Wpływ organizacji pracy środków transportu na koszty przewozu w gospodarstwach rolniczych

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 10/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 55–62

Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Stanisáaw Kokoszka

WPàYW ORGANIZACJI PRACY

ĝRODKÓW TRANSPORTU NA KOSZTY PRZEWOZU

W GOSPODARSTWACH ROLNICZYCH

____________

INFLUENCE OF ORGANIZATION

OF THE TRANSPORTATION

ON THE TRANSPORTATION COSTS IN THE FARMS

Streszczenie

W wybranych maáopolskich gospodarstwach rolniczych okreĞlono wpáyw warunków wykonywania przewozów oraz ich organizacji pracy na jednostkowe koszty przewozów. Stwierdzono, iĪ obniĪenie kosztów przewozu wynika ze wzro-stu áadownoĞci, jej wykorzystania oraz zwiĊkszenia wydajnoĞci prac áadunko-wych, szczególnie zaáadunku.

Na wysokie koszty przewozu wpáywa istotnie znaczna liczba czynników, są to warunki wykonywania przewozów jak i organizacja pracy Ğrodka ( struktura czasu pracy, mechanizacja prac áadunkowych, itp.)

Sáowa kluczowe: Rolnictwo, transport, koszty, warunki wykonywania przewozów

Summary

The influence of transportation conditions and work organization on the unitary costs of transportation were determined in selected farms in the Maáopol-ska region. It was verified that factors lowering the costs are increasing the load capacity and its utilization and increasing the efficiency of loading and especially unloading.

High transportation costs are strongly influenced by many factors, such as the transportation conditions and the work organization (the structure of working time, mechanization of loading etc.)

WSTĉP

Podstawowym czynnikiem ograniczającym efektywnoĞü wprowadzania postĊpu technicznego jest niskie wykorzystanie technicznych Ğrodków produkcji w maáych gospodarstwach rolnych i związane z tym wysokie jednostkowe koszty eksploatacji tych Ğrodków [Pawlak 1997, Michaáek i inni 1998, Muza-lewski 2003].

Wedáug szacunków w rolnictwie przewozi siĊ rocznie 800-1000 mln. t áa-dunków, co w zaleĪnoĞci od struktury i intensywnoĞci produkcji daje wskaĨnik wynoszący od 20 do 70 t/ha uĪytków rolnych. Tak znacząca masa przewozowa powoduje, Īe nakáady związane z procesem transportowym w rolnictwie stano-wią 30% ogólnych nakáadów robocizny i 40-60% ogólnego czasu pracy siáy pociągowej [Bielejec 1989]. Stąd mają swoje one bezpoĞrednie odzwierciedlenie w wysokich kosztach transportu. Zmniejszenie nakáadów moĪna osiągnąü po-przez wáaĞciwy dobór Ğrodków transportowych i bardziej sprawną organizacjĊ procesów transportowych.

W gospodarstwach indywidualnych transport rolniczy w 80-90% wyko-nywany jest Ğrodkami wáasnymi i w takim samym udziale jest to transport ciągnikowy. Wysokie nakáady czasu pracy, paliwa, ponoszonych kosztów w transporcie wynikają z wielu czynników. Do podstawowych zaliczamy: zróĪ-nicowany asortyment Ğrodków i stąd ich niskie wykorzystanie, niską mechaniza-cja prac áadunkowych, wysokie ceny Ğrodków i noĞników energii. Niebagatelny udziaá ma takĪe organizacja przewozów i czasu pracy Ğrodka. W tym ostatnim aspekcie czynnikiem podstawowym jest nie tylko eliminacja zbĊdnych skáadni-ków struktury czasu pracy, ale równieĪ dobór odpowiedniego Ğrodka do prze-wozu wybranej partii áadunków [Bielejec 1989, Kokoszka 1993, 1995].

CEL I ZAKRES PRACY

Celem pracy byáo okreĞlenie wpáywu wybranych warunków wykony-wania przewozów oraz organizacji pracy Ğrodków transportowych na jednost-kowe koszty przewozów w zá na tonĊ przewiezionego áadunku.

