Jaśmina Żwirska, Ewa Błaszczyk-Bębenek, Paweł Jagielski, Małgorzata Bajer1, Małgorzata Schlegel-Zawadzka PORÓWNANIE CZĘSTOTLIWOŚCI SPOŻYCIA WYBRANYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH ORAZ STANU ODŻYWIENIA W DWUKROTNYM BADANIU
TYCH SAMYCH UCZNIÓW W ODSTĘPIE SZEŚCIU LAT W POWIECIE MYŚLENICKIM
Zakład Żywienia Człowieka, Instytutu Zdrowia Publicznego WNZ, UJ CM, Kraków
Kierownik: prof. dr hab. M. Schlegel-Zawadzka 1 Wydział Promocji i Ochrony Zdrowia Starostwa Powiatowego w Myślenicach, Myślenice
Ocenie poddano częstotliwość spożycia wybranych produktów żywnościowych oraz stan odżywienia 81 uczniów w powiecie Myślenickim. Dane zostały zebra-ne dwukrotnie, gdy uczniowie byli w szkole podstawowej oraz w gimnazjum. Stwierdzono zmiany w częstości spożycia niektórych produktów, jednakże szeregi wyborów produktów były podobne – niezależnie od okresu badania. Również nie zaobserwowano istotnych różnic w stanie odżywienia mimo upływu czasu między badaniami.
Hasła kluczowe: dzieci szkolne, młodzież gimnazjalna, odżywianie, częstość spo-życia, stan odżywienia.
Key words: school children, secondary school students, nutrition, frequency of con-sumption, nutritional status.
Wiek młodzieży gimnazjalnej i licealnej to okres dojrzewania organizmu, co związane jest z intensywnymi zmianami rozwojowymi. Racjonalne odżywianie młodzieży w wieku szkolnym ma szczególne znaczenie. Okres nauki szkolnej jest czasem dynamicznego rozwoju młodego organizmu, a nieprawidłowe odżywianie zaburza rozwój fi zyczny i umysłowy, obniża zdolność uczenia się, prowadzi do zmian w tkankach i narządach, a także przyczynia się do powstawania wielu chorób (1, 2, 3). W okresie rozwoju dzieci i młodzieży niezbędnym jest monitorowanie oraz ocena stanu odżywienia. Pozwala ono na wczesne wykrycie ewentualnych zaburzeń i ich poprawę (4).
Celem badań była ocena częstotliwości spożycia wybranych produktów żywno-ściowych oraz stanu odżywienia młodzieży po sześcioletniej przerwie.
MATERIAŁ I METODY
W latach 2009–2011 w szkołach podstawowych realizowano projekt pt.
„Wdro-żenie idei szkół promujących zdrowie na terenie Powiatu Myślenickiego poprzez re-alizację wybranych programów profi laktyki i promocji zdrowia”. Objął on uczniów
szkół podstawowych w wieku 7–9 lat i ich rodziców. W 2016 r. przeprowadzono ponowne badania w Powiecie Myślenickim celem porównania i oceny sposobu żywienia oraz stanu odżywienia tym razem, gdy uczniowie byli w klasach gim-nazjalnych. Po uzyskaniu akceptacji Starostwa Myślenickiego, zgody od Dyrekcji Szkół oraz prawnych opiekunów, a także samych Rodziców przebadano łącznie 700 gimnazjalistów. Z tej grupy wybrano tylko tych uczniów, którzy byli zbadani w 1 etapie (2009–2011 r.). Po usunięciu niekompletnych ankiet łączna liczba prze-badanych osób takich, które posiadały wyniki z dokończonego badania wyniosła 81. Badania ankietowe wśród rodziców były przeprowadzane przy udziale dyrek-cji szkół, które pomagały je przekazać rodzicom w czasie spotkań klasowych lub poprzez uczniów. Rodzice zostali poinformowani o celu i sposobie wykonywania badań przez nauczycieli. Ankieta obejmowała pytania: socjo-ekonomiczne doty-czące rodziny, rodziców, częstości spożycia wybranych produktów żywnościowych przez młodzież i ich nawyków żywieniowych. Pomiary antropometryczne – pomiar masy ciała, wzrostu, % tkanki tłuszczowej, obwód talii i bioder, były wykonywane tylko u tych dzieci, których rodzice wyrazili na to zgodę oraz same dzieci nie były temu przeciwne. W pracy przedstawiono częstotliwość spożycia wybranych pro-duktów żywnościowych oraz wyliczono wartości BMI. Otrzymane wyniki zostały opracowane statystycznie w programie IBM SPSS Statistics wersja 24. W ocenie podobieństwa kolejności częstości spożycia, po wcześniejszym uszeregowaniu pro-duktów od najczęściej do najrzadziej spożywanych i przydzieleniu odpowiednich rang, porangowane szeregi korelowano między sobą i obliczono korelację Tau-Ken-dalla. W analizie zastosowano test Wilcoxona dla par wiązanych, a jako poziom istotności różnic między grupami przyjęto α=0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wśród 81 przebadanych dzieci było 37 chłopców (45,7%) i 44 dziewczęta (54,3%). Średni wiek badanej młodzieży uczęszczającej do szkoły podstawowej wyniósł 8,49±0,4, natomiast będącej w gimnazjum 14,8±0,41. Matki najczęściej deklarowały posiadanie wykształcenia zasadniczego zawodowego (42,3%), kolejno wyższego (31,4%), następnie średniego (13,7%), a najrzadziej wyższego zawodo-wego (12,6%). Spośród ojców najwięcej posiadało wykształcenie średnie (37,9%), następnie zasadnicze zawodowe (35,2%), wyższe (23,7%), a najrzadziej podsta-wowe (3,2%).
