Szok wrześniowy i jego konsekwencje : (Grupa "Sztuki i Narodu" jako uczestnik pokolenia wojennego)

Małgorzata Semczuk

Szok wrześniowy i jego

konsekwencje : (Grupa "Sztuki i

Narodu" jako uczestnik pokolenia

wojennego)

Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 181-189

SZOK WRZEŚNIOWY I JEG O KONSEKWENCJE

(G ru p a " S z t u k i i N aro d u" ja k o u c z e s t n ik p o k o le n ia w o je n n e g o )

S t w i e r d z e n ie , i ż k lę s k a w rz e śn io w a b y ła d la s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o sz o k ie m , j e s t tru iz m e m . Różne je d n a k p ię t n o f a k t te n wy­ c i s n ą ł w św iad o m o ści ró żn ych p o k o le ń - albo w iem in n y b y ł d o s tę p n y im zasób d o św iad cz e ń (s p o łe c z n y c h , h i s t o r y c z n y c h , l i t e r a c k i c h w r e s z c i e ) . "D la p o k o le n ia p rz ed w o jen n eg o np. w o jn a b y ła z d a rz e n ie m

t y l k o m n ie j lu b w i ę c e j d o n io s ły m , w a ru n k i p rz e z n ią w yw ołane t y l k o o k o li c z n o ś c i a m i , k t ó r e z e t k n ę ły s i ę z duszę ju ż uform ow aną. D la młodego z a ś p o k o le n ia f a k t ów b y ł je d y n ą a tm o s fe r ą ż y c ia świadom e- g o , k s z t a ł t u j ę c ę je g o p s y c h i k ę . . . “ ' - te sło w a S t a n is ł a w a B a c z y ń ­ s k ie g o c h a r a k t e r y z u ję s y t u a c j ę po I w o jn ie ś w ia t o w e j, a l e i c h wy­ mowa d o s k o n a le o k r e ś la r ó ż n ic e w p rz e ż y w a n iu w o jn y w o g ó le . S tę d te ż w o cz a c h p o k o le ń , k t ó r e w e s z ły w w o jn ę ju ż u k s z t a łto w a n e , z bagażem d o św iad cz e ń ż y c io w y c h - w o jn a j a w i s i ę ja k o k a t a k liz m , a l e t a k i , k t ó r y - za spraw ę znaków k u ltu r o w y c h - t rz e b a [“ z ro z u m ie ć " i " p o m ie ś c ić “ .

N a to m ia s t w o czach u c z e s tn ik ó w p o k o le n ia w o jen neg o - t y c h , k t ó r z y we w r z e ś n iu 1939 roku m i e l i co n a jw y ż e j m atu rę w k i e s z e n i , w o jn a p r z e d s t a w ia ła s i ę z u p e łn ie i n a c z e j . Tu zajm iem y s i ę z w ła s z ­ cza c z ę s t k ę je g o r e p r e z e n t a c j i , s k u p io n ą w o k ó ł " S z t u k i i N a ro d u ". K lę s k a w r z e ś n ia d la cz ło n k ó w i sym patyków t e j g “ upy s t a n o w iła n a j- d r a m a t y c z n ie js z e d o ś w ia d c z e n ie ic h ż y c i a i spowodowała z a ła m a n ie d o ty c h c z a s o w y c h p og ląd ów , i d e i , w ie r z e ń . M ło d z i z S iN - u , wychowa­ n i w m ocarstwow ych h a s ła c h m ię d z y w o jn ia , w a tm o s fe r z e r o z w i j a j ą c e ­ go s i ę k r a j u , p rz e k o n a n i o p o tę d z e m i l i t a r n e j , w s p a n ia ły c h s o ju s z ­ n ik a c h o r a z d z ie ln y c h ż o łn ie r z a c h i wodzach ("nam n ie s t r a s z n e n i c , bo z nami ś m ig ły , ś m ig ły R y d z " - ś p ie w a ły d z i e c i na u r o c z y s ­ t o ś c ia c h w d r u g ie j p o ło w ie l a t t r z y d z i e s t y c h ) - z u f n o ś c ią pa­

