View of Prevention of the Burnout Syndrome in the Initial Formation of Teachers of Religion

ANNA ZELLMA

PROFILAKTYKA SYNDROMU WYPALENIA ZAWODOWEGO

WE WSTE

 PNEJ FORMACJI NAUCZYCIELI RELIGII

PREVENTION OF THE BURNOUT SYNDROME IN THE INITIAL FORMATION

OF TEACHERS OF RELIGION

A b s t r a c t. Prevention of burnout syndrome of religious teachers is a part of current discourses on a new quality of the initial formation. Universities offering education for teachers of religion are required to conduct classes during which students are informed about the burnout syndrome as well as strategies to counter this threat.

Therefore, analyses undertaken in this article are intended to show preventive measures that in the burnout syndrome issue should be undertaken in the initial formation of teachers of religion. Fundamental analyses will cover the content of education and the ways how to support students of theology in shaping a mature personality and motivating for professional work. These issues will be preceded by clarification of basic terms, such as prevention, burnout syndrome, initial formation.

Key words: teacher of religion, the initial formation, prevention, the burnout, professional

work, competence.

Profilaktyka syndromu wypalenia zawodowego przyszych nauczycieli reli-gii wpisuje sie w aktualne dyskursy o nowej jakos´ci ksztacenia pedagogicz-nego. Dotyczy problemu wprost zwi azanego ze wspieraniem studentów w na-bywaniu kompetencji zawodowych. Uczelnie wyzsze, ksztac ace nauczycieli (takze nauczycieli religii), s a zobowi azane do podejmowania dziaan´ profilak-tycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym. Wymóg

Dr hab. ANNAZELLMA– Uniwersytet Warmin´sko-Mazurski w Olsztynie. Wydzia Teolo-gii; Profesor nadzwyczajny w Katedrze Katechetyki i Pedagogiki; adres do korespondencji: e-mail: anna.zellma@uwm.edu.pl

ten zosta wyraz´nie okres´lony przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyz-szego1_{. W obowi azuj acych standardach ksztacenia przygotowuj acego do}

wy-konywania zawodu nauczyciela zakada sie, ze kandydat zrealizuje trzy obo-wi azkowe moduy: przygotowanie merytoryczne do nauczania pierwszego przedmiotu lub prowadzenia zajec´ (modu 1), przygotowanie psychologiczno--pedagogiczne (modu 2) oraz przygotowanie dydaktyczne (modu 3)2. Za istotne uznaje sie praktyki organizowane w róznych typach szkó i rodzajach placówek3. Uczelnia prowadz aca ksztacenie nauczycieli jest zobowi azana do organizacji zajec´, podczas których student pozna zagrozenia wynikaj ace z roli zawodowej oraz strategie przeciwdziaania tym zagrozeniom4. Do takich za-grozen´ zalicza sie syndrom wypalenia zawodowego, który wystepuje równiez ws´ród nauczycieli religii. Warto zatem zwrócic´ uwage na dziaania profilak-tyczne, podejmowane we wstepnej formacji nauczycieli religii.

Analizowanie wyzej okres´lonej problematyki wymaga najpierw doprecyzo-wania podstawowych terminów, takich jak: „profilaktyka”, „wypalenie zawo-dowe”, „formacja wstepna”. Zasadnicze kwestie dotyczyc´ bed a zarówno tres´ci ksztacenia, jak tez sposobów wspierania studentów teologii w ksztatowaniu dojrzaej osobowos´ci oraz w motywowaniu do rozwijania twórczos´ci zawodo-wej. Elementy te s a istotne w profilaktyce syndromu wypalenia zawodowego. Nalez a one do waznych komponentów wstepnej formacji nauczycieli religii.

1. DOPRECYZOWANIE PODSTAWOWYCH TERMINÓW

W literaturze specjalistycznej „profilaktyka”5, „wypalenie zawodowe”6, „formacja wstepna”7 s a róznie definiowane. Kontekst katechetyczny wymaga

1_{Rozporz adzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyzszego z dnia 17 stycznia 2012 r.}

w sprawie standardów ksztacenia przygotowuj acego do wykonywania zawodu nauczyciela. „Dziennik Ustaw” z 2012 nr 0. poz. 131.

2_Tamze. 3_Tamze. 4_Tamze.

5_{Zob. np. Z.B. G a s´ (red.). Profesjonalna profilaktyka w szkole: nowe wyzwania. Lublin:}

Wyzsza Szkoa Ekonomii i Innowacji w Lublinie 2011.

6_{Zob. np. H. S e k (red.). Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie. Warszawa:}

Wydawnictwo Naukowe PWN 2009.

7_{Zob. np. S.  a b e n d o w i c z. Katecheta na drodze nieustannej formacji. W: Miedzy} tra-dycj a a wspóczesnos´ci a. I Krajowy Kongres Katechetyczny. Red. A. Baoniak. J. Szpet. Poznan´:

doprecyzowania wyzej wymienionych terminów. Przyjety zakres znaczeniowy jest kluczowy dla analiz dotycz acych was´ciwie podejmowanych dziaan´ pro-filaktycznych.