W tab. I przedstawiono średnią częstotliwość spożycia wybranych produktów żywnościowych w badanej grupie w zależności od płci. Dzieci, które w 2009 r. uczęszczały do szkoły podstawowej średnio codziennie spożywały pieczywo i cu-kier, 3–4 razy w tygodniu owoce surowe i soki owocowe, mleko, jogurty, kasze, makarony, ryż i słodycze. 1–2 razy w tygodniu rodzice dawali dzieciom sery żółte
i twarożki, ryby, mięso czerwone, drób, masło, jaja, olej, warzywa surowe i go-towane, chrupki, słone paluszki oraz chipsy. Rodzice deklarowali, że ich dzieci jadły 1 raz w miesiącu rośliny strączkowe i pieczywo. Natomiast najrzadziej dzieci spożywały orzechy niesolone. Po sześciu latach dzieci pierwotnie uczęszczające do szkoły podstawowej, w 2016 r. były uczniami szkół gimnazjalnych. Młodzież ta, deklarowała codzienne spożycie pieczywa, 3–4 razy w tygodniu jadła owoce surowe i gotowane, mleko, oleje, słodycze i cukier. 1–2 razy w tygodniu spożywała kasze, makarony, ryż, pieczywo razowe, sery żółte i twarożki, jogurty, drób, jaja, masło, warzywa surowe i gotowane, chipsy, chrupki i słone paluszki. Natomiast 1 raz w miesiącu spożywała ryby, mięso czerwone, rośliny strączkowe i orzechy niesolone.
Ta b e l a I. Średnia częstotliwość spożycia wybranych produktów żywnościowych w badanej grupie w zależności od płci
Ta b l e I. Average frequency of consumption of selected food products in the study group depending on gender
Produkty Ogółem (n=81) p Chłopcy (n=37) p Dziewczęta (n=44) p SP X±SD G X±SD SP X±SD G X±SD SP X±SD G X±SD Pieczywo 5,76 ±0,66 5,59 ±0,89 0,2861 5,84 ±0,44 5,57 ±0,73 0,0597 5,70 ±0,80 5,61 ±1,02 0,9001 Cukier 5,54 ±1,14 5,17 ±1,31 0,0177 5,72 ±0,91 4,97 ±1,48 0,0066 5,40 ±1,29 5,34 ±1,14 0,5869 Owoce świeże i soki owocowe 5,45 ±0,81 5,16 ±0,91 0,0307 5,53 ±0,77 5,14 ±1,08 0,0803 5,39 ±0,84 5,18 ±0,76 0,1683 Mleko 5,35 ±1,05 4,90 ±1,25 0,0053 5,50 ±1,11 4,89 ±1,37 0,0149 5,23 ±1,00 4,91 ±0,98 0,1270 Słodycze 5,21 ±0,74 4,73 ±1,08 0,0044 5,29 ±0,67 4,95 ±0,91 0,1886 5,14 ±0,80 4,55 ±1,19 0,0112 Jogurty, danonki 5,09 ±0,98 4,37 ±1,08 <0,0001 5,17 ±0,88 4,30 ±1,22 0,0018 5,02 ±1,07 4,43 ±0,95 0,0039 Kasze, makarony, ryż 4,58 ±0,69 4,26 ±0,72 0,0024 4,49 ±0,70 4,27 ±0,84 0,1556 4,65 ±0,69 4,25 ±0,61 0,0067 Oleje roślinne, margaryna 4,51 ±1,48 4,53 ±1,50 0,4909 4,35 ±1,63 4,41 ±1,57 0,4164 4,63 ±1,36 4,64 ±1,45 0,8823 Warzywa surowe (soki warzywne) 4,34 ±1,23 3,95 ±1,58 0,0613 4,25 ±1,16 3,92 ±1,61 0,4654 4,41 ±1,30 3,98 ±1,58 0,0455 Drób 4,26 ±0,54 4,30 ±0,78 0,4897 4,32 ±0,53 4,43 ±0,60 0,4460 4,20 ±0,55 4,18 ±0,90 0,7810 Masło 4,25 ±1,86 4,62 ±1,57 0,0990 4,20 ±1,94 4,70 ±1,53 0,1443 4,29 ±1,83 4,55 ±1,62 0,3564 Sery żółte 4,14 ±1,18 