Psychologia rozwojowa, 2002, tom 7, nr 3, ss. 51 - 61 51
KSZTAŁTOW ANIE SIĘ TOŻSAM OŚCI A
KONSTRUOW ANIE PLANÓW ŻYCIOWYCH
PRZEZ DORASTAJĄCYCH
Hanna Liberska
Uniwersytet im. Adama M ickiew icza
S T R E S Z C Z E N IE
Jednym z głów nych zadań rozw ojow ych okresu adolescencji je s t ukształtow anie w zględnie
stałego i spójnego poczucia tożsam ości.
W tym okresie życia m łodzi ludzie podejm ują
też decyzje dotyczące dalszej edukacji,
zawodu, stosunków z osobam i p łc i odm iennej, p referen cji politycznych itd. W celu poznania zależności m iędzy tożsam ością m łodzieży a j e j p la n a m i życiow ym i przeprow adzono badania, którym i objęto 100 osób w w ieku 17.0 - 17.10. W badaniach w ykorzystano kw estionariusz E U R O N E T (1999) i skalę G1DS (1985).
R ezultaty badań pokazują zróżnicow anie pla n ó w życiow ych konstruow anych p rzez m łodzież o odm iennych statusach tożsam ości.
W P R O W A D Z E N IE
Z godnie z psychospołeczną teorią rozw oju tożsam ości E. Eriksona (1968) ukształtow anie w zględnie stałego i spójnego poczucia tożsam ości je st jed n y m z podstaw ow ych zadań rozw ojow ych, które staje przed dziew czętam i i chłopcam i w okresie adolescencji. D orastający konstruują sw ą tożsam ość w kontekście ró żn o rodnych w ym agań, na które napotykają w toku codziennej aktyw ności i ról podejm ow anych przejściow o w tym okresie. D orastanie je st też czasem podejm ow ania przez jed n o stk ę decyzji dotyczących jej przyszłych losów a odnoszących się m .in. do dalszej edukacji, przyszłego zaw odu, stosunków z osobam i tej sam ej płci oraz płci
odm iennej czy w yboru partnera m ałżeńskiego (Erikson, 1968, H avighurst, 1948).
W iele decyzji m łodego człow ieka doty czących jeg o przyszłości je s t poprzedzonych poszukiw aniam i inform acji, spraw dzaniem w łasnych m ożliw ości i um iejętności, analizą oczekiwań społecznych i szans życiow ych (M arcia, 1980). Zakończenie poszukiw ań i sprawdzania alternatyw dotyczących w łasnej osoby oraz projektow ania przyszłej drogi życiow ej jest traktow ane w literaturze przedm iotu jak o w yjście z kryzysu rozw ojow ego charakterystycznego dla okresu adolescencji (Erikson, 1968, Papalia, Olds, 1986, O leszkow icz, 1995). Jednak proces kształtow ania się tożsam ości nie kończy się w tym okresie, trw a do końca życia (Erikson, 1968, Rostow ski, 1997). N a bazie powiększającego się i podlegającego ciągłej strukturacji i restrukturacji doświadczenia indywidualnego, w zmieniających się warunkach zewnętrznych jednostka nieustannie przekształca swą tożsamość (Tyszkowa, 1996).
J.M arcia w yodrębnił cztery typy statusu tożsam ości: status tożsam ości osiągniętej, nabytej, m oratoryjnej i dyfuzyjnej (M arcia, 1987, D anielew icz, 1990). O tożsam ości osiągniętej m ów im y w tedy, gdy jed n o stk a przeszła ju ż etap eksploracji alternatyw i sam odzielnie
w ykształciła zobow iązania zw iązane
z w ybranym i rolam i społecznym i. W łaśnie ten status tożsam ości je s t uznaw any za najbardziej zaaw ansow any rozw ojow o i traktow any jak o predyktor odporności psychicznej i xautonom iczności w kreow aniu w łasnej osoby i przyszłości osobistej (por. B rzezińska, 2000, s. 244). T ożsam ość m oratoryjna kształtuje się
u osób, które są w trakcie eksploracji rozlicznych alternatyw i nie są jeszcze gotow e do podjęcia klarow nych zobow iązań. Z tego pow odu status tożsam ości m oratoryjnej byw a też określany ja k o tożsam ość odroczona (R ostow ski. 1997). Na tym etapie form ow ania tożsam ości m iody człow iek nieustannie zadaje sobie istotne pytania: K im jestem ? K im chcę stać się? C o jest dla m nie w ażne? Co chcę osiągnąć? - i poszukuje na nie odpow iedzi. Jak w ynika z tej krótkiej charakterystyki je st to status poprzedzający tożsam ość osiągniętą. T ożsam ość nadana (inaczej lustrzana) tw orzy się na drodze przejęcia od osób znaczących. D o podjęcia zobow iązań dochodzi pod w pływ em nacisków w yw ieranych przez otoczenie, bez w cześniejszej eksploracji alternatyw (Berzonsky i in., 1999). Tożsam ość nadana je st uznaw ana za przedw cześnie w ykształconą na bazie identyfikacji z autorytetam i. Jednak często je st ona ogniw em przejściow ym do tożsam ości osiągniętej. N atom iast tożsam ość dyfuzyjna (inaczej rozproszona, pom ieszana) dotyczy jednostek, które nie zaangażow ały się w poszukiw anie i sprawdzanie alternatyw, ani nie w ykształciły sam odzielnie zobow iązań, ani też nie przejęły ich od autorytetów. O soby o statusie tożsam ości dyfuzyjnej nie postaw iły jeszcze przed sobą pytania o to kim są, czy kim chcą zostać, lub nie podjęły próby uzyskania na nie odpow iedzi.