W szerokim znaczeniu „profilaktyka” odnosi sie do róznych obszarów zy-cia zarówno pojedynczych osób, jak tez spoeczen´stwa8. Zwykle utozsamiana bywa z dziaaniami maj acymi na celu zapobieganie niekorzystnym zjawiskom spoecznym oraz problemom ekologicznym i zdrowotnym, zwaszcza choro-bom fizycznym i psychicznym9. Co wazne, we wszystkich definicjach stwier-dza sie, ze profilaktyka to inaczej zapobieganie i prewencja10. Zakres tych dziaan´ obejmuje: identyfikacje przyczyn, poszukiwanie sposobów ich usunie-cia, wdrazanie odpowiednich strategii i programów zapobiegawczych, monito-rowanie ich realizacji i ewaluacje wyników11. Takie podejs´cie do rozumie-nia profilaktyki pozwala przyj ac´, ze profilaktyka syndromu wypalenia zawo-dowego obejmuje „wszystkie dziaania podejmowane w celu zapobiegania po-jawieniu sie i/lub rozwojowi niepoz adanych zachowan´, stanów (np. zaburzen´ rozwoju, chorób) lub zjawisk w danej spoecznos´ci [...] [nauczycieli religii – A.Z])”12. Zagrozenia te dotycz a wypalenia zawodowego. Odpowiednio po-dejmowane dziaania profilaktyczne maj a przeciwdziaac´ symptomom wypale-nia zawodowego, których wyst apienie w przyszos´ci (np. w pracy zawodowej) jest prawdopodobne. Suz a tez utrzymaniu dotychczasowego stanu zdrowia psychicznego i zmniejszeniu prawdopodobien´stwa wyst apienia zagrozen´ zwi  a-zanych z wypaleniem zawodowym13.

Kwesti a istotn a dla analiz podjetych w niniejszym opracowaniu jest rozu-mienie „wypalenia zawodowego”. Bior ac pod uwage rózne teorie, modele i sposoby interpretacji tego terminu14, warto przyj ac´, ze „wypalenie

zawodo-8 _{K. C h r a s´ c i e l. Profilaktyka na poziomie lokalnym. „Praca Socjalna” 22:2007 nr 3}

s. 59-70.

9 _{http://sjp.pwn.pl/slownik/2572547/profilaktyka, dosep on-line 12.08.2013.}

10_{Szerzej na ten temat mozna znalez´c´ np. w: M. C o g i e l. Profilaktyka i wychowanie –} perspektywa psychoedukacyjna. „Zeszyty Formacji Katechetów” 8:2008 nr 1 s. 49-52; E. S z

y-m i k. Profilaktyka uzaleznien´ i co dalej...? „Nauczyciel i Szkoa” 2011 nr 1 s. 79-85.

11_{B. W o y n a r o w s k a. Profilaktyka. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku.}

T. 4. Red. T. Pilch. Warszawa 2005 s. 943-944.

12_{Tamze s. 943.} 13_Tamze.

14_{Warto zauwazyc´, ze w literaturze psychologicznej i pedagogicznej nie ma jednoznacznej}

definicji wypalenia zawodowego. Zwykle badacze nawi azuj a do modelu Ch. Maslach. Opis róznych propozycji definiowania syndromu wypalenia zawodowego mozna znalez´c´ np. w: J. F e n -g l e r. Poma-ganie meczy: wypalenie w pracy zawodowej. Gdan´sk: Gdan´skie Wydawnictwo Psy-chologiczne 2000; Ch. M a s l a c h, M.P. L e i t e r. Prawda o wypaleniu zawodowym: co

we” okres´la stan zozonego, chronicznego zmeczenia i wyczerpania emocjo-nalnego. Stan ten pojawia sie w wyniku dugotrwaego przeci azenia psychicz-nego w pracy zawodowej zwi azanej z pomaganiem innym osobom i intensyw-nymi kontaktami interpersonalintensyw-nymi15. Ws´ród róznych uwarunkowan´ wskazu-je sie na: nieskutecznos´c´ w radzeniu sobie ze stresem, zamartwianie sie, kompulsywne d azenie do osi agniec´, nadmierny samokrytycyzm, nierealne cele zawodowe, rozbieznos´ci miedzy oczekiwaniami a realiami zycia, niski poziom umiejetnos´ci zaradczych, brak kompetencji zawodowych (zwaszcza inter-personalnych), pracoholizm. Równiez niski prestiz zawodu i nie najlepsze warunki pracy oraz postawa uczniów, rodziców, dyrekcji i grona pedagogicz-nego decyduj a o wystepowaniu stanów zmeczenia i wyczerpania psychiczne-go16. Oznacza to, ze syndrom wypalenia zawodowego jest warunkowany gównie czynnikami podmiotowymi i s´rodowiskowymi. Co wazne, przejawia sie on na poziomie fizycznym, psychicznym i behawioralnym. Wypalenie zawodowe objawia sie przede wszystkim w wyczerpaniu emocjonalnym, depersonalizacji oraz obnizonym poczuciu dokonan´ osobistych (tzw. braku satysfakcji zawodowej)17. Typowe s a tu takie symptomy, jak: uczucie zme-czenia i nadmiernego wyeksploatowania emocjonalnego, objawy psychosoma-tyczne (np. bóle gowy, zaburzenia czynnos´ci wegetatywnych, napiecie mies´-niowe), podatnos´c´ na zachorowania, poczucie przeci azenia, zniechecenie, traktowanie innych przedmiotowo, wycofywanie sie z kontaktów z innymi osobami, utrata si i motywacji do dalszego wysiku, zmiennos´c´ zachowania, atwos´c´ wpadania w zos´c´, wzrost negatywnych postaw do siebie i do innych, niechec´ do pracy oraz brak poczucia osobistych osi agniec´18. Wymienione objawy nie stanowi a staych, zamknietych ukadów. Przeciwnie, rozwijaj a sie przez cay okres pracy zawodowej nauczyciela religii. Co wazne,

wystepowazrobic´ ze stresem w organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2011; S. T u c h o l

-s k a. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. P-sychologiczna analiza zjawi-ska i jego o-sobowo-s´cio-

osobowos´cio-wych uwarunkowan´. Lublin: Wydawnictwo KUL 2009.

