobiety wiele czytają — średnia ogólna — 2,82 p., która jest rów nież w yrazem odpow iedzi pozytywnej niepew nej „raczej tak ”, a n astęp n ie u p ra ­ w iają krajoznaw stw o i turystykę — średnia ogólna — 2,65 p. (również m ieszcząc się w odpow iedzi pozytywnej niepew nej „raczej ta k ”).

G eneralnie rzecz ujm ując, em eryci najwięcej w olnego czasu pośw ięcają rodzinie — średnia ogólna — 3,03 p., w drugiej kolejności wiele czytają — śred nia ogólna — 2,57 p. oraz słuchają radia i oglądają różne program y telewizyjne — III ranga, przy śred ­ niej ogólnej — 2,53 p. W szystkie te średnie są w yrazem odpow iedzi pozytywnej nie­ pew nej „raczej tak ”.

Pozostała, stosunkow o bogata, gam a form spędzania czasu w olnego, zarów no w śród badanych kobiet, jak i mężczyzn, m ieści się w form ule odpow iedzi negatyw nej

30 Przed analizą zebranego materiału dokonane zostały jego obliczenia ilościowe. Badani emeryci mieli za zadanie określić sposób spędzania czasu wolnego poprzez dokonanie wartościow ania. U zyskane od­ powiedzi zostały odpow iednio pom nożone: „tak” razy 4, „raczej ta k ” razy 3, „raczej nie” razy 2 i „nie” ra­ zy 1. Uzyskane w artości punktow e podzielono przez liczbę badanych osób i otrzym ano średnią w artość w yboru. Dla tej średniej z kolei zastosow ano następujące przedziały w artościow ania: do 1,50 p. — odpo­ wiedź negatywna pew na — nie; od 1,51 p. do 2,50 p. — odpowiedź negatywna niepew na — raczej nie; od 2,51 p. do 3,50 p. — odpowiedź pozytywna niepewna — raczej tak; powyżej 3,50 p. — odpowiedź pozy­ tywna pew na — tak.

W postępow aniu wykonawczym oparto się na metodzie wypracowanej wcześniej przez Z. W iatrow - skiego (patrz m.in.: Dorastanie, dorosłość i starość człowieka w kontekście działalności i kariery zawodowej, Ra­ dom 2009).

(13)

niepew nej „raczej nie” i pewnej „nie”, co wskazuje, że ankietow ani spędzają czas wolny w sp osób m ało zróżnicow any i nie po dejm ują się szczególnych form aktyw ności, przebyw ając n a em eryturze.

Szczególnie niepokojącym je st fakt, że w szelkiego rodzaju form y podejm ow ania aktyw ności edukacyjnej przez seniorów osiągnęły jed n e z najniższych w artości. I tak — podejm ow anie nauki dla w łasnej przyjem ności uzyskało rangę XI, ze średnią ogólną 1,89 p.; podejm ow anie n auki w celu uzupełnienia w ykształcenia — rangę XII (średnia ogólna — 1,87 p .); a uczestnictw o w prelekcjach, odczytach w ygłaszanych w klubach, d o m ach k u ltu ry lub u niw ersytetach trzeciego w ieku — rangę XIII, ze średnia ogólną — 1,86 p. W szystkie te średnie s ą w yrazem odpow iedzi negatyw nej niepew nej „raczej n ie”.

W ażnym dopełnieniem pow yższych ustaleń je s t analiza form aktyw ności p odej­ m ow anych przez osoby starsze, po przejściu n a em eryturę. W yniki z badań w postaci zestaw ienia analitycznego przedstaw ia tabela 2.