O czekuje się, że poszczególne typy statusu tożsam ości znajdują odzw ierciedlenie w chara kterystyce planów formowanych przez dorastających: i to zarówno w treści celów, jak i w ich ważności, jak też w ich wymiarze temporalnym. Z godnie z pow yższym w skazaniem w referow anych badaniach zw rócono uw agę na rolę różnego statusu tożsam ości dla aspektu treściow ego i tem poralnego ich planów życiow ych.
B A D A N Y P R O B L E M
Z aplanow ane badania em piryczne m iały przynieść odpow iedź na następujące pytania:
1) Jaki status tożsam ości jest
charakterystyczny dla m łodzieży w okresie
52
późnej adolescencji ?
2) Jakie cele życiow e obiera w spółczesna m łodzież i jak ie je st ich rozplanow anie tem poralne?
3) Czy treść i w ym iar tem poralny planów zm ieniają się w zależności od statusu tożsam ości dorastających ?
W przyjętym m odelu badania głów ną zm ienną zależną była struktura planów , na którą składają się treść celów i ich lokalizacja tem poralna. Jako zm ienne niezależne potraktow ano typy statusu tożsam ości m łodzieży.
Osoby badane
Badania nad rozwojem tożsamości i planów życiowych z uwzględnieniem kontekstu społeczno- ekonom icznegozostałyprzeprow adzoneod września do listopada 2000r. Objęto nimi 100 osób (60 dziew cząt i 40 chłopców). G rupę badaną stanowili uczniowie liceum, które zostało w ylosowane z listy wszystkich szkół ponadpodstawow ych Poznania. B adana m łodzież znajdow ała się w przedziale w iekow ym 17.0 - 17.10. W szyscy badani byli uczniam i klas m aturalnych, czyli znajdow ali się oni w m om encie podejm ow ania istotnych decyzji życiow ych dotyczących - p rzede w szystkim - w yboru uczelni oraz zaw odu.
Metoda badań
G łów nym i technikam i badaw czym i były: 1) K w estionariusz E uronet (A .Flam m er, A .G rob, 1992), który w ykorzystano do rozpoznania treści i w ym iaru tem poralnego planów życiow ych,
2) G roningeńska R ozw ojow a Skala T ożsam ości G ID S opracow ana przez H .B osm ę (1985) a będąca zm odyfikow aną w ersją m etody do pom iaru statusów tożsam ości J.M arcii.
Z kw estionariusza E U R O N E T w ykorzystano 2 skale: treść celów życiow ych i lokalizacja tem poralna celów . P ierw sza z tych skal pozw oliła poznać strukturę celów na podstaw ie
Kszta łtowanie się tożsamości a konstruowanie planów życiowych przez dorastajqcych T a b e la 1. W a ż n o ś ć p o s z c z e g ó ln y c h c e ló w ż y c io w y c h d la d z ie w c z ą t i c h ło p c ó w 53 C el: W a ż n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h c e ló w ż y c io w y c h : D z ie w c z ę ta C h ło p c y Z drow ie 3.7 3.5 S atysfakcjonujący zaw ód 3.4 3.0
P o d jęcie odpow iedzialności za rodziców 2.4 2.6
D o b ra edukacja 3.4 2.8
R ad o ść z czasu w olnego 2.6 2.8
S y m patia ludzka 2.4 2.4
W y so k ie zarobki 2.9 2.7
W ysokie kom petencje zaw odow e 3.0 2.8
Prokreacja 2.8 2.6
Z aw arcie m ałżeństw a 2.7 2.7
Z n alezien ie bliskiej osoby (m iłość) 3.0 3.6
Podróżow anie 2.3 2.5
U ży teczn o ść dla kraju 1.9 2.6
D obre k ontakty z przyjaciółm i 2.5 2.9
S ław a 2.3 2.0
( O b ja ś n ie n ia : w a ż n o ś ć c e ló w p rz y jm o w a ła w a rto ś c i lic z b o w e : o d 1 d o 4 )
ich w ażności w skazanej przez osobę badaną. Poszczególne cele m ogły przyjm ow ać w artości: 1, 2, 3 lub 4 - im w ażniejszy b y ł dany cel dla osoby badanej, tym w yższą w artość przypisyw ała mu ona. N atom iast druga ze skal posłużyła do rozpoznania w ieku życia, w którym osoba badana oczekuje zrealizow ania poszczególnych celów .