15_{Wiecej na ten temat mozna znalez´c´ np. w: Ch. M a s l a c h. Wypalenie – w perspektywie} wielowymiarowej. W: Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Red. H. Sek.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2000 s. 13-15; S.M. L i t z k e, H. S c h u h. Stres,

mobbing i wypalenie zawodowe. Gdan´sk: Gdan´skie Wydawnictwo Psychologiczne 2007 s. 166-167;

E. W i s z o w a t y. Etyka policji. Miedzy prawem, moralnos´ci a i skutecznos´ci a. Warszawa:

Oficyna Wydawnicza os´graf 2010 s. 169-173.

16_{Zainteresowanych tymi kwestiami odsya sie np. do: A. R a d e c k i. Osobowos´ciowe} uwarunkowania zespou wypalenia u formatorów. „Edukacja, Teologia i Dialog” 5:2008 s. 287-310.

17_{L i t z k e, S c h u h, jw. s. 166.} 18_{Tamze s. 168.}

niu wyzej wymienionych symptomów mozna zapobiegac´ poprzez szereg dzia-an´ profilaktycznych podejmowanych w ramach wstepnej formacji. Równiez paszczyzna czynników podmiotowych (w tym takze osobowos´ciowych), które decyduj a o powstaniu syndromu wypalenia zawodowego, wymaga szczególnej uwagi. Potrzebne s a dziaania profilaktyczne podejmowane w czasie studiów teologicznych.

Maj ac na uwadze okres´lenia, zawarte w dokumentach Kos´cioa i w litera-turze katechetycznej, przez „formacje wstepn a” rozumie sie proces ksztato-wania – w ramach studiów teologicznych – dojrzaej, suzebnej, dialogowej i twórczej osobowos´ci nauczyciela religii19. Proces ten obejmuje trzy wymia-ry: „byc´”, „wiedziec´”, „umiec´ dziaac´”20. Pierwszy dotyczy zycia ludzkiego i chrzes´cijan´skiego. Koncentruje sie on wokó rozwijania przymiotów ludz-kich i chrzes´cijan´sludz-kich oraz dojrzewania w wierze i apostolstwie21. Wymiar „wiedziec´” dotyczy rzetelnego poznania tres´ci teologicznych, pedagogicznych i psychologicznych. Istotna jest tu zarówno znajomos´c´ Pisma S´wietego, Tra-dycji i doktryny Kos´cioa, jak tez adresatów i caego kontekstu spoeczno-kulturowego, w którym przyszy nauczyciel religii bedzie przepowiada sowo Boze22. Wiedza ta s´wiadczy o rzetelnych kwalifikacjach zawodowych i kom-petencjach merytorycznych nauczyciela religii. Z kolei umiejetnos´c´ dziaania polega na praktycznym i efektywnym zastosowaniu wiedzy w procesie nau-czania i wychowania uczniów. Dzieki tej zdolnos´ci przyszy nauczyciel religii bedzie móg skutecznie wspierac´ katechizowanych w integralnym rozwoju osobowos´ci oraz w wychowaniu w wierze, nawi azuj ac z nimi kontakty inter-personalne oparte na zaufaniu i prawdzie23.

Przedstawione powyzej rozumienie terminów „profilaktyka”, „wypalenie zawodowe”, „formacja wstepna” ma fundamentalne znaczenie dla analiz do-tycz acych dziaan´ profilaktycznych ws´ród studentów teologii. Pozwala wyeks-ponowac´ potrzebe rzetelnego przygotowania przyszych nauczycieli religii do radzenia sobie z sytuacjami i dos´wiadczeniami, które znajduj a sie u podstaw niepoz adanego symptomu wypalenia zawodowego.

19_{Kongregacja ds. Duchowien´stwa. Dyrektorium ogólne o katechizacji (odt ad skrót DOK).}

Poznan´: Pallottinum 1999 nr 216; S.  a b e n d o w i c z. Formacja nauczycieli religii. W:

Leksykon pedagogiki religii. Podstawy – koncepcje – perspektywy. Red. C. Rogowski.

Warsza-wa: Verbinum 2007 s. 208.

20_{DOK nr 238.} 21_Tamze.

22_{Tamze;  a b e n d o w i c z, Formacja nauczycieli religii s. 208.} 23_{DOK nr 238.}