182

t r z y l i w p r z y s z ło ś ć . Rom antyczna id e o lo g ia c z y n u , w p ajan a w s z k o ­ l e , k u l t o jcó w i d ziad ó w , k t ó r z y ż yciem p r z y p ł a c i l i w o ln o ś ć o j c z y ­ zny - to w s z ystk o u c z y n iło z n ic h re p re z e n ta n tó w p o k o le n ia p r ę ż ­ nego, a k ty w n e g o , sko re g o do d z i a ł a n i a , do p r a c y d la k r a j u i n a ro ­ du. Tymczasem w yb u ch ła w ojna - " . . . c o ś ja k r o c z n ic a narod ow a, t y l ­ ko w ię k s z a od 3 maja i 11 l i s t o p a d a . . . “ - n a p i s a ł w swym u tw o rz e S t r o i ń s k i (" 0 d n ia c h i n n y c h " ) , d o s k o n a le z r e s z t ą o d d a ją c - w tym p u n k c ie - zasób d o św iad cz eń swych ró w ie ś n ik ó w . W rz e s ie ń 1939 roku b y ł d la n ic h załam aniem c a ł e j d o ty c h c z a s o w e j w ie d z y , c a łe g o modelu ż y c i a w n ic h w p ojon ego .

Ten s ta n ducha b ardzo dobrze o d d a ją w ie r s z e S t r o i ń s k i e g o , u k a z u ją c e z d e rz e n ie w s z y s t k ie g o , w czym w z r o ś li “ w c z o r a j" - z tym , co p r z y n io s ło " t i z i ś " , z d e rz e n ie i l u z j i i r z e c z y w is t o ś c i - 5 n i ł y s i ę s z a rż e w chm urach c h o rą g ie w e k ż ó ł t e r a b a t y - c h ło p c y m a lo w an i, tę c z e p io s e n e k , w o jsk o w snów to p o la c h - l ś n i ą c e p o e z je na o s t r z a c h u n ie s ie ń . W i a t r w z a g a jn ik a c h o p ie c h o c ie ś p ie w a ł u ł a n i , u ł a n i . . . ( Z . S t r o i ń s k i , “ + + + " )

Tak m ia ło b yć i w c z a s ie t e j " w o j e n k i " . Tymczasem r z e c z y w is t o ś ć o k a z a ła s i ę c a łk ie m in n a -A k ie d y lo s nam z a d a ł kłam i r z u c i ł w tw a rz e w rze śn iem ja k g r a n a t e m ... ( Z . S t r o i ń s k i , “ P o ls k a " ) . . . p a t o s w d z i e c iń s t w i e z b ie r a n y po w ie r s z a c h z a s t y g ł w m ło d o śc i w g łu c h e W e s t e r p l a t t e . . . (Z . S t r o i ń s k i , "Ród A n h e l l i c h " ) U p ió r s ło ń c a o k ry w a ł p o sz a rp an e c i a ł a , p rz e z dym i k lę s k ę w s t a ją c e g o d n i a . . . ( Z . S t r o i ń s k i , "+ + + ") K o n se k w e n cją w rze śn io w eg o szoku b y ł c a ł y o b ra z w o jn y , p rz e d ­ s ta w io n y p rz e z m łodych w ic h t w ó r c z o ś c i. G ro z a , p r z e r a ż e n ie , ż y ­ c i e w ś m ie r c i - to u c z u c ia n a j s i l n i e j docho dzące do g ło s u , a ta k ż e - b ra k z a b i t e j p rz e z W rz e s ie ń n a d z ie i na j u t r o d la s i e b i e . W y s t a r ­ c z y p r z y t o c z y ć k i l k a c y ta tó w z utworów B a c z y ń s k ie g o , ja k ż e o d le g ­ łe g o od program ow ej i d e o l o g i i S iN - u - " K ie d y s i ę w lu d z ia c h m iło ś ć ś m ie r c ią s t a ł a , . . " ( " D z i e ło d la r ą k " ) , "T ak s i ę d o r a s t a do tru m n y,