U podstaw skali GIDS znajduje się m etoda do pom iaru statusu tożsam ości zaproponow ana przez M arcię. Jednak w odróżnieniu od tej ostatniej badanie za pom ocą skali G ID S dostarcza zarów no danych jakościow ych, ja k i ilościow ych. Skala pozw ala poznać trzy zm ienne istotne dla m odelu rozw oju tożsam ości w edług H .Bośm y (1985): treść zobow iązań m łodego człow ieka, ich siłę oraz natężenie eksploracji w w ybranych obszarach aktyw ności. Z a kluczow e obszary
funkcjonow ania m łodych ludzi zostały
uznane: filozofia życia, relacje z rodzicam i, relacje z przyjaciółm i, relacje intym ne, autocharakterystyka oraz sposób spędzania czasu (w szkole i poza nią). B adanie skalą G IDS przebiega w dw óch etapach. W pierw szym
etapie z osobą badaną przeprow adzona zostaje pół-ustrukturow ana (sem i-structure) rozm ow a, która służy rozpoznaniu jej zobow iązań w danym obszarze. Przykładow o: w rozm ow ie eksplorującej obszar filozofii życia badacz staw ia następujące pytania: Czy je s te ś osobą w ierzącą? Czy chodzisz do kościoła? Z a ja k ą p artią polityczną opow iadasz się? Co T w oim zdaniem je st w ażne w życiu politycznym i społecznym ? (itd.). W drugim etapie badania zobow iązania w skazane przez osobę badaną są w prow adzane do kw estionariusza, który służy określeniu siły tych zobow iązań i natężenia eksploracji w wyżej w yróżnionych obszarach aktyw ności. Z adaniem osoby badanej jest udzielenie odpow iedzi na pytania dotyczące tych zobow iązań poprzez w skazanie jednej z czterech m ożliw ości. Przykładow o pytam y osobę badaną: Czy porów nujesz swój pogląd w tej materii z poglądam i innych ludzi? Prosim y badanego, aby w skazał jed n ą z czterech m ożliw ych odpow iedzi: często - czasem tak, a czasem nie - nie wiem - nie. (W opracow aniu w yników poszczególnym
_ . Hanna Liberska 54
T a b e l a 2. L o k a liz a c ja te m p o r a ln a c e ló w ż y c io w y c h p rz e z d z ie w c z ę ta i c h ło p c ó w
C e l : L o k a liz a c j a c e ló w w z d łu ż lin ii ż y c ia :
D z ie w c z ę t a C h ło p c y
O d n alezien ie bliskiej osoby (milos'ci)
21.4 23.1
Z aw arcie m ałżeń stw a 25.9 29.2
Z d o b y cie saty sfak cjo n u jąceg o Z aw odu
23.8 24.6
P ro k reacja 26.6 31.2
P o d jęcie odp o w ied zialn o ści za rodziców
48.5 50.3
U ży teczn o ść d la kraju 37.2 32.0
Z d o b y cie sław y 26.0 34.7
Po d ró żo w an ie i p o zn aw an ie św iata 28.3 25.6
(O b ja ś n ie n ia : O .B . o k re ś la ły m o m e n t re a liz a c ji c e lu p o d a ją c w ła s n y w ie k (tz n . la ta ż y c ia ) , w k tó ry m d a n y c e l s p o d z ie w a ją się o s ią g n ą ć )
odpow iedziom przypisuje się odpow iednie wartości. W przytoczonym przykładzie są to odpow iednio: 2, 1, 0.)
M ateriał zebrany podczas badania był oceniany przez zespół przeszkolonych sędziów kom petentnych ze w zględu na treść i silę poszczególnych zobow iązań oraz natężenie eksploracji, i klasyfikow any do kategorii określających poszczególne statusy tożsam ości. (W analizie w ykorzystano w yniki osób badanych, które sędziow ie zaklasyfikow ali w sposób całkow icie zgodny.)
W Y N IK I B A D A N
Calos'c uzyskanych rezu ltató w pokazuje, że najw ażniejszym i celam i dla badanej grupy m łodzieży są: dobre zdrow ie, a następnie odn alezien ie milos'ci, o debranie dobrej edukacji i zdobycie saty sfak cjo n u jąceg o zaw odu. D alsze m iejsca w h ierarchii w ażnos'ci dążeń zajm ują m istrzo stw o w zaw odzie połączone z w ysokim i zarobkam i, m ałżeństw o i p ro k reacja oraz - rów norzędnie - dobre kontakty z przyjaciółm i. H ierarchie ważnos'ci celów tw orzone przez dziew częta i chłopców nie różnią się istotnie (t = 2,21 > t , df= 13, a = 0.05). Różnice w ystąpiły
je d y n ie w p rzy p ad k u celów zo rien to w an y ch na odnalezienie partn era/m iło ści, bycie użytecznym dla kraju i uzyskanie dobrej edukacji (T abela 1). Pierw sze dw a cele o kazały się w ażniejsze dla chło p có w , a cel trzeci - o k azał się w ażniejszy dla dziew cząt.