2. TRES´CI KSZTACENIA JAKO PROFILAKTYKA UPRZEDZAJ ACA

Intensywne kontakty interpersonalne, jakie zachodz a w toku interakcji edukacyjnych, nalez a do podstawowych obszarów aktywnos´ci zawodowej na-uczycieli religii. W znacznym stopniu okres´laj a role zawodowe katechetów w s´rodowisku szkolnym, implikuj ac szereg zasad i norm pracy dydaktyczno-wychowawczej. Co wazne, czesto mog a sprzyjac´ pojawieniu sie symptomów wypalenia zawodowego. Dobrze zatem, ze w nowych, zatwierdzonych w 2012 roku, standardach ksztacenia przygotowuj acego do zawodu nauczyciela, zwrócono szczególn a uwage na syndrom wypalenia zawodowego24. Wskaza-no przy tym na nastepuj ace tres´ci: przyczyny i symptomy oraz strategie za-radcze25. Zapisy te, z uwagi na charakter rozporz adzenia, s a ogólne. W prak-tyce wymagaj a uszczegóowienia. St ad tez nauczyciele akademiccy, prowadz  a-cy zajecia ze studentami teologii, s a zobowi azani do zwrócenia uwagi na zakres znaczeniowy wypalenia zawodowego nauczycieli religii i na rózne przyczyny tego symptomu. Do tych ostatnich zalicza sie m.in. uwarunkowania podmiotowe (np. wiek, pec´, temperament, cechy osobowe) oraz s´rodowisko-we (np. miejsce i warunki pracy, niski prestiz spoeczny, zachowania i cechy uczniów, programy nauczania oraz nastawienie rodziców, dyrekcji i innych nauczycieli). Za istotne uznaje sie równiez takie czynniki, jak: brak powoa-nia do posugi katechetycznej oraz zanik zycia duchowego (np. modlitwy, zycia sakramentalnego). Zagadnienia te warto powi azac´ z symptomami fizycz-nymi, psychiczfizycz-nymi, emocjonalnymi i spoecznymi wypalenia zawodowego nauczycieli religii. Sama jednak znajomos´c´ istoty, przyczyn i symptomów nie decyduje o eliminacji zagrozen´ czy tez o zapobieganiu niepoz adanym do-s´wiadczeniom. Potrzebna jest wiedza o strategiach przeciwdziaania wypaleniu zawodowemu. Susznie wiec w standardach ksztacenia przygotowuj acego do wykonywania zawodu nauczyciela zaleca sie zwrócenie uwagi na kwestie zwi azane z profilaktyk a. Pamietaj ac o powyzszym, w ksztaceniu przyszych nauczycieli religii nalezy omawiac´ nie tylko sposoby naturalne, wypracowane w naukach spoecznych, ale równiez ukazywac´ znaczenie s´rodków nadprzyro-dzonych. Pierwsze obejmuj a rózne propozycje psychologów. Przykadowo wymienic´ mozna tu metode pieciu kroków, techniki radzenia sobie ze

stre-24_{Rozporz adzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyzszego z dnia 17 stycznia 2012 r.}

w sprawie standardów ksztacenia przygotowuj acego do wykonywania zawodu nauczyciela, poz. 131.

sem, kolezen´skie doradztwo i wsparcie, trening fizyczny, wizualizacje, afir-macje, muzykoterapie i aromaterapie. Istotn a role spenia tez aktywnos´c´ wa-sna, jak a nauczyciel religii przejawia w permanentnej formacji i autoformacji. Osobiste zaangazowanie sprzyja rozwojowi kompetencji zawodowych. Spenia tez istotn a role w zyciu duchowym. Decyduje o skutecznej wspópracy nau-czyciela religii z Bogiem. W tym tez konteks´cie warto ukazywac´ studentom teologii s´rodki nadprzyrodzone: modlitwe indywidualn a i wspólnotow a, zycie sakramentalne oraz kierownictwo duchowe26. S a one niezbedne w profilak-tyce wypalenia zawodowego nauczycieli religii.

Wyzej wymienione tres´ci zasuguj a na szczególn a uwage podczas zajec´ z zakresu pedeutologii. Podejmowanie ich w czasie studiów teologicznych stanowi wazny etap w dziaalnos´ci profilaktycznej. Na podstawie wiedzy o syndromie wypalenia zawodowego i sposobach przeciwdziaania jego obja-wom, przyszli nauczyciele religii potrafi a dostrzegac´ niekorzystne tendencje w roli zawodowej, warunkowane róznymi czynnikami, jak tez podejmowac´ odpowiednie czynnos´ci uprzedzaj ace. Dziaania te warto ukierunkowac´ na wzmacnianie predyspozycji osobowos´ciowych, doskonalenie kompetencji zawodowych oraz skuteczne radzenie sobie ze stresem27. Niemniej istotne wydaje sie pobudzanie aktywnos´ci przyszych nauczycieli religii w zakresie zycia duchowego. Osobista wiez´ z Bogiem, zakorzeniona we wspólnocie ekle-zjalnej, a zarazem umocniona zyciem sakramentalnym, stanowi fundament w pracy ewangelizacyjnej i katechetycznej28, o czym warto przypominac´ studentom teologii podczas wykadów z pedeutologii, psychologii, teologii zycia wewnetrznego.

Najkorzystniejszym rozwi azaniem wydaje sie traktowanie wszystkich, wyzej wymienionych, tres´ci  acznie – jako wzajemnie uzupeniaj acych sie. Kompleksowe ujecie problematyki wypalenia zawodowego nauczycieli religii decyduje o rzetelnej realizacji profilaktyki.

26_{Zagadnieniom tym pos´wiecam wiecej uwagi w: Jak radzic´ sobie z wypaleniem} zawo-dowym w posudze katechetycznej? W: Miedzy tradycj a a wspóczesnos´ci a s. 260-269.