T ab ela 2. F o rm y a k ty w n o śc i p o d e jm o w a n e p rz e z b a d a n y c h sen io ró w , p o ic h p rz e jś c iu n a e m e ry tu rę — z e sta w ie n ie a n ality czn e

Lp. Form y aktyw ności

K obiety N = 304 Mężczyźni N = 156 Ogółem N = 460 średnia w yboru ranga w yboru średnia w yboru ranga w yboru średnia w yboru ranga w yboru 1. aktyw ność dom ow o-rodzinna 3,72 I 3,55 I 3,66 I

2. aktyw ność kulturalna 3,12 m 2,82 V 3,02 III

3. aktyw ność zawodowa 2,62 VI 2,95 IV 2,73 V

4. aktyw ność społeczna 1,97 VII 2,51 VI 2,15 VII

5. aktyw ność edukacyjna 2,71 V 1,99 v n 2,46 VI

6. aktyw ność religijna 2,91 rv 3,20 III 3,01 IV

7. aktyw ność rekreacyjna 3,17 II 3,37 n 3,24 II

8. inna aktyw ność 1,15 v i n 1,23 VIII 1,19 v n i

Średnie w yboru 2,67 - 2,70 - 2,68

-INNA AKTYW N OŚĆ: kobiety: praca na działce, hodow la kwiatów; mężczyźni: sport, w ędkarstw o, myślistwo, spacery, praca w ogródku.

Analiza w yników b ad ań z powyższej tabeli stanow i pew nego rodzaju potw ierdze­ nie tendencji zaprezentow anych wcześniej. G łów ną fo rm ą aktyw ności, podejm ow aną przez badanych seniorów po ich przejściu na em eryturę, je s t aktyw ność dom ow o- -rodzinna. Ta odpow iedź osiągnęła najw yższą rangę, ze śred nią ogólną — 3,66 p. i m ie­ ści się w form ule odpow iedzi pozytywnej pewnej „tak”. W śród kobiet odpow iedź ta

(14)

uzyskała śred n ią ogólną — 3,72 p., a w śród m ężczyzn — 3,55 p., rów nież m ieszcząc się w form ule odpowiedzi pozytywnej pew nej „tak”. D ru g ą rangę, ze śre d n ią ogólną — 3,24 p. uzyskała aktyw ność rekreacyjna, przy czym w śród kobiet uzyskała średnia ogólną — 3,17 p., a w śród m ężczyzn — 3,37 p. W szystkie te średnie są w yrazem o d p o ­ wiedzi pozytywnej niepew nej „raczej ta k ”. G eneralnie ranga trzecia została przypisa­ na aktyw ności kulturalnej, ze śre d n ią ogólną — 3,02 p. Jednakże w ystępują pew ne różnice, gdy jako czynnik różnicujący przyjm iem y płeć. Otóż kobiety, podo bn ie jak przy tendencji ogólnej, nadały tej aktyw ności rangę trzecią, ze średn ią ogólną — 3,12 p., natom iast m ężczyźni dopiero rangę V. Na trzecim m iejscu w śród m ężczyzn plasuje się aktyw ność religijna, ze śre d n ią ogólną — 3,20 p. (również m ieszcząc się w o d p o ­ wiedzi pozytywnej niepew nej „raczej ta k ”).

S tosunkow o n isk ą rangę VI uzyskała aktyw ność edukacyjna, ze śre d n ią ogólną — 2,46 p., m ieszczącą ją w form ule odpow iedzi negatyw nej niepew nej „raczej n ie”, p o ­ tw ierdzająca niew ielkie zainteresow anie badanych em erytów podejm ow aniem dal­ szego kształcenia.

R easum ując pow yższe rozw ażania, m ożna stwierdzić, że aktyw ność edukacyjna, stanow iąca podstaw ę adaptacji człow ieka starego do zm ieniającej się rzeczyw istości, nie je st w chw ili obecnej przez te osoby w zadowalający sp osób dostrzegana. Biorąc pod uw agę w spółczesne tendencje, należy żywić nadzieję, że przygotow anie do sta ro ­ ści, jak rów nież aspekty zw iązane z tą problem atyką, w coraz w iększym stopniu sta ­ wać się b ęd ą obiektem zainteresow ania, nie tylko starzejących się osób, lecz całego społeczeństw a. P rocesu starzenia bow iem nie da się odwrócić, a uśw iadom ienie tych problem ów , zwłaszcza m łodem u pokoleniu, m oże zapobiec w przyszłości wielu nega­ tyw nym skutkom funkcjonow ania starzejącego się społeczeństw a, zwłaszcza w d o ­ bie dążenia do społeczeństw a wiedzy.