Podstaw ow ą dym ensją uw zględnioną
w badaniach była rozciągłość tem poralna planów i lokalizacja celów w horyzoncie czasow ym . Z ebrane dane pokazały, iż badana m łodzież zarysow uje sw ą drogę życiow a sięgającą okresu późnej dorosłości. Badani oczekują zrealizow ania sw ych dążeń zw iązanych z edukacją i przygotow aniem do podjęcia aktyw ności zaw odow ej około 24 r.ż.. Jednak w cześniej, bo ju ż około 22 r.ż m aja nadzieję odnaleźć bliską osobę i naw iązać z nią intym ne stosunki. M om ent założenia rodziny przypada w planach badanych na drugą połow ę trzeciej dekady życia a nieco później oczekiw ane są narodziny potom ka. W połow ie czw artej dekady życia badani pragną okazać się użytecznym i dla kraju. N atom iast w yw iązanie się z obow iązku opieki nad starzejącym i się rodzicam i badani przew idują dopiero po koniec piątej dekady życia.
P orów nanie sposobu rozm ieszczenia w ybra nych celów w zdłuż drogi życiow ej pokazuje, że je st on bardziej w yrów nany w planach chłopców
Kształtow anie się tożsam ości a konstruowanie planów życiowych przez dorastających
T a b e la 3 . H ie ra rc h ie w a ż n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h c e ló w d la m ło d z ie ż y o ró ż n y m s ta tu s ie to żsa m o śc i.
C el: Tożsam ość osiągnięta T ożsam ość nadana T ożsam ość m oratyw na T ożsam ość dyfuzyjna
M iejsce w hierarchii W ażność M iejsce w hierarchii W ażność M iejsce w hierarchii W ażność M iejsce w hierarchii W ażność Zdrow ie I 4.0 I 3.9 I 3.1 III 2.9 S aty sfak cjonujący zaw ód
III 3.6 III 3.6 III 2.5 VIII 2.3
Podjęcie od p o w ie dzialności za rodziców VI 2.8 VI 3.2 X 1.5 XI 1.7 D obra edukacja III 3.6 11 3.8 VI 2.1 IX 2.0 Rados'c ,z czasu w olnego V I 2.8 V III 2.7 11 2.9 IV 2.8 S ym patia ludzka V II 2.7 X 2.4 IV 2.4 XI 1.7 W ysokie zarobki V III 2.6 IV 3.5 VII 2.0 VI 2.5 W ysokie k om petencje zaw odow e IV 3.2 IV 3.5 XI 1.3 VII 2.4 Prokreacja VIII 2.6 V I 3.2 IV 2.4 X 1.9 Z aw arcie m ałżeństw a V 3.1 V 3.3 VII 2.0 XII 1.5 Z n alezie nie bliskiej osoby (m iłość) II 3.8 V 3.3 V 2.3 IV 2.8 P o d ró żo w anie IX 2.4 IX 2.6 V III 1.9 II 3.0 U ży tecz ność dla kraju IV 3.2 V III 2.7 X II 0.8 XIII 0.9 D obre k ontakty z przyjaciółm i VII 2.7 VII 2.9 IX 1.8 I 3.1 Staw a X 1.8 X I 2.3 V II 2.0 V 2.7
56 Hanna Liberska W y k re s 1. Lokalizacja tem poralna celów p rzez m łodzież o o d m iennym statusie tożsam ości
dyfuzyjna m oratoryjna nadana o siągnięta I l i podróże sława
■ kraJ
Щ rodzice □ dzieckoВ
zawód □ małżeństwo RH miłość w ie k r e a l i z a c j iniż dziew cząt (T abela 2). Plany m łodych kobiet cechują się w iększym zagęszczeniem celów pom iędzy 20 a 30 r.ż. i są m niej rozlegle od planów ich potencjalnych partnerów życiow ych. D orastający m ężczyźni budują plany o dłuższym w ym iarze tem poralnym i w sposób bardziej rów nom ierny osadzają sw e cele życiow e w porów naniu z dziew czętam i. Jednak generalnie lokalizacja celów przez dziew częta i chłopców je st podobna (t = 4,587 > to , d f = 6, a = 0.01).
W yniki badań statusów tożsam ości pokazały, że ws'rôd badanej m łodzieży najliczniejszą grupę stanow ią dorastający o tożsam ości nadanej (35% ) oraz dorastający o tożsam ości osiągniętej (28% ). T rzecią pod w zględem liczebności grupę tw orzą badani o tożsam ości m oratoryjnej (21% ). N ajm niej liczna okazała się grupa osób o tożsam ości dyfuzyjnej (16% ).
W przypadku badanych o tożsam ości
osiągniętej najw ażniejszym celem okazało się zachow anie dobrego stanu zdrow ia i znalezienie
bliskiej osoby oraz zdobycie satysfakcjonującego zaw odu (Tabela 3). N astępne m iejsca w hierarchii w ażności zajm ują cele zw iązane z edukacją, kom petencjam i zaw odow ym i, użytecznością dla kraju i założeniem rodziny nuklearnej. W szystkie w/w cele zostały uznane za w ażne lub bardzo ważne. Natomiast celami najmniej ważnymi dla tej grupy badanych są: zdobycie sławy i podróżowanie po świecie.
T akże badani o tożsam ości nadanej za najw ażniejsze w życiu uznają zdrow ie a następnie dobrą edukację (Tabela 3). B ardzo w ażne dla nich są rów nież w ysokie zarobki i uzyskanie m istrzostw a w sw oim zaw odzie oraz znalezienie partnera uczuciow ego i m ałżeńskiego. Za w ażne cele uznają też prokreację i podjęcie o dpow iedzialności za rodziców . W tej grupie badanych celam i najm niej w ażnym i okazały się zdobycie sław y i sym patii ludzkiej.