27_{Na temat powi azan´ miedzy stresem a wypaleniem zawodowym interesuj aco pisze np.:}

B. W i e c k o w i c z. O stresie i wypaleniu zawodowym. „Spoeczen´stwo i Rodzina” 2009 nr 1 s. 124-127.

3. WSPIERANIE STUDENTÓW TEOLOGII W KSZTATOWANIU DOJRZAEJ OSOBOWOS´CI

We wstepnej formacji nauczycieli religii wazne miejsce zajmuje wymiar osobowy. Obejmuje on miedzy innymi ksztatowanie dojrzaej osobowos´ci. Ta troska nauczycieli akademickich o „byc´” studentów teologii uwidacznia sie m.in. w przekazywaniu wiedzy na temat cech ludzkich i chrzes´cijan´skich, odrózniaj acych nie tylko w sensie psychicznym, ale i duchowym, katechete od innych wychowawców29. Do takich was´ciwos´ci zalicza sie m.in. pogl  a-dy, postawy, priorytety, zainteresowania, motywacje, zdolnos´ci, temperament. Sama jednak wiedza z zakresu psychologii osobowos´ci nie wystarczy30. Z uwagi na zozonos´c´ cech i ich wzajemn a wspózaleznos´c´ oraz dynamiczn a strukture, w formacji wstepnej nalezy podejmowac´ dziaania, które suz a wzmacnianiu trwaych wzorców mys´lenia, odczuwania i zachowania, charakte-ryzuj acych indywidualny styl zycia i sposób adaptacji nauczyciela religii. Ws´ród róznych form aktywnos´ci na uwage zasuguj a c´wiczenia i zajecia warsztatowe ukierunkowane na poznawanie samego siebie – swoich mocnych i sabych stron oraz predyspozycji zawodowych31. U podstaw tych dziaan´ znajduje sie diagnoza czynników ryzyka ws´ród kandydatów na nauczycieli religii oraz poznanie siebie i swojego sposobu funkcjonowania w spoeczen´-stwie, czemu suz a np. treningi interpersonalne.

Wiedza o sobie stanowi podstawe do skutecznej profilaktyki wypalenia zawodowego. Pozwala rozpoznac´ indywidualne uwarunkowania syndromu. Dzieki róznym technikom psychologicznym przyszli nauczyciele religii mog a odkryc´ w sobie stopien´ poczucia bezpieczen´stwa, tendencje do manipulowania otoczeniem, poziom leku, poziom dojrzaos´ci emocjonalnej, poczucie zagro-zenia i niepewnos´ci, brak zaufania do innych osób, skonnos´c´ do autoagresji. Ucz a sie tez odpowiedniego zastosowania narzedzi do rozpoznania odpornos´ci na stres i frustracje, nasilonej potrzeby zaleznos´ci od innych, stopnia samo-dyscypliny i wytrwaos´ci, a nawet histerycznych cech osobowos´ci. Znajomos´c´ siebie stanowi punkt wyjs´cia w niwelowaniu zdiagnozowanych predyspozycji osobowos´ciowych. Zwykle proces poznawania samego siebie ma miejsce podczas zajec´ warsztatowych i c´wiczen´ prowadzonych przez psychologów.

29_{Tamze nr 238-239.} 30_{Tamze nr 242.}

31_{Tamze nr 244, 247; E. A l b e r i c h. Katecheza dzisiaj. Podrecznik katechetyki} fundamentalnej. Warszawa: Wydawnictwo Salezjan´skie 2003 s. 308-309.

Suzy temu zastosowanie odpowiednich kompleksowych metod i technik poznawania siebie, wzmacniania cech osobowos´ci, reedukacji, kompensacji, psychoterapii i socjoterapii grupowej. Ws´ród róznych sposobów pracy ze studentami teologii warto dowartos´ciowac´ dziaania, które suz a podnoszeniu poczucia wasnej wartos´ci oraz ksztatowaniu umiejetnos´ci zawodowych. Istotne wydaje sie tez wdrazanie przyszych nauczycieli religii do prozdro-wotnego stylu zycia. Korzystnym rozwi azaniem jest wskazywanie zachowan´ alternatywnych w stosunku do syndromu wypalenia zawodowego. Zadanie to implikuje potrzebe motywowania studentów teologii do zachowania równowa-gi psychofizycznej, systematycznej aktywnos´ci fizycznej, zdrowego zywienia, racjonalnego planowania czasu i zarz adzania nim. Znacz ace s a tez dziaania wzmacniaj ace zdolnos´c´ adaptacji do nowych warunków pracy, niwelowania barier wystepuj acych w gronie pedagogicznym, nawi azywania i podtrzymywa-nia kontaktów interpersonalnych oraz rozwi azywania problemów wychowaw-czych32. We wszystkich tych dziaaniach nie moze zabrakn ac´ troski o for-macje duchow a. Pogebianie wiary, interioryzacja systemu wartos´ci religij-nych, ksztatowanie postaw i umacnianie wiezi ze wspólnot a Kos´cioa nalezy do priorytetowych zadan´ w zakresie profilaktyki wypalenia zawodowego nauczycieli religii33.

Troska o formacje duchow a studentów teologii wynika z natury ich powo-ania i posannictwa. Peni ac posuge ewangelizacyjn a i katechetyczn a, maj a oni byc´ nie tyle dydaktykami, ile wychowawcami i s´wiadkami wiary34. St ad tez w profilaktyce syndromu wypalenia zawodowego warunkiem koniecznym jest wzmacnianie wiezi z Bogiem i ze wspólnot a Kos´cioa. Geboka wiara oraz „wyrazista tozsamos´c´ chrzes´cijan´ska i eklezjalna”35 stanowi fundament rzetelnego przygotowania do podejmowania wyzwan´ katechetycznych oraz przezwyciezania trudnos´ci w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Pozwala katechecie wzrastac´ w równowadze zycia duchowego, intelektualnego i cieles-nego. Uzdalnia tez do dialogu, twórczos´ci, wspópracy z uczniami i ich ro-dzicami oraz z innymi nauczycielami. W osi aganiu wyzej wymienionych cech pomocne s a nie tylko wykady akademickie, warsztaty i c´wiczenia, ale

rów-32_{Zainteresowanych róznymi aspektami formacji katechetów odsya sie np. do: J. S z p e t.} Formacja katechetów w Polsce. „Katecheta” 54:2010 nr 10 s. 3-15.