Wpáyw – zaleĪnoĞci pomiĊdzy w/w czynnikami a kosztami wyraĪono w postaci równaĔ korelacji pojedynczej i regresji wielokrotnej.

METODYKA

Materiaá Ĩródáowy zebrano w latach 2005 - 2010 oparciu o caáoroczną ewidencjĊ czynnoĞci transportowych – codzienną fotografiĊ dnia pracy Ğrodków transportowych. Badania wykonano w 51 maáopolskich gospodarstw rolniczych, zróĪnicowanych pod wzglĊdem obszarowym i wyposaĪenia w Ğrodki

transpor-towe. W efekcie uzyskano 7731 fotografii cyklów transportowych dla wszyst-kich áadunków przewoĪonych w badanych gospodarstwach, dla wszystwszyst-kich sto-sowanych Ğrodków. Ze wzglĊdu na zróĪnicowanie typów Ğrodków (ciągnik, przyczepa, samochód) materiaá pogrupowano wg rodzaju Ğrodka tj. zestawy transportowe:

− ciągnik z wozem (C+W) − ciągnik z roztrząsaczem (C+R) − ciągnik z przyczepą (C+P)

− ciągnik z dwoma przyczepami (C+2P) − samochód dostawczy (SD)

− samochód ciĊĪarowy (SC)

− samochód ciĊĪarowy z przyczepą (SC+P)

Na podstawie charakterystyki technicznej (moc silnika i áadownoĞü zesta-wu) do obliczenia kosztów przyjĊto konkretne typy Ğrodków z aktualnego kata-logu maszyn rolniczych.

Koszty eksploatacji przyjĊtych zestawów transportowych obliczono we-dáug metodyki IBMER, uszczegóáowiając dane do obliczeĔ o aktualne ceny paliw, stawki ubezpieczeĔ i ceny maszyn (skatalogowanych przez PIMR) oraz rzeczywiste wykorzystanie i wydajnoĞü eksploatacyjną. Z uwagi na to, Īe amortyzacja maszyn zostaáa oszacowana w oparciu o wartoĞü odtworzeniową brutto, do kosztów eksploatacji nie wliczono umownych kosztów oprocentowa-nia kapitaáu inwestycyjnego. Na podstawie danych IBMER stawkĊ kosztów 1 rbh przyjĊto na poziomie 8,5 zá [Muzalewski 2003].

Do oceny wpáywu wybranych czynników na jednostkowe koszty przewozy posáuĪono siĊ metodą korelacji pojedynczej i regresji wielokrotnej przyjmując:

Zmienna zaleĪna:

− Y – jednostkowy koszt przewozu 1 tony áadunku [zá·t-1_], − natomiast zmienne niezaleĪne:

- x1 – áadownoĞü Ğrodka [t],

- x2 – odlegáoĞü jazdy z áadunkiem (odlegáoĞü transportu) [ km], - x3 – prĊdkoĞü techniczna z áadunkiem (Vt) [km·h-1],

- x4 - udziaá czasu jazdy z áadunkiem w ogólnym czasie pracy [%], - x5 - udziaá czasu jazdy z pusto w ogólnym czasie pracy [%], - x6 - udziaá czasu zaáadunku w ogólnym czasie pracy [%], - x7 - udziaá czasu wyáadunku w ogólnym czasie pracy [%], - x8 - udziaá czasu postojów technicznych i technologicznych [%], - x9 - udziaá czasu postojów organizacyjnych w ogólnym czasie pracy [%], - x10 – wykorzystanie przebiegu [-],

- x11 – wykorzystanie áadownoĞci [-],

- x12 – wydajnoĞü prac zaáadunkowych) [t·h-1], - x13 – wydajnoĞü prac wyáadunkowych) [t·h-1].