D la m łodzieży przejaw iającej tożsam ość m oratoryjną najw ażniejszym celem je s t
Kształtowanie się tożsam ości a konstruowanie planów życiowych przez dorastających
zachow anie dobrego zdrow ia (Tabela 3). Ta grupa badanych za w ażną uznaje um iejętność w ypoczyw ania i cieszenia się czasem w olnym . N atom iast dość w ażne są dla niej zdobycie satysfakcjonującego zaw odu, sym patia ludzka i prokreacja. C elem najm niej w ażnym je st użyteczność dla kraju.
Z kolei badani o tożsam ości dyfuzyjnej za sw oje najw ażniejsze cele poczytują dobre kontakty z przyjaciółm i, podróżow anie oraz poznaw anie św iata (Tabela 3). N astępne m iejsce w ich hierarchii w ażności zajm ują zdrow ie i rekreacja oraz odnalezienie ukochanej bliskiej osoby. C elem najm niej w ażnym je st dla nich użyteczność dla kraju oraz założenie rodziny (m ałżeństw o).
R ezultaty pokazały, że podobieństw o m iędzy strukturam i w ażności celów życiow ych jakie budują badani o odm iennych statusach tożsam ości je st zróżnicow ane (W ykres2). N ajbardziej podobne są struktury planów form ow anych przez badanych o tożsam ości m oratoryjnej i dyfuzyjnej (r = 0.478, t < tn, d f = 1 4 , a = 0.01). N iższy stopień podobieństw a cechuje struktury planów form ow anych przez badanych o tożsam ości osiągniętej i nadanej (r = 0.316). Zbliżone podobieństw o w ykazują struktury celów osób badanych o tożsam ości nadanej i m oratoryjnej (r = 0.211) oraz osiągniętej i moratoryjnej (r = 0.224). Najmniejszy stopień podobieństwa wykazują struktury ważności celów budowane przez badanych o tożsamości nabytej i dyfuzyjnej (r = 0.042) oraz przez badanych o tożsamości osiągniętej i dyfuzyjnej (r = - 0.072). (Współczynniki korelacji nie pozwalają uznać struktur ważności tworzonych przez badanych o odmiennych statusach tożsamości za podobne.)
Z ebrane w yniki w skazują też, iż badani o odm iennym statusie tożsam ości różnią się sposobem rozm ieszczenia celów w perspektyw ie tem poralnej (W ykres 1). N ajdłuższe plany budują osoby o tożsam ości dyfuzyjnej, które w ybiegają w sw oich planach do 57.2 r.ż.. Plany krótsze o około 7 lat tw orzą badani o tożsam ości osiągniętej (50.1 r.ż.). N atom iast badani o tożsam ości m oratoryjnej i nadanej w ybiegają
w sw ych m yślach o przyszłości osobistej do 46.4 r.ż). W yniki analizy w skazują, że badani 0 tożsam ości osiągniętej i nadanej konstruują plany o istotnie podobnej charakterystyce tem poralnej (r = 0.9435, t = 7,007 > to, d f = 6,
a = 0.001), (w yk. 3). W ykazują one stosunkow o
rów nom ierne rozłożenie celów w zdłuż osi czasu : w I dekadzie - 4 cele, w II - 3 cele a w III -1 .
U m iark o w an e p o d o b ień stw o ch a ra k te ry z u je sp o só b ro zlo k o w a n ia celów w w y m iarze te m p o ra ln y m w p lan ac h o só b o to ż sa m o śc i n ad an ej i m o rato ry jn ej (r= 0.789, t = 3,136 > ta, df = 6, = 0.05), osiągniętej i moratoryjnej (0 .7 1 0 , t = 2 ,4 7 2 > to, d f = 6, = 0 .0 5 ) oraz osiągniętej i dyfuzyjnej (r = 0.709, t = 2,465 > ta, d f = 6, = 0.05), (W ykres 3). N ajm niejszy stopień podobieństw a w ykazuje sposób rozm ieszczenia celów w planach osób badanych o tożsam ości m oratoryjnej i dyfuzyjnej (r = 0.198), (Wykres 3). Otóż badani o tożsamości moratoryjnej oczekują zrealizowania aż 6 z 8 analizowanych celów na przełomie II i III dekady życia (ok. 20 r.ż.). Jedynie 2 cele osadzają na przełomie IV i V dekady życia (odpowiedzialność za rodziców i użyteczność dla kraju). Natomiast w planach młodzieży o tożsamości dyfuzyjnej cele rozłożone są bardziej regularnie.
R ezultaty badań pokazały, że pom iędzy oceną w ażności głów nych celów życiow ych a ich osadzeniem tem poralnym w planach tw orzonych przez badaną m łodzież zachodzi um iarkow ana korelacja ujem na (r = - 0.506, t < ta, d f = 6, a = 0.01). C ele najw ażniejsze dla badanych lokow ane są bliżej teraźniejszości, czyli ok. 22 - 24 r.ż. (znalezienie bliskiej osoby i zdobycie satysfakcjonującego zaw odu). N atom iast cele m niej w ażne przesuw ane są na późniejsze lata życia, tzn. na 30 - 35 r.ż. (użyteczność dla kraju 1 zdobycie sław y). W yjątek stanow i ulokow anie realizacji celu o um iarkow anej w ażności (2.5), jak im je st podjęcie opieki nad rodzicam i, w najodleglejszej perspektyw ie czasow ej.