33_{DOK nr 239, 244. Por interesuj ace analizy prowadzone przez K. Misiaszka w: Jaka} formacja katechetów? „Katecheta” 50:2006 nr 12 s. 62-65.

34_{Zob. o tym np. w: M. M e n d y k. Katecheta – nauczyciel, wychowawca, s´wiadek:} jego misja w warunkach nowej ewangelizacji. „Perspectiva” 6:2007 nr 1 s. 105-119.

niez formy zycia duchowego36. Ws´ród nich na szczególn a uwage zasuguje czesty (jes´li to mozliwe codzienny) udzia we Mszy s´wietej oraz systema-tyczna osobista modlitwa. Niemniej istotne s a: dni skupienia, rekolekcje aka-demickie dla studentów teologii, konferencje ascetyczne, adoracje, dzielenie sie sowem Bozym w maych grupach. Co wazne, w profilaktyce wypalenia zawodowego istotn a role spenia przynaleznos´c´ do maej wspólnoty lub grupy religijnej w parafii37.

Was´ciwa formacja ludzka i chrzes´cijan´ska daje studentom teologii moz-liwos´c´ poznania siebie, podjecia systematycznej pracy nad sob a i ksztatowania kompetencji zawodowych. Wzmacnia tez gorliwos´c´ apostolsk a, uzdalniaj ac, co bardzo istotne, do przeciwdziaania symptomom wypalenia zawodowego.

4. MOTYWOWANIE DO TWÓRCZOS´CI ZAWODOWEJ

Skuteczna profilaktyka w zakresie wypalenia zawodowego nauczycieli re-ligii ma zwi azek z uzdalnianiem studentów teologii do angazowania sie naj-pierw w formacje wstepn a, a nastepnie w permanentn a. Natura pracy eduka-cyjnej i katechetycznej wymaga od nauczyciela religii nieustannego uczenia sie, podejmowania refleksji (przed dziaaniem, nad dziaaniem i w trakcie dziaania), rozwijania kreatywnos´ci w mys´leniu i dziaaniu, weryfikowania dotychczasowej wiedzy i doskonalenia umiejetnos´ci38 oraz zaangazowania w formacje duchow a39.

Zwykle katecheta, który rozpoczyna prace w szkole, charakteryzuje sie wysokim poziomem idealizmu. Stopniowo odkrywa, ze realia edukacyjne s a dalekie od teorii, któr a pozna w czasie studiów i od dos´wiadczen´, jakie zdoby podczas praktyki pedagogicznej. Dos´wiadczaj ac stresuj acych zdarzen´ w pracy katechetycznej, nauczyciel religii rozpoznaje wasne ograniczenia. Z´ ródem tych odczuc´ jest m.in. brak umiejetnos´ci zawodowych oraz twórczo-s´ci w mys´leniu i dziaaniu. St ad tez istotn a role – juz na etapie studiów teo-logicznych – spenia motywowanie studentów do „stawania sie” nauczycielem

36_{Konferencja Episkopatu Polski. Dyrektorium katechetyczne Kos´cioa katolickiego w}

Pol-sce (odt ad skrót PDK). Kraków: Wyd. WAM 2001 nr 157.

37_{Tamze nr 153;  a b e n d o w i c z. Katecheta na drodze nieustannej formacji}

s. 322-332.

38_{ a b e n d o w i c z. Katecheta na drodze nieustannej formacji s. 311-332.} 39_{PDK nr 157.}

religii. Zgodnie z ogóln a tendencj a w ksztaceniu pedagogicznym i w for-macji wstepnej, tak okres´lone zadanie nalezy do priorytetowych powinnos´ci, jakie maj a do spenienia os´rodki akademickie40. Wynika ono m.in. z faktu, ze wspóczes´nie w bardzo szybkim tempie zachodz a zmiany w sferze zycia spoecznego, kulturowego, informacyjnego, a takze w zakresie nauczania i uczenia sie. Równiez troska o uczniów i ich integralny rozwój implikuje potrzebe podejmowania przez nauczycieli religii aktywnos´ci w zakresie twór-czos´ci zawodowej.

Wyksztacenie teoretyczne, uksztatowane predyspozycje osobowos´ciowe i dos´wiadczenie zdobyte podczas formacji wstepnej decyduj a o sposobach reagowania nauczycieli religii w sytuacjach stresuj acych, wymagaj acych szczególnego zaangazowania. Podnosz ac kwalifikacje zawodowe, rozwijaj ac kompetencje i angazuj ac sie w autoformacje, nauczyciele religii zawsze ba-zuj a na kwalifikacjach zdobytych w czasie studiów teologicznych. Z kolei wysokie kompetencje zawodowe uatwiaj a nauczycielom religii osi aganie satysfakcji z pracy. S a tez z´ródem poczucia wasnej wartos´ci i samoakcep-tacji, a tym samym chroni a przed wypaleniem zawodowym41. Speniaj a za-tem istotn a role w profilaktyce realizowanej na etapie wstepnej formacji.