/ jak e śm y w c z a s i e d o r o ś l i . . . " ( " P o k o l e n ie 1 9 4 1 "), " S p e ł n i a s i ę b rz e m ię k a t a k lic z n y c h n o c y . . . " ("+ + + " ) , Tadeu sza G a jc e g o - "C zy z n asz te n k r a j pod s o p la m i s c z e r n ia ł y c h g o rą c y c h g ro m nic / s k r z y ­ p ią c y d a w n ie j ż y w ic ą - d z iś b ło n am i s k r z y d e ł / n ie t o p e r z y ogrom­ n y c h . " ("W idm a - I " ) , a lb o - p o le m iz u ją c e g o p r z e c ie ż z SiN-em o s t r o - Tadeu sza B o ro w s k ie g o : "Sp od b r w i zm arszczo nych b o le ś n ie o c z y c z ło w ie c z e p a t r z ą : / gromady n ie w o ln ik ó w , pędzone po ś c i e ż ­ kach l e ś n y c h . . . " ("C z a s y p o g a r d y " ) . P o ra ż e n iu g ro z ą t o w a r z y s z y ło p r z e c z u c ie n ie u c h r o n n o ś c i w ła s n e j ś m i e r c i . M o ż liw o ść p r z e ż y c i a , o c a le n i a - w yd aw ała s i ę n ie m o ż liw o ś c ią . "Oak k s ią ż k ę do rąk w z ią ­ łem ś m ie r ć " - p i s a ł B o ro w s k i ("+ + + " ) . P o ja w ia ła s i ę ta k ż e obawa, c z y o f i a r a w ła sn e g o ż y c ia n ie b ę d z ie darem na, " c z y nam p o s t a w ią , z l i t o ś c i c h o c ia ż , / nad grobem k r z y ż . " B a c z y ń s k i, " P o k o le n ie 1943" . T r u d n o ś c i w y n ik a ją c e z c h ę c i " u j a r z m ie n i a " w o jn y w s ło w ie im p lik o w a ły w yb ór t r a d y c j i ( n i e t y l k o l i t e r a c k i e j ) - t e j b l i ż s z e j , m ię d z y w o je n n e j (ujm o w an ej g łó w n ie w k a t e g o r ia c h n e g a ty w n y c h ) i s t a r s z e j ( p o z y t y w n e j ) , ro m a n ty c z n o - p o w s ta ń c z e j.

W z a s a d z ie c a ł y dorobek o k re s u m iędzyw ojenn eg o z o s t a ł p rz e z s k u p io n y c h w o kó ł S iN - u re p r e z e n ta n tó w p o k o le n ia w o jen neg o z a n e g o ­ w a n y. K lę s k a w rz e śn io w a spo w od o w ała, i ż k r y t y c e p o d d a w a li ta k ż e w o js k o : " . . . nasza k o n c e p c ja w o js k a b y ła n ib y swego ro d z a ju o r g a ­ n i z a c j ą u r z ę d n ic z ą . - p i s a ł B o j a r s k i - £ , I s t o t ą naszego p o j ­ mowania w o js k a , je g o rdzeniem i s ty le m b y ł zdecydow any k u l t fo rm y.

f . . , J K u lt t r z a s k a n ia o b c a s a m i, k u l t r a b i n a c k i e j p e d a n t e r i i w m el­

dow aniu i s a lu t o w a n iu , k u lt tz w . honoru o f i c e r s k i e g o , k aż ące g o p ija n e m u o f i c e r o w i na d a n c in g u s t r z e l a ć do n ie z n a jo m e g o , k t ó r y n ie c h c ą c y r o z l a ł mu wódkę na mundur" . I d a l e j : " Ż o ł n i e r z a wycho­ wano w a tm o s fe r z e d e fe n s y w y . Ż o łn ie r z b y ł po t o , żeby b r o n i ć . Na­

sze p o ło ż e n ie g e o p o lit y c z n e n a r z u c a ło c i ą g l e obawę z a g ro ż e n ia z e w n ę trz n e g o z k i l k u s t r o n . Ż o łn ie r z b y ł po t o , ż eb y c z e k a ć , aż wróg w e jd z ie na n a sz e z ie m ie , a n a s t ę p n ie m ia ł owego wroga o d p ie ­

r a ć . B y ła to z b r o d n ic z a p rz e z swą n ie u d o ln o ś ć k o n c e p c ja s t r a t e g i ­ c z n a . To je d n o . G r a n ic e nasz e b y ł y t r a g i c z n e . O c z y w is te b y ło p rz e ­ c i e ż , że w t y c h w arun kach g e o p o lit y c z n y c h k a ż d y , k to nas z a a t a k u ­ j e , ju ż p rz e z to samo n ie m a l b ę d z ie z w y c ię z c ą " 3 . A w ię c fa s a d o - w o ść , pasyw izm - o to głów ne wady m ię d z y w o je n n e j w o js k o w o ś c i, k tó r e - zdaniem m łodych - w p ły w a ły ta k ż e na p s y c h ik ę ż o ł n i e r s k ą . T a k ie