C ałość w yników badań w skazuje, że pom iędzy w ażnością celów a ich rozm ieszczeniem tem poralnym - n iezależnie od typu tożsam ości badanych - zaw sze zachodzi korelacja ujem na. Jednak je s t ona istotna statystycznie jedynie
w przypadku badanych o tożsam ości m o rato ry j nej (r = - 0.907, t = 5,2783 > to, d f = 6, a = 0.01 ).
58
D Y S K U S JA
G eneralnie, rezultaty badań pozw oliły rozpoznać status tożsam ości m łodzieży w okresie późnej adolescencji. W św ietle w yników badań okazało się, że najbardziej typow e, pow szechne dla 18-latków są: status tożsam ości osiągniętej i status tożsam ości nadanej a najm niej typow y je s t status tożsam ości dyfuzyjnej. W ysoka częstość w ystępow ania statusu tożsam ości nadanej je s t uw arunkow ana praw dopodobnie dużą siłą w ięzi uczuciow ej łączącej dorastające dzieci z rodzicam i i znacznym uzależnieniem m łodych ludzi od dom u rodzinnego. D orastający przejaw iający tożsam ość nadaną koncentrują się w sw ych planach życiow ych na statusie m aterialnym i karierze zaw odow ej. N a drugim m iejscu staw iają życie rodzinne - zaw ężając je do rodziny pochodzenia. Taki układ celów potw ierdza rolę identyfikacji z rodzicam i nie tylko dla uform ow ania tożsam ości nadanej, ale i dla sposobu m yślenia o przyszłości. Przesunięcie na pierw szy plan w ażności zadań zw iązanych z rozw ojem zaw odow ym m oże być zapow iedzią opóźnienia czy odroczenia procesu rozw iązyw ania kluczow ego konfliktu w czesnej dorosłości: intym ność vs. izolacja albo taż być zapow iedzią zablokow ania rozw oju zdolności do m iłości bez obaw y utraty autonom ii. W ym iar tem poralny planów tej grupy m łodzieży je st stosunkow o długi, bo sięga do drugiej połow y V dekady życia, a sposób rozm ieszczenia celów w zdłuż osi czasu je s t rów nom ierny chociaż są one bardziej zagęszczone w okresie w czesnej dorosłości.
Drugie m iejsce pod w zględem liczebności - jak już sygnalizowano zajm uje młodzież o tożsamości osiągniętej. T a grupa m łodych ludzi już uporała się z sam odzielnym rozwiązaniem kryzysu, sprawdziła swe m ożliwości i szanse rozw ojow e oraz podjęła adekwatne do nich zobowiązania. Taki sposób określenia własnej tożsamości jest uznaw any za
podstaw ę dla realistycznej koncepcji w łasnej drogi życiow ej (D anielew icz, 1990, R ostow ski, R ostow ska, 1986). Struktura planów życiow ych kreślonych przez m łodzież o tożsam ości osiągniętej składa się zarów no z celów bardzo w ażnych, ja k i m niej w ażnych, które w ystępują w w yrów nanych proporcjach (odpow iednio: 6, 7 i 1 m ało w ażny). A naliza w ym iaru treściow ego pokazuje, że głów ne cele m łodych ludzi 0 tożsam ości osiągniętej koncentrują się w okół zw iązków intym nych, w ykształcenia i pracy a także obow iązków w obec osób najbliższych oraz szerszych społeczności. T aki sposób m yślenia o przyszłości je s t zgodny z rozw ojem ego w edług E. Eriksona (1997) i w skazuje na dojrzałość psychospołeczną. C ele rozm ieszczone są stosunkow o rów nom iernie w horyzoncie czasow ym , który sięga aż do początku 6 dekady życia. N ależy je d n a k zaznaczyć, że uw aga tej grupy m łodzieży koncentruje się na w czesnej dorosłości, w którym to okresie lokuje ona aż 7 z rozpatryw anych 8 celów . W przypadku m łodzieży 18-letniej nie m ożna jednoznacznie stw ierdzić, czy zaplanow ania droga życiow a zostanie w pełni zrealizow ana - jed n a k m ożna stw ierdzić, iż obejm uje ona zadania życiow e charakterystyczne dla okresu w czesnej i średniej dorosłości.
В ardzo specyficzną hierarchię celów życiow ych tw orzą m łodzi ludzie o tożsam ości m oratoryjnej. D la tej grupy m łodzieży pierw szoplanow e są cele zw iązane z zachow aniem dobrego zdrow ia 1 przyjem nym spędzeniem czasu w olnego a także z uzyskaniem satysfakcjonującego zaw odu. N ależy je d n a k zaznaczyć, że globalna ocena w ażności tych celów oscyluje w okół punktu “trochę w ażne” . G eneralnie m łodzież 0 tożsam ości m oratoryjnej nie dostrzega żadnych celów , które zasługiw ałyby na m iano w ażnych lub bardzo w ażnych. T aki sposób m yślenia o sobie 1 o sw ojej przyszłości m ożna interpretow ać ja k o przejaw braku rozpoznania w łasnych potrzeb i braku orientacji w św iecie w artości ogólnoludzkich. N iem ożność dopracow ania się system u w ażnych celów życiow ych m oże też w ynikać z braku w iary w e w łasne m ożliw ości
W y k r e s 2 . K o re la c ja s tru k tu r c e ló w ż y c io w y c h m ło d z ie ż y o o d m ie n n y m ststu sie
to ż s a m o śc i.