Niemniej istotne s a równiez warunki, w jakich nauczyciele religii uczyli sie i odbywali praktyke, a szczególnie styl przygotowania teoretycznego i uczenia sie przez praktyke. Organizowanie sytuacji edukacyjnych, w których studenci mog a rozwijac´ w sobie zdolnos´c´ do funkcjonowania w trzech obsza-rach okres´lanych jako: wiedziec´ – co przekazywac´, wiedziec´ jak uczyc´ i wy-chowywac´ oraz wiedziec´ dlaczego to robic´, przyczynia sie do uksztatowania zdolnos´ci niezbednych w przeciwdziaaniu wypaleniu zawodowemu. Stwarza bowiem wiele mozliwos´ci do rozwijania kreatywnos´ci w mys´leniu i dziaaniu edukacyjnym. Sprzyja tez nabywaniu umiejetnos´ci prowadzenia refleksji nad procesem uczenia sie i nad praktyk a, a przez to decyduje o uksztatowaniu kompetencji otwartych, które wymagaj a nieustannego doskonalenia42. Was´-nie zdolnos´c´ do refleksji spenia istotn a role w twórczos´ci zawodowej nauczy-cieli religii. Jednoczes´nie zajmuje znacz ace miejsce w profilaktyce wypalenia zawodowego. Sprzyja bowiem wyksztaceniu umiejetnos´ci samoanalizy, roz-poznawania mocnych i sabych stron wasnej pracy, odkrywania osobistych

40_{Tamze nr 153, 158.} 41_{Tamze nr 153, 155, 158.}

42_{Wiecej na ten temat zob. np. w: A. Z e l l m a. Nauczyciel religii jako refleksyjny} praktyk w realiach wspóczesnej szkoy. „Katecheta” 53:2009 nr 9 s. 6-12.

zdolnos´ci i predyspozycji zawodowych oraz zestawiania wasnych mozliwos´ci z planowanymi dziaaniami edukacyjnymi. Dzieki tym umiejetnos´ciom nau-czyciele religii mog a realistycznie oceniac´ warunki pracy i dostosowywac´ do nich wasne oczekiwania, a takze twórczo rozwi azywac´ problemy katechetycz-ne, nieustannie doskonal ac siebie.

Rzetelne motywowanie studentów teologii do twórczos´ci zawodowej wy-maga równiez wyczulenia ich na koniecznos´c´ inicjowania i realizowania twórczych zadan´ oraz tworzenia i stosowania wasnych pomysów dydaktycz-nych, metodycznych i wychowawczych (takze tworzenia materiaów edukacyj-nych)43. Nikt bowiem nie posiada monopolu na jedynie suszne strategie dziaania edukacyjnego. Co wazne, odwaga w przekraczaniu schematów meto-dycznych czy tez wychodzenie poza uznane style pracy katechetycznej decy-duj a o rozwoju nauczyciela religii, a zarazem chroni a przed rutyn a, perfekcjo-nizmem, schematyzacj a i etykietyzacj a, czyli przed zachowaniami, które pro-wadz a do wypalenia zawodowego.

W motywowaniu studentów teologii do twórczos´ci zawodowej kluczow a role spenia dialog rozumiany jako partnerska wymiana pogl adów, w której nauczyciel akademicki i/lub opiekun praktyki wraz ze studentami analizuj a okres´lone zdarzenia, dziel a sie osobist a wiedz a i dos´wiadczeniem, wyrazaj a wasne opinie i oceny, szanuj ac wszystkich uczestnicz acych w procesie ksztacenia pedagogicznego44. Takie podejs´cie wymaga zarówno wspódzia-ania w zespole i pos´wiecenia, jak tez indywidualnego zaangazowania, reflek-sji i twórczos´ci45. Z tym wi aze sie równiez koniecznos´c´ wspierania studen-tów teologii w nabywaniu umiejetnos´ci prowadzenia wewnetrznego dialogu z samym sob a i z Bogiem oraz z innymi osobami (np. z uczniami, rodzicami, nauczycielami).

Wszystkie, wyzej opisane dziaania formacyjne, potraktowane  acznie, stanowi a podstawe do nieustannej pracy nad sob a, wzmacniania pozytywnych cech, korygowania bedów, doskonalenia umiejetnos´ci zawodowych oraz umacniania wiezi z Bogiem i ze wspólnot a Kos´cioa. Speniaj a zatem istotn a role w profilaktyce wypalenia zawodowego.

43_{Zainteresowanych tymi kwestiami odsya sie m.in. do: E. S o z a n´ s k a. Inwestowanie} w siebie. referat wprowadzaj acy w dyskusje panelow a. W: Miedzy tradycj a a wspóczesnos´ci a

s. 333-334.

44_{A. S t r z e l e c k a. Ksztacenie przyszych nauczycieli w róznych sytuacjach} eduka-cyjnych. W: O nowe podejs´cie w ksztaceniu nauczycieli. Red. A. Brzezin´ska, D. Klus-Stan´ska,

A. Strzelecka. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Edukacji Narodowej 1999 s. 65.

5. PODSUMOWANIE

W artykule analizowano rózne dziaania profilaktyczne, jakie warto podej-mowac´ we wstepnej formacji nauczycieli religii. Obejmuj a one zarówno kon-wencjonalne, jak i niekonwencjonalne sposoby przygotowania studentów teologii do radzenia sobie z róznymi – czesto trudnymi – zdarzeniami eduka-cyjnymi, które niewas´ciwie rozwi azane prowadz a do wypalenia zawodowego. Znacz ace wydaje sie przy tym integralne podejs´cie do profilaktyki. Wymaga ono rezygnacji z dominacji teoretycznego, opartego na monologu i transmisji wiedzy, przygotowania pedagogicznego. Za istotne nalezy uznac´ wyakcento-wanie (np. podczas zajec´ z psychologii, pedeutologii, teologii zycia wewnetrz-nego) zagadnien´ dotycz acych zarówno nadprzyrodzonych, jak i naturalnych s´rodków suz acych przeciwdziaaniu wyczerpaniu psychicznemu i emocjonal-nemu. Sam jednak student teologii – we wstepnej formacji – jest zobowi  aza-ny do troski o wasaza-ny rozwój. Ma troszczyc´ sie nie tylko o zdobywanie kwa-lifikacji zawodowych, ale równiez o osobist a wiez´ z Bogiem i ze wspólnot a Kos´cioa. Suzy temu modlitwa indywidualna i wspólnotowa oraz zycie sakra-mentalne i kierownictwo duchowe. S´rodki te umacniaj a w wypenianiu powo-ania katechetycznego.

Profilaktyka wypalenia zawodowego wymaga równiez wspierania studen-tów teologii w nabywaniu podstawowych kompetencji zawodowych oraz w rozwijaniu zdolnos´ci wspódziaania w zespole. Tego rodzaju umiejetnos´ci chroni a przed poczuciem osamotnienia i izolacj a, czyli przed symptomami typowymi dla syndromu wypalenia zawodowego. W zwi azku z tym we wstep-nej formacji warto zorganizowac´ wiecej zajec´ prewencyjnych, opartych na pracy w grupach z zastosowaniem róznych form treningu interpersonalnego. Do nich zalicza sie m.in. warsztaty, c´wiczenia i praktyke pedagogiczn a. Na szczególn a uwage zasuguj a dni skupienia, rekolekcje, adoracje. Rzetelna profilaktyka w zakresie wypalenia zawodowego nauczycieli religii wymaga po aczenia we wstepnej formacji róznych (nadprzyrodzonych i naturalnych) form, metod i technik. Za wazny trzeba tez uznac´ dialog. Atmosfera wspó-pracy, mozliwos´c´ dzielenia sie wiedz a osobist a i dos´wiadczeniem oraz wyra-zania wasnego zdania sprzyja nabywaniu przez studentów teologii odwagi do kreatywnego mys´lenia i dziaania, czyli umiejetnos´ci istotnych w profilaktyce wypalenia zawodowego.

BIBLIOGRAFIA

D a y Ch.: Nauczyciel z pasj a. Jak zachowac´ entuzjazm i zaangazowanie w pracy. Gdan´sk: Gdan´skie Wydawnictwo Psychologiczne 2008.

D a y Ch.: Od teorii do praktyki. Rozwój zawodowy nauczyciela. Gdan´sk: Gdan´skie Wydawnictwo Psychologiczne 2008.

D y r d a K.: Modlitewna formacja katechetów. Tarnów: Biblos 2008.

K i c i n´ s k i A.: Od stresu do wypalenia zawodowego. W: Miedzy tradycj a a wspóczesnos´ci a. I Krajowy Kongres katechetyczny. Red. A. Baoniak, J. Szpet. Poznan´: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Wydzia Teologiczny. Redakcja Wydawnictw 2008 s. 271-279.

K i c i n´ s k i A.: Wspóczesna formacja katechetów. „Roczniki Teologiczne” 52:2005 z. 6 s. 109-125.

K u l p a c z y n´ s k i S.: Psychologia rozwojowo-wychowawcza nie tylko dla katechetów. Lublin: Polihymnia 2009.

K w i a t k o w s k a H.: Pedeutologia. Warszawa: Wydawnictwa Akademicke i Profesjonalne 2008.

M a s t a l s k i J.: Wypalenie zawodowe nauczycieli – czym jest i jak je ograni-czac´? „Cywilizacja” 30:2009 s. 109-115.

O k o n´ s k a E.: Nauczyciel religii w szkole: tezy, poszukiwania, propozycje. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2006.

S e r e d y n´ s k a A.: Profilaktyka wypalenia zawodowego kandydatów na peda-gogów w s´wietle teorii psychodynamicznej. Kraków: Akademia Ignatianum, Wy-dawnictwo WAM 2012.

PROFILAKTYKA SYNDROMU WYPALENIA ZAWODOWEGO WE WSTE PNEJ FORMACJI NAUCZYCIELI RELIGII

S t r e s z c z e n i e

Profilaktyka syndromu wypalenia zawodowego nauczycieli religii wpisuje sie w aktualne dyskursy o nowej jakos´ci wstepnej formacji. Uczelnie ksztac ace nauczycieli religii s a zobo-wi azane do prowadzenia zajec´, podczas których studenci poznaj a syndrom wypalenia zawodo-wego i strategie przeciwdziaania tego rodzaju zagrozeniu.

W zwi azku z powyzszym analizy podjete w niniejszym artykule zmierzaj a do ukazania dziaan´ profilaktycznych, jakie w zakresie wypalenia zawodowego nalezy podejmowac´ we wstepnej formacji nauczycieli religii. Zasadnicze analizy dotyczyc´ bed a tres´ci ksztacenia oraz sposobów wspierania studentów teologii w ksztatowaniu dojrzaej osobowos´ci i w motywowa-niu do twórczos´ci zawodowej. Zagadnienia te poprzedzi doprecyzowanie podstawowych termi-nów, takich jak: „profilaktyka”, „wypalenie zawodowe”, „formacja wstepna”.

Sowa kluczowe: nauczyciel religii, formacja wstepna, profilaktyka, wypalenie zawodowe,