184

same z a r z u t y wysuwano pod adresem c a ł e j k u lt u r y m in io n e g o o k re s u - "Można tam bowiem mówić o t a k i e j c z y in n e j l i t e r a t u r z e , p l a s t y c e , muzyce c z y f i l o z o f i i , a l e n ie s t a n o w iło to b y n a jm n ie j żadnego w sp ó ln e g o ś w ia t a k u l t u r y . , . - p i s a ł T r z e b iń s k i - K u lt u r a n ie b y ła z a p r z ą t n i ę t a żadnym d z ie łe m na m ia rę h i s t o r i i . N ie podejm ow ała a n i m i s j i o d d z ia ły w a n ia na z e w n ę trz a n i w c i ą g n i ę c i a w ś w ia t swo­ ic h spraw sze ro k o z a to c z o n y c h kręgów s p o łe c z n y c h P r z e c iw n ie : s t a r a ł a s i ę w ie ś ć ż y c i e m o ż liw ie a u to n o m ic z n e , k o n te m p la c y jn e i

4

w ygodne" . O d erw an ie od r z e c z y w i s t o ś c i , a w k o n s e k w e n c ji n ie p r z y ­ g o to w a n ie o d b io rcó w do t e g o , co w k ró tc e m ia ło n a s t ą p ić - a czego znam iona z p e rs p e k ty w y cz asu b y ł y w y ra ź n ie d o s tr z e g a ln e - to g łó w ­ ne z a r z u t y w a ta k u m łodych z S iN - u na s z tu k ę d w u d z ie s t o le c ia . "S z c z y to w e o s ią g n i ę c ia ta m te j e p o k i z w ią z a n e sę z p ostaw ą n e g a c ji r z e c z y w i s t o ś c i , u c i e c z k i w in n y w y m ia r" - t w i e r d z i ł B o j a r - 5 s k i . T r z e b iń s k i z aś s z tu k ę m in io n e j e p o k i o k r e ś l a ł ja k o " s z t u k ę f a n t a s t y c z n ą " , c a ł k o w ic ie n ie p r z y s t a j ą c ą do d n ia d z i s ie j s z e g o , w o je n n e g o ^ . G łówne o s t r z e a ta k u - z któ rym w i e l o s t r o n n ie i s ł u s z n i e p o le ­ m iz o w a li k r y t y c y w la t a c h p ó ź n ie js z y c h - s k ie ro w a n e b y ło w skaman- d ry tó w i ic h model p o e z j i - " p s y c h ic z n ie ob cy t e j z ie m i i duszy c z ło w ie k a z t e j z ie m i " , ja k - mało f o r t u n n i e - o k r e ś l a ł G a jc y ów m odel, d o d a ją c d a l e j : "Skam and er to n ie t y l k o s t y l p o e t y c k i , to p o g lą d na ż y c i e . W s k r ó c ie można p o w ie d z ie ć , że ż y c i e to j e s t so- b ie p a ń s k ie , p o eta d o ch o d z i w nim do p o ro z u m ie n ia na p o d s ta w ie e t y ­ k i w y p r a c o w a n e j... w w ie r s z u , o t , ab y b y ło ł a d n i e . Memy w ię c ła d n e w ie r s z e , - k o n k lu d o w a ł - b ra k nam w i e l k i e j p o e z j i " 7 . Nota b e n e ,

ró w n ie p e łn a re sen tym e n tó w k r y t y k a p o e z j i skam andrytów r o z c ią g a ła s i ę ta k ż e na ic h w o jen ne d o k o n an ia - w y s t a r c z y w spom nieć np. o re - c e n z j i “ K w iató w p o ls k i c h " Tuwima p ió r a T r z e b iń s k ie g o c z y ró w n ie n e g a ty w n e j o c e n ie w ie r s z a Tuwima " L e k c j a " , d o k o n an ej p rz e z B o ja r -

g

s k ie g o .

U p o d ło ż a n e g a c ji sk atn an d ryck ie g o modelu p o e z j i l e ż a ł o rz e k o ­ me o d rz u c e n ie p rz e z t ę g ru p ę t r a d y c j i ro m a n ty c z n e j, k t ó r e j spadko­ b ie r c ę c z u ł s i ę z e s p ó ł “ S z t u k i i N a ro d u ", o r a z u n ik a n ie - ja k o b y - p rz e z skam andrytów n arod o w ej ! p aństw ow ej p r o b le m a t y k i. Dodatkowym argumentem na “ n i e " b y ł te ż k a b a re to w y rodowód g ru p y , ś w ia d c z ę c y - w ed łu g na p r z y k ła d G a jc e g o - o niepoważnym , d rw ięcym s to su n k u do

O d e rw an ie od ś w ia t a re a ln e g o z a rz u c a n o z r e s z t ą - ja k ż e po­ c h o p n ie - i s z e r s z e j t r a d y c j i l i r y k i XX w ie k u : " . . . p o e t a , c h c ą c tw o r z y ć od su w ał s i ę od z d a rz e ń - p i s a ł T r z e b iń s k i w swym m a n if e ś ­ c i e " P o k o le n ie l i r y c z n e i d ra m a ty c z n e " - o d c h o d z ił drogą pod g w ia zd am i w c i s z ę i w sam otność - i tam d o p ie r o z a c z y n a ła s i ę je g o

11

t w ó r c z o ś c : s ł o w a . . . s ł o w a . . . s ł o w a . . . . Oba t e w y k o n stru o w a n e p o le m ic z n ie m odele t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j (m o d e l s k a m a n d ry c k i i s z e ro k o p o j ę t y model l i r y c z n y ) m ło d z i ze " S z t u k i i N aro d u" g w a ł­ to w n ie n e g o w a li w swych m a n if e s t a c h , g ło s z ą c , że l i r y k a u m a rła we w r z e ś n iu 1939 ro k u , w tym to bowiem momencie s k o ń c z y ła 3 ię "e p o k a

12

s ł$ w w l i t e r a t u r z e " . Oba wspom niane m odele p o e z j i m ia ły s i ę z a ­ tem o k a z a ć n ie a d e k w a tn e do prób w y r a ż e n ia r z e c z y w is t o ś c i I I w o jn y ś w ia t o w e j. N a le ż a ło p o szu kać nowych form (p ró b y p r o w a d z iły n p . ku lir y k o m p r o z ą ) o ra z z n a le ź ć w p r z e s z ł o ś c i l i t e r a c k i e j t a k i e n u r t y , k t ó r e in s p ir o w a ły b y do p o s z u k iw a ń , n a w ią z a ń , o d w o ła ń ; n ie m oina w szak b y ło zanegować c a ł e j t r a d y c j i p o e t y c k i e j .

Z l i t e r a t u r y m ię d z y w o jn ia m ło d z i z S iN - u za i n s p i r a c j ę u z n a l i p rz e d e w s z y s tk im t e n d e n c je k a t a s t r o f i c z n e tz w . I I Aw angardy ( w c y ­ towanym a r t y k u l e "Duż n ie p o trz e b u je m y " G a jc y p r z y w o łu je c z t e r y n a z w is k a : C z e c h o w ic z , Z a g ó r s k i, M iło s z , S e b y ł a ) , alb o w iem n u r t ten w y k a z y w a ł ic h zdaniem n a j s i l n i e j s z e p o k re w ie ń s tw a z p o trz e b a m i p o e z j i w s p ó łc z e s n e j; t o , co w te d y b y ło p rz e c z u c ie m , t e r a z s t a ł o s i ę d o św iad cz e n ie m re a ln y m . Z o g n ia k r y t y k i o c a l a ł te ż d ram at W i t ­ kaceg o (n p . p o r . w ła s n y dram at T r z e b iń s k ie g o "A b y p o d n ie ś ć r ó ­ ż ę . . . " 1 3 ) i g r o te s k a G a łc z y ń s k ie g o ( p o r . np. B o j a r s k i , "0 b a r z e »Pod La m p io n am i«, z ie lo n y m n o s ie i d y k t a t u r z e " 1^). Te te n d e n c jje - wzbogacone w ła sn y m i p o s z u k iw a n ia m i - o k a z a ły s i ę młodym pomocne w p ró b a ch o p is a n i a i z o b ra z o w a n ia w o jn y .

A le m ło d z i ze " S z t u k i i N arod u" c h c i e l i j ą ta k ż e z r o z u m ie ć , śro d k ie m do te g o b y ła d la n ic h t r a d y c j a ro m a n tyc z n a , je d y n a jja k f m o g li i c h c i e l i p r z y j ą ć w c a ł o ś c i . Prz yp o m n ijm y , że i B a c z y ń s k i w t e j w ł a ś n ie t r a d y c j i s z u k a ł ro z w ią z a n ia z a g a d k i lo s u swego p o k o le ­ n ia ( p o r . u tw o ry " D r a m a t " , "M a z o w s z e "); w J e j t e ż k a t e g o r ia c h f o r ­ m u łow ał z a d a n ia (n a " d z i ś " i " j u t r o " ) d la ró w ie ś n ik ó w S t r o i ń s k i -

. . . o j c z y z n a w s t a j e ku nam w yższa o s ła w ę - T rz e b a ram io n nad so sn y t ę ż s z y c h ,

a b y znów

186

s e r c e o p rz e ć o Wawel ( " T r z e b a " )

B a rd z o żywa i i n s p i r u j ą c a d la m łodych n ie t y l k o z k rę g u S iN - u b y ­ ła m yśl M o chn ackieg o i N orw ida (o czym o b s z e r n ie p is z e T ad eu sz S o ł t a n w k s ię ż c e "M otyw y i f a s c y n a c j e " . W arszawa 1 9 7 8 ). Norwidow­ s k ie m o tto , z a c z e r p n ię t e z " P r o m e t h id io n a " ( " A r t y s t a j e s t o r g a n i ­ zatorem w y o b ra ź n i n a ro d o w e j") w i d n ia ło na każdym e g z em p larz u pism a "S z tu k a i N a ró d "; do m y ś li N orw ida o n a tu rz e h i s t o r i i i c z a s u s i ę ­ ga ró w n ie ż np. w " H i s t o r i i " B a c z y ń s k i; z k o l e i , f a s c y n a c j ę Mo­ chnackim w id a ć w y ra ź n ie w p u b l ic y s t y c e k rę g u " P ł o m i e n i " , na s f o r ­ m ułowania rom antycznego k r y t y k a p o w o łu je s i ę T r z e b iń s k i w o k r e s ie tw o rz e n ia Ruchu K u ltu ro w e g o i t d .

0 i l e w ię c e le m e n ty t r a d y c j i m ię d z y w o je n n e j b y ł y d la z e s p o łu " S z t u k i i N arod u" bądź to przedm iotem o s t r e j p o le m ik i, będź te ż i n s p i r a c j ę do w ła s n y c h p oszu kiw ań form w yrazu a r t y s t y c z n e g o , o t y ­ l e ro m antyczne r e k w iz y t y i h a s ła p e ł n i ł y w ic h t w ó r c z o ś c i t a k ę ro ­ lę » ja k a n ty c z n e i k u ltu r o w e o d w o ła n ia w w ie r s z a c h g e n e r a c j i po­ p r z e d n ic h : u t r w a l a ł y c i ę g ł o ś ć t r a d y c j i , o c a l a ł y p rz e d ro z p a cz ę i chaosem.

W yw ołany w rze śn iem szok św ia d o m o ś ci t y c h re p r e z e n ta n tó w gene­ r a c j i w o je n n e j zaow ocow ał n ie t y l k o l i t e r a c k o : ta k ż e w ic h p o g lę - dach s p o łe c z n y c h i p o l it y c z n y c h , w y ra ż a n y c h ta k w program ow ej p u b l i c y s t y c e , j a k i w b e z p o ś r e d n ie j d z i a ł a l n o ś c i .

K lę s k ę 1939 roku p r z y p is y w a li n ie t y l k o i może n ie t y l e s ł a ­ b o ś c i m i l i t a r n e j k r a j u , i l e ogólnemu p asyw izm ow i i b i e r n o ś c i - p s y c h ic z n e j , św iad o m o ścio w e j - k s z t a łt o w a n e j i c h zdaniem p rz e z m ię d z y w o jn ie . S t ę d t e ż . Ja k o a n tid o tu m ,a ta k ż e je d y n ę p o sta w ę m ożliw ę "n a d z i ś " , do p r z y j ę c i a p ro p a g o w a li a k ty w iz m , im p e r ia liz m duchowy, k u lt s i ł y ( t a k ż e , a może p rz e d e w s z y s tk im , p s y c h i c z n e j ) , zaan g aż o w an ie w r e a ln e d z i a ł a n i a . “ D z i s i a j w ie rz y m y w c z ło w ie k a s il n e g o , naładow anego dynam item m o ż liw o ś c i" - o g ła s z a ł B o j a r s k i , d o d a ję c , i ż "R z e c z ę p r z y s z ł e j w i e l k i e j s z t u k i j e s t z e rw a n ie z a s a d ­ n ic z e z pa9ywizmem p roce sów tw ó rc z y c h . , J i świadome te g o ż y c i a o rg a n iz o w a n ie w ś c is ły m z w ięz k u z c a ł o ś c i ę k u l t u r a l n ą n ie p o w ta

-15

r z a ln ę , je d y n ę , narodow ę“ . “ ...p r a w d z iw a k u l t u r a - d od aw ał ja k - by T r z e b iń s k i - wymaga t w a r d o ś c i p s y c h ic z n e j , c h a r a k t e r u . “ T e z y t e - można s ę d z ić - w y r a ż a ję p rz e d e w s z y s tk im m ło d z ie ń c z ę w o lę by­

c i a aktywnym na j a k n a js z e rs z y m p o lu . N ie t y l k o l i t e r a c k i m . Także - k u lt u r a ln y m (r u c h w y d a w n ic z y , w ie c z o r y a u t o r s k i e , k o n c e r t y ! czy ż o łn ie r s k i m ( u d z i a ł w zbro jnym p o d z ie m iu ). R e a l i z a c j ę t e j p o trz e b y a k t y w n o ś c i b y ło m .in . p o d ję c ie p ró b y c a ło ś c io w e g o z o rg a n iz o w a n ia ż y c i a k u l t u r a ln e g o : tz w . Ruch K u lt u r o ­ w y, k tó re g o głównym t e o r e t y k ie m b y ł T r z e b i ń s k i. W z a ło ż e n ia c h m ia ł to b yć ja k b y p o n a d p a r t y jn y b lo k a r t y s t ó w o g a r n ia ję c y w s z y s t k ie d z ie d z in y s z t u k i i o p a r t y na z a s a d z ie p o w s z e c h n o śc i k u l t u r y . -Oego w y z n a c z n ik a m i ideow ym i b y ł y t r z y p o j ę c i a : " u n i w e r s a l iz m " , łą c z ą c y ja k p i s a ł T r z e b iń s k i w “ P a m ię tn ik u " " ż y w i o ł je d n o s tk o w y , s a -17

m o tn ic z y i ż y w io ł z b io ro w y , s p o łe c z n y " , "re a liz m * , z a k ła d a j ę c y p o d p o rz ąd ko w an ie w ła s n e j in d y w id u a ln o ś c i j a k i e j ś n a d rz ę d n e j i«8 e l o ra z s w o iś c ie p o j ę t y a c z n i e f o r t u n n i e nazwany " im p e r i a l i z m " , c z y l i s k ie r o w a n ie a k t y w n o ś c i tw ó r c y z je d n e j s t r o n y "d o w e w n ą trz ", c z y l i ku p r z e o b ra ż e n iu i s t o t y i fo rm u ły t w ó r c z o ś c i, a z d r u g ie j "na z e w n ą t r z " , to j e s t ku p ra ktycz n e m u d z i a ł a n i u i o d d z ia ły w a n iu ima in n y c h . F a k t y c z n y z a s ię g Ruchu n ie b y ł je d n a k z n a c z n y : s p ro w a d z a ł s i ę do o rg a n iz o w a n ia podziem nego ż y c i a k u lt u r a ln e g o , co można b y ł o r o b i ć ta k ż e i bez ow ej t e o r e t y c z n e j nadbudowy i szumnych h a s e ł .

N a jw id o c z n ie js z y m i n a jb a r d z i e j dram atycznym w k o n s e k w e n c ja c h wyrazem a k t y w n o ś c i t y c h u c z e s tn ik ó w p o k o le n ia w o jen neg o b y ła i c h d z i a ł a l n o ś ć w z b ro jn ym p o d z ie m iu , a l e n ie o n i e j c h c ia n o tu m ów ić. C h c ia n o n a to m ia s t ra z je s z c z e u w y p u k lić f a k t , i ż w o jen na p o sta w a

ro z m a ity c h re p re z e n ta n tó w owego p o k o le n ia - mimo d z ie lą c y c h idte r ó ż n ic - b y ła w z n a c z n e j m ie rz e k o n s e k w e n c ją ś w ia to p o g lą d o w e g o za­ ła m a n ia w yw ołanego k lę s k ą w rz e ś n io w ą , pochodną sz o k u , j a k i p r z e ż y ­ l i m ło d z i j e s i e n i ą 1939 ro k u . Temu to d o ś w ia d c z e n iu - w łasnem u i ró w ie ś n ik ó w - d a ł ś w ia d e c tw o S t r o i ń s k i ("+ + + " ) : " u s z liś m y śim ier- c i w i a r ę ła m ią c w d ł o n i a c h " . 1 S . B a c z y ń s k i, S y t y Pa r a k i e t i g ło d n y P ro m e te u s z , K rak6 w 1924, s . 11. 2 W. B o j a r s k i , “ Z łą c z y nas w s p ó ln y c z y n . . . " . P r w d r. "P ra w d a M ło d y c h " m arzec 1943 ( a r t . an o n im o w y ). C y t . wg W. B o j a r s k i , Po

-188 ż e g n a n ie z m istrz e m . Z e b r a ł i o p r a ć . 3 . T o m a s z k ie w ic z , W arszaw a 1983. 3 -r . Tamże. 4 A . T r z e b iń s k i, P o k o le n ia w o je n n e . P r w d r. "S p ra w y N aro d u " 1943, n r 5/6 ( a r t . a n o n im o w y). C y t . wg A . T r z e b iń s k i, K w ia t y z drzew z a k a z a n y c h . P r o z a . Sło w o w stę p n e i o p r a ć . Z . 3 a s t r z ę b s k i , Wa rszaw a 1972.

5 W. B o j a r s k i /t)an Ma r z e c / . Po ch w ała m i lc z ą c e j muzy. P r w d r . " S z t u k a i N aród " 1943, n r 8 . C y t . wg K o n s p ir a c y jn a p u b lic y s t y k a l i t e r a c k a 1940-1944. O p ra ć , i wstępem p o p r z e d z ił Z . 3 a s t r z ę b s k i, Kraków 1973. In n e p r z e d r u k i: W. B o j a r s k i , P o ż e g n a n i e . . . , o p . c i t . ^ A . T r z e b iń s k i / S t a n i s ł a w Ł o m ie ń / , P o ls k a f a n t a s t y c z n a . P r w d r. "S z tu k a i N a ró d " 1943, n r 11/12. C y t . wg K o n s p ir a c y jn a p u b lic y s t y k a l i t e r a c k a . . . , o p . c i t . 7 T . G a jc y / k a r o l T o p o r n ic k i* ? , 3uź n ie p o t r z e b u je m y . .. P r w d r . " S z t u k a i N aró d " 1943, n r 11/12. C y t . wg K o n s p ir a c y jn a p u b l i c y s t y ­ ka l i t e r a c k a . . . , op. c i t . In n e p r z e d r u k i: “ P o e z ja " 1969, n r 8 ; T . G a j c y , P ism a . P r z y g o t . o r a z wstępem i p o sło w iem o p a t r z y ł L .M . B a r t e l s k i , Kraków 1980. O A. T r z e b iń s k i / S t a n i s ł a w Ło m ie ń 7 , To c z a s s i ę w s trz y m a ł i o d w r ó c ił l i c a . P rw d r. " S z tu k a i N a ró d " 1942, n r 1 . C y t . wg Kon­ s p i r a c y j n a p u b lic y s t y k a l i t e r a c k a . . . , op. c i t . Q W. B o j a r s k i /5 an M a rz e c / , "T w ó rc z o ś ć " e m ig r a c y jn a . P r w d r. " S z t u k a i N aród " 1943, n r 8 . C y t . wg W. B o j a r s k i , P o ż e g n a n i e . , op . c i t . T . G a jc y / K a r o l T o p o r n ic k i7 , 3uż n ie p o t r z e b u j e m y . . . , op. c i t . 11 _{A. T r z e b iń s k i / S t a n i s ł a w Ło m ie ń 7 , P o k o le n ie l i r y c z n e i} d ra m a ty c z n e . P rw d r. "S z tu k a i N a ró d " 1942, n r 5 . C y t . wg A . T r z e ­ b i ń s k i , K w i a t y . . . , op. c i t . In n e p r z e d r u k i: " P o e z j a " 1968, n r 2 ; " D i a l o g " 1968, n r 8 ; K o n s p ir a c y jn a p u b lic y s t y k a l i t e r a c k a . . . , op . c i t . 12 * Tamże. 13 «

1955, n r 7 - 9 . P r z e d r . w : A . T r z e b iń s k i, Aby p o d n ie ś ć r ó ż ę . . . P o e z ja i d ra m a t. W stęp i o p r a ć . Z . J a s t r z ę b s k i , W arszaw a 1970. P r a p r e m ie r a t e a t r a l n a 26 I I 1970 w T e a t r z e Ateneum w W a r s z a w ie . 14 W. B o j a r s k i / W o jc ie c h W i e r z e j s k i 7 , 0 b a rz e "P o d Lam p io n a­ m i " , z ie lo n y m n o s ie i d y k t a t u r z e . P r w d r. " S z t u k a i N a ró d " 1942, n r 2 . P r z e d r . w: W. B o j a r s k i , P o ż e g n a n ie .. . , op . c i t .

W. B o j a r s k i /5 an M a r z e c / , 0 nową p o sta w ę c z ło w ie k a tw o r z ą ­ c e g o . P r w d r . "S z tu k a i N a ró d " 1942, n r 1. C y t . wg K o n s p ir a c y jn a p u b l ic y s t y k a l i t e r a c k a . . . , op . c i t . In n e p r z e d r u k i: W. B o j a r s k i , P o ż e g n a n i e . . . , op. c i t . 16 A . T r z e b iń s k i / S t a n i s ł a w Ł o m ie ń / , P o ls k a f a n t a s t y c z n a , op. c i t . A . T r z e b i ń s k i , P a m ię t n ik , /5»:/ K w i a t y . . . , op. c i t . , s . 231. 17