Kształtow anie się tożsam ości a konstruowanie planów życiowych przez dorastających
59
Objaśnienie: brak istotnych korelacji m iędzy strukturą celów życiowych młodzieży o odm ien
nym statusie tożsam ości (najw yższa korelacja występuje pom iędzy strukturam i celów for mowanymi przez młodzież o tożsamości dyfuzyjnej i m oratywnej.
lub poczucia ograniczania w łasnych dążeń przez innych ludzi: rodziców , nauczycieli, kolegów . M oże on być rów nież skutkiem licznych porażek w dotychczasow ych działaniach m łodego człow ieka i próbą zabezpieczenia się przed kolejnym i niepow odzeniam i. B yłby to zatem sw oisty m echanizm obronny: niem ożność zrealizow ania celu m ało w ażnego “nie boli” lub “boli m niej” niż niem ożność osiągnięcia celu w ażnego. W iększość celów tej grupy ulokow ana je s t w teraźniejszości, czyli jeszcze w adolescencji. M łodzi ludzie o tożsam ości
m oratoryjnej m ają w yraźne trudności
w form ow aniu dłuższej perspektyw y tem poralnej albo raczej w strukturacji tem poralnej w łasnej drogi życiow ej. R easum ując, dziew częta
i chłopcy o tożsam ości m oratoryjnej nie są w stanie zbudow ać planów życiow ych 0 realistycznej i złożonej strukturze: treściow ej 1 tem poralnej. W konsekw encji w przypadku tej grupy m łodzieży należy oczekiw ać opóźnień i utrudnień w osiągnięciu dorosłości.
N atom iast m łodzież o tożsam ości dyfuzyjnej za najw ażniejsze dla sw ego przyszłego życia uw aża bliskie w ięzi m iędzyludzkie: m iłość i przyjaźń a także podróżow anie i poznaw anie św iata, ja k też czerpanie radości z czasu w olnego. W ynik analizy hierarchii w ażności celów życiow ych nasuw a refleksje nad sposobem rozum ienia św iata i życia przez “dzieci kw iaty” w latach 60-tych X X w ieku. D orastający o tożsam ości dyfuzyjnej odrzucają w artości
60 Hanna Liberska W y k r e s 3 . K o re la c je w y m ia ró w te m p o ra ln y c h p la n ó w ż y c io w y c h m ło d z ie ż y o o d m ie n n y m sta tu s ie to żs am o śc i Objaśnienia: * * * - a = 0 , 001 * - a = 0 , 0 5 (N a jb a rd z ie j is to tn a k o re la c ja w y s tę p u je m ię d z y w y m ia ra m i te m p o ra ln y m i p la n ó w ż y c io w y c h k o n s tru o w a n y c h p rz e z m ło d z ie ż o to ż s a m o ś c i n a d a n e j i o s ią g n ię te j).
uznane za podstaw ow e w kulturze przełom u tysiącleci albo nie m ają w nich rozeznania, albo też czują się zagubieni we w spółczesnym życiu, które je s t dla nich zbyt trudne, zbyt złożone. N ie znajdują w ażnych dla siebie celów i nie uw ażają za istotne zadań kulturow o przypisanych do kolejnych okresów życia. W konsekw encji m ogą nie podjąć w iększości lub przynajm niej niektórych z tych zadań. L okalizacja tem poralna celów zaw artych w planach życiow ych w ykazuje pew ien charakterystyczny sposób grupow ania. O tóż spodziew ają się oni zrealizow ania sw ych najw ażniejszych celów jeszcze w okresie adolescencji a realizację pozostałych celów - tych subiektyw nie mniej w ażnych - przesuw ają niem al ku średniej dorosłości. M łodzież o tożsam ości dyfuzyjnej je s t w stanie budow ać najdłuższe
plany życiow e, które sięgają praw ie końcow ej fazy średniej dorosłości. Jednak m a ona w yraźne trudności w określeniu zadań w ażnych dla okresu w czesnej dorosłości i w zw iązku z tym - podobnie ja k m łodzież o tożsam ości m oratoryjnej - istnieją podstaw y, aby oczekiw ać zakłóceń w przejściu do dorosłego życia.
R easum ując, lepiej przygotow ana do podjęcia w yzw ań i zadań kolejnego okresu życia jest m łodzież o tożsam ości nadanej i osiągniętej niż m łodzież o tożsam ości m oratoryjnej i dyfuzyjnej. Z atem status tożsam ości posiadanej przez 18-latków okazuje się w ażnym predyktorem sposobu m yślenia o przyszłości co znajduje odzw ierciedlenie w planach życiow ych przez nich form ow anych.