Należy dodać, że analizując S tanow isko do W yzwania 6 — G o sp od arka o parta na wiedzy i rozwój kapitału intelektualnego w ram ach R aportu „Polska 2030. W yzwania rozw ojow e — obszar problem ow y: P rzystosow anie system u ośw iaty do potrzeb go­ spodarki, m ożna zauważyć, że w kontekście analiz dotyczących edukacji całożycio- wej zasygnalizow ano jedynie w spieranie m otyw acji do podejm ow ania aktyw ności edukacyjnej przez osoby w w ieku senioralnym .

L it e r a tu r a

Bromley D.B., Psychologia starzenia się, Warszawa 1969. Comfort A., Dlaczego się starzejemy, Warszawa 1968.

Dyczewski L., Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin 1994.

(15)

Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia — wspólne cele do roku 2010, Warszawa

2003.

Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej, Białystok 2000. Hryniewicz J.T., Stosunki pracy w polskich organizacjach, Warszawa 2007. Kamiński A., Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978.

Kępiński A., Rytm życia, Kraków 1978.

Konieczna-Woźniak R., Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. Profilaktyczne aspekty edukacji se­

niorów, Poznań 2001.

Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach X X I wieku, pod red. J.T. Kowale-

skiego, Łódź 2006.

Orzechowska G., Aktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999.

Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu X X I wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, (red.) L. Frąckiewicz, Katowice 2002.

Polska starość, (red.) B. Synak, Gdańsk 2002.

Rembowski J., Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, Warszawa 1984. Rosset E., Proces starzenia się ludności. Studium demograficzne, Warszawa 1959.

Skuteczne inwestowanie w edukację: imperatyw dla Europy, Warszawa 2003. Style życia w starości, pod red. O. Czerniawskiej, Łódź 1998.

Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004.

Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006.

Wiatrowski Z., Dorastanie, dorosłość i starość człowieka w kontekście działalności i kariery zawodo­

wej, Radom 2009.

Wiśniewska-Roszkowska K., Starość jako zadanie, Warszawa 1989.

Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, pod red. T. Wujka, Warszawa 1992. Zarządzanie wiedzą w społeczeństwie uczącym się, Ministerstwo Gospodarki 2000.

Cytaty

Powiązane dokumenty

W publicznej dyskusji wyłania się zazwyczaj jakieś stanowisko dominujące. Gdy opinie ludzi są całkowicie rozstrzelone, mówimy, Ŝe opinia publiczna na dany temat jeszcze się nie

Jednak, aby mogło powstać społeczeństwo obywatelskie, potrzebny jest kapitał społeczny, a więc wzajemne zaufanie między ludźmi, co prowadzi do podjęcia współpracy

Pozytywnym aspektem funkcjonowania współczesnego społeczeństwa obywatelskiego jest angażowanie się obywateli w działalność społeczności lokalnych i organizacji

Problem biedy przedarł się do jego świadomości dopiero wtedy, gdy napotkał żywy na nią dowód, żywy egzemplarz.. Sytuacji nie ułatwia to, że informacje o ludziach

U progu XXI wieku niepokojące jest bowiem, że także w Polsce są jeszcze ludzie żyjący na granicy niedostatku.. Więcej arkuszy znajdziesz na

Zgodnie z zasadą pomocniczości, Unia w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim

Zgodnie z zasadą pomocniczości, Unia w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim

Wpisz w wyznaczone miejsca tabeli prawda (zdanie prawdziwe) lub fałsz (zdanie fałszywe).. Zdanie Prawda