WYNIKI BADAē

W tabeli 1 przedstawiono charakterystykĊ zmiennych niezaleĪnych x oraz zmiennej zaleĪnej Y. Jak wynika z danych wszystkie analizowane zmienne cha-rakteryzują siĊ bardzo wysoką zmiennoĞcią, wynoszącą nawet 229,50% w przy-padku udziaáu procentowego udziaáu postojów organizacyjnych w ogólnym czasie pracy. Jest to efekt w zasadzie przypadkowoĞci ich powstawania, caáko-wicie niezaleĪnych od rolnika w miejscu zbytu – sprzedaĪy páodów rolnych. ZmiennoĞü analizowanych zmiennych wynika nie tylko z róĪnorodnoĞci warun-ków pracy, jej organizacji ale równieĪ z róĪnorodnoĞci Ğrodwarun-ków transportowych uĪywanych do transportu w badanych gospodarstwach. ĝwiadczą o tym np zróĪnicowane áadownoĞci Ğrodków transportowych pomiĊdzy przestawionymi zestawami. Przy czym naleĪy tu wspomnieü, iĪ w ramach przestawionych ze-stawów transportowym zmiennoĞü omawianego parametru byáa znacznie wyĪ-sza. Znamiennym jest fakt bardzo niskiego udziaáu czasu jazdy z áadunkiem w ogólnym czasie pracy. Przy Ğredniej 18,74% wahania wynoszą od 0,29 do 50,00%. A jest to ten skáadnik czasu pracy w którym wykonywany jest przewóz, stąd bezpoĞrednio wpáywa na wydajnoĞü i w efekcie ponoszone nakáady. Po-miĊdzy badanymi zestawami zmiennoĞü jest znacznie mniejsza – od 10,56% dla zestawu ciągnik + 2 przyczepy do 25,35% dla samochodu ciĊĪarowego. ĝwiad-czy to o tym, iĪ organizacja pracy dla wszystkich zestawów transportowych byáa mniej wiĊcej jednakowa. Na fakt niskiego udziaáu czasu jazdy z áadunkiem wpáywa przede wszystkim niska mechanizacja prac áadunkowych (za- i wyáa-dunku) uzewnĊtrzniająca siĊ w wysokim udziale czasu ich trwania w ogólnym czasie pracy i niewysokiej wydajnoĞci. W sumie czynnoĞci áadunkowe – bĊdące przecieĪ czynnoĞciami pomocniczymi stanowią Ğrednio 50,27% ogólnego czasu trwania procesu transportowego. Przy czym wyĪszym udziaáem przy jednocze-Ğnie niĪszej wydajnoĞci charakteryzuje siĊ czas zaáadunku. Szczególnie nieko-rzystne jest to w przypadku zestawów o wyĪszej áadownoĞci, które mają znacznie wiĊksze moĪliwoĞci osiągania wyĪszych wydajnoĞci. Czynniki te w niewątpliwy sposób przyczyniają siĊ do wysokich kosztów przewozów w transporcie rolni-czym. W badanych obiektach przy Ğredniej odlegáoĞci przewozu 6,81 km jed-nostkowy koszt przewozu jednej tony áadunku wynosi aĪ 75,63 zá przy zmien-noĞci 61,69%, wartoĞci minimum 11,20 i maksimum 657,00 zá. W efekcie wykonanie pracy przewozowej 1 tonokilometra (przewiezienia jednej tony áa-dunku na odlegáoĞü jednego kilometra) Ğrednio kosztuje 11,11 zá. Analizując badane zestawy transportowe wyraĨnie zaznacza siĊ tendencja spadku jednost-kowych kosztów przewozu w miarĊ wzrostu áadownoĞci zestawu. Stąd wniosek, iĪ w jak najwiĊkszym stopniu powinny byü wykorzystywane zestawy o duĪej áadownoĞci. Z tym, iĪ moĪliwoĞü ich stosowania ogranicza wielkoĞü produkcji decydująca o wielkoĞci jednorazowo przewoĪonych áadunków.

Wyniki analizy wpáywu przedstawionych zmiennych x na koszty w posta-ci korelacji pojedynczej przedstawiono w tabeli 2. W tabeli przedstawiono za-leĪnoĞci dla zmiennych niezaleĪnych, których wpáyw okazaá siĊ istotny. SpoĞród analizowanych zmiennych na koszty nie mają wpáywu x2 – odlegáoĞü jazdy z áadunkiem, x4 – udziaá czasu jazdy z áadunkiem, x5 – udziaá czasu jazdy pusto i x7 – udziaá czasu wyáadunku. Pozostaáe zmienne w istotny sposób wpáywają na koszt przewozu tony áadunku. Przy czym wzrost x3 – prĊdkoĞü techniczna, x9 – udziaá postojów organizacyjnych oraz x10 – wykorzystanie przebiegu po-woduje wzrost kosztów przewozu, natomiast wzrost wartoĞci pozostaáych zmiennych daje niewielkie obniĪenie kosztów. NajwyĪsze obniĪenie kosztów przewozu w przypadku badanych zestawów daje zwiĊkszenie áadownoĞci o czym Ğwiadczy najwyĪszy wspóáczynnik korelacji oraz najwyĪsze wyjaĞnie-nie zmiennoĞci r2 _{0,278946. Z kolei z czynników zwiĊkszających koszty} prze-wozu najwyĪszy wpáyw ma x10 – wykorzystanie przebiegu. Jest to najprawdo-podobniej efekt podwójnego za- i wyáadunku w jednym cyklu przewozowym.

Tabela 2. Korelacja pojedyncza x1-x13 z Y

Table 2. Correlation pojedyncza x1-x13 z Y

Zmienna niezaleĪna x r(X,Y) r2 _Równanie

x1 – áadownoĞü Ğrodka [t] -0,528153 0,278946 Y = 7,64651 - 0,048081x1

x3 – prĊdkoĞü techniczna z áadunkiem (V) [km·h-1] 0,307759 0,094715 Y = 9,18172 + 0,098921x3

x6 – udziaá czasu zaáadunku w ogólnym czasie

pracy [%] -0,094647 0,008958 Y = 31,97140 - 0,033010x6

x8 –udziaá czasu postojów technicznych

i technologicznych w ogólnym czasie pracy [%] -0,046181 0,002133 Y = 8,81869 - 0,015991x8

x9 – udziaá czasu postojów organizacyjnych w

ogólnym czasie pracy [%] 0,162079 0,026270 Y = 2,59435 + 0,052084x9

x10 – wykorzystanie przebiegu [-] 0,421295 0,177490 Y = 0,48569 + 0,000269x10

x11 – wykorzystanie áadownoĞci [-] -0,316660 0,100273 Y = 0,83482 - 0,002168x11

x12 – wydajnoĞü prac zaáadunkowych) [t·h-1] -0,284820 0,081123 Y = 7,39731 - 0,038416x12

x13 – wydajnoĞü prac wyáadunkowych [t·h-1] -0,197206 0,038890 Y = 8,97532 - 0,039897x13

Wspóáczynniki korelacji istotne przyp<0,05000

W celu ukazania peánego wpáywu analizowanych zmiennych x tj. warun-ków wykonywania przewozów oraz organizacji pracy Ğrodwarun-ków transportowych na jednostkowe koszty przewozów w badanych gospodarstwach dokonano analizy regresji wielokrotnej. Równanie regresji wielokrotnej dla zmiennej Y – kosztów przewozu jednej tony áadunku [zá·t-1_{], przy R = 0,7834} i R2 _{= 0,6137 przyjmuje nastĊpującą postaü:}

Y = - 97,2770 – 7,0652 x1 + 1,0846 x3 + 310,4732 x10 – 1,6080 x12 + 0,4684 x2 + 0,0,6470 x9 + 0,5218 x13 – 8,7008 x11 +0,4672 x7 +0,3720 x8

W tym przypadku nieistotny wpáyw ma tylko zmienna x5 – udziaá czasu jazdy pusto.

Wzrost kosztów przewozu 1 tony áadunku w badanych gospodarstwach jest wynikiem wzrostu prĊdkoĞci technicznej (x3), wzrostu wykorzystania prze-biegu (x10), wzrostu odlegáoĞci jazdy (x2), wzrostu udziaáu czasu postojów orga-nizacyjnych (x9), wydajnoĞci prac áadunkowych (x13), wzrostu udziaáu czasu wyáadunku (x7), Wzrostu udziaáu postojów technicznych i technologicznych (x8), wzrostu udziaáu czau jazdy z áadunkiem (x4) oraz wzrostu udziaáu czasu zaáadunku (x6). Natomiast zmniejszenie kosztów przewozu nastĊpuje wraz ze wzrostem áadownoĞci zastosowanego Ğrodka transportowego (x1), wzrostu wy-dajnoĞci prac zaáadunkowych (x12) oraz wzrostu wykorzystania áadownoĞci (x11). Jak wynika z przedstawionych zaleĪnoĞci w stosunku do korelacji poje-dynczej ulegá zmianie wpáyw niektórych zmiennych. Jest to prawdopodobnie wpáyw pewnego oddziaáywania ich pomiĊdzy sobą. Niemniej w dalszym ciągu obniĪenie wysokich kosztów przewozów w badanych gospodarstwach moĪna osiągnąü poprzez zwiĊkszenie áadownoĞci Ğrodków, zwiĊkszenie jej wykorzy-stania oraz zwiĊkszenie wydajnoĞci prac áadunkowych, szczególnie zaáadunku. W związku z tym, szczególnie przewozy w ramach transportu zewnĊtrznego – wiĊksze odlegáoĞi, powinny byü wykonywane przy uĪyciu zestawów o duĪej áadownoĞci. Wynika to równieĪ stąd iĪ w ostatnich latach obserwuje siĊ zjawi-sko zwiĊkszania odlegáoĞci transportowych.

PODSUMOWANIE

W wyniku przeprowadzonej analizy wykazano, iĪ na jednostkowe koszty przewozu tony áadunku w badanych gospodarstwach, przy Ğredniej odlegáoĞci 6,81 km są bardzo wysokie Ğrednio 75,63 zá·t-1 i wykazują bardzo wysoką zmiennoĞü w zaleĪnoĞci od zastosowanego zestawu transportowego. Jednocze-Ğnie na wysokie koszty przewozu wpáywa istotnie znaczna liczba czynników, wykazujących równieĪ wysoką zmiennoĞü wynikającą zarówno z warunków wykonywania przewozów jak przede wszystkim organizacji pracy Ğrodka (struktura czasu pracy, mechanizacja prac áadunkowych, itp.)

Przy czym wzrost x3 – prĊdkoĞü techniczna, x9 – udziaá postojów organi-zacyjnych oraz x10 – wykorzystanie przebiegu powoduje wzrost kosztów prze-wozu, natomiast wzrost wartoĞci pozostaáych zmiennych daje niewielkie obni-Īenie kosztów. NajwyĪsze obniobni-Īenie kosztów przewozu w przypadku badanych zestawów daje zwiĊkszenie áadownoĞci oraz zwiĊkszenie wydajnoĞci prac áa-dunkowych, szczególnie zaáadunku.

BIBLIOGRAFIA

Bielejec J. 1989. Transport w rolnictwie. Wydawnictwo IBMER w Warszawie.

Kokoszka S. 1993. Warunki wykonywania przewozów w transporcie wewnĊtrznym i

technologicz-nym a wydajnoĞü przewozu. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie. Mechanizacja i

Energety-ka Rolnictwa z.12, nr 284.

Kokoszka S. 1995. Udziaá transportu w nakáadach i kosztach przy uprawie pszenicy ozimej. PTIR Nauka Praktyce Rolniczej, z. 2.

Michaáek R. i in. 1998. Uwarunkowania technicznej rekonstrukcji rolnictwa. Polskie Towarzystwo

InĪynierii Rolniczej, Kraków. ISBN 83-905219-1-1.

Muzalewski A. 2003. Koszty eksploatacji maszyn. Wydawnictwo IBMER, Warszawa. s.1-39. Pawlak J. 1997. Dobór maszyn i ich racjonalne uĪytkowanie. Wydawnictwo IBMER, Warszawa.

Adres do korespondencji Prof. dr hab. Stanisáaw Kokoszka Stanislaw.Kokoszka@ur.krakow.pl Instytut InĪynierii Rolniczej i Informatyki 30-149 Kraków, ul. Balicka 116B Recenzent: Prof. dr hab. Zdzisáaw Wójcicki