Kształtow anie się tożsam ości a konstruowanie planów życiowych przez dorastających
P O D S U M O W A N IE
W yniki badań w skazują na zróżnicow anie w rozw oju tożsam ości dziew cząt i chłopców w późnej fazie adolescencji. Ws'rôd 18-latków p rzew ażają osoby o statusie tożsamos'ci osiągniętej lub nadanej. Z decydow anie rzadziej u m łodzieży w ystępuje status tożsamos'ci m oratoryjnej lub dyfuzyjnej.
R ezultaty badań ukazały teżróżnice w strukturze planów życiow ych dorastających dziew cząt i chłopców o odm iennych statusach tożsam ości. O kazało się, że m łodzież o statusie tożsam ości nadanej konstruuje plany życiow e stosunkow o rów nom iernie w ypełnione celam i, w śród których najw ażniejsze są: kariera zaw odow a i dobra m aterialne. N atom iast m łodzież o statusie tożsam ości osiągniętej za pierw szoplanow e cele życiow e uw aża naw iązanie bliskich w ięzi z innym i ludźm i oraz odebranie dobrej edukacji. D orastający o statusie tożsam ości m oratoryjnej - pom im o że m ają trudności w skonstruow aniu w łasnej hierarchii dążeń - ja k o najw ażniejsze określają cele hedonistyczne takie jak: przyjem ne spędzenie czasu i dobre zdrow ie. M łodzież ta
nie je st też w stanie ująć sw ego życia w długiej perspektyw ie czasow ej. N atom iast m łodzież o statusie tożsam ości dyfuzyjnej jak o swe najw ażniejsze cele w skazuje zdobycie m iłości drugiego człow ieka i znalezienie przyjaciół. Jednak m łodzież z tej grupy nie akceptuje w iększości w artości cenionych w naszej kulturze ani zadań charakterystycznych dla poszczególnych okresów rozw ojow ych.
Podsum owując, wyniki badań ukazały
interesujące związki pomiędzy statusem tożsamości m łodych ludzi a konstruowanymi przez nich planami życiowymi. Rezultaty badań dostarczyły też podstaw dla sformułowania następujących wniosków:
1) status tożsam ości posiadanej przez 18- latków okazuje się w ażnym predyktorem sposobu m yślenia o przyszłości co znajduje odzw ierciedlenie w planach życiow ych przez nich form ow anych;
2) lepiej przygotow ana do podjęcia w yzw ań i zadań kolejnego okresu życia je st m łodzież o tożsam ości nadanej i osiągniętej niż m łodzież o tożsam ości m oratoryjnej i dyfuzyjnej.
LITERATURA:
B erzonsky, M .D ., N urm i, J.E ., K inney, A ., T am m i, К . (1999), Identity processing style and
cognitive a nd attributional straregies: Sim ilarities an d differences across different context. E uropean
Journal o f Pesonality, 13, 2, p .105 - 121.
B rzezińska, A. (2000), Społeczna psychologia rozwoju. W arszaw a: Scholar.
D anielew icz, D. (1990), S tosunki rodzice - dziecko a rozw ój indyw idualny dorastających. W: M .T yszkow a (red.). R odzina a rozw ój jednostki, (s. 41-55). Poznań: N akładem C PB P 09.02
H avighurst, R .J., (1948), D evelopm ental task a n d education. N ew Y ork: M cK ay. E rikson, E.H. (1968), Identity: Youth a nd Crisis. N ew Y ork: N orton.
E rikson, E.H. (1997), D zieciństw o i społeczeństwo. P oznan : Rebis.
M arcia, J.E. (1980), Identity in adolescence. J.A delson (ed.). H andbook o f adolescent psychology. N ew Y ork: W iley.
M arcia, J.E. ( 1987), The identity status approach to the study o f ego identity developm ent. T.H oness, K .Jardley (eds.).S elf and identity perspectives across the life. L ondon: R outlege & Kegan.
O leszkow icz, A. (1995), K ryzys m łodzieńczy - istota i przebieg. W rocław : W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocław skiego.
R ostow ski, J. (1997), Specyfika kształtow ania się tożsam ości w okresie m łodości. W : J.R ostow ski, T .R ostow ska, l.Jan ick a (red.), P sychospołeczne aspekty rozw oju człow ieka, (s .159-167).Lódź: W ydaw nictw o U niw ersytetu Łódzkiego.
R ostow ski, J., R ostow ska, T. (1986), K ształtow anie się identyczności osobow ej studentów ja k o tło
psychologicznych oddziaływ ań w ychowaw czych. W : K .Jaskot (red.). C ele i zadania w ychow ania w szkole wyższej. Szczecin: W ydaw nictw o U niw ersytetu Szczecińskiego.
T yszkow a, M . (1993), e k o lo g iczn e uw arunkow ania rozw oju psych iczn eg o jed n o stki: P ropozycja
interpretacji poznaw czej. K w artalnik polskiej psychologii rozw ojow ej. 1, 2, 3-19
T yszkow a, M ., P rzetacznik-G ierow ska M . (1996),. P sychologia rozwoju człow ieka, t.l. W arszaw a: W ydaw nictw o N aukow e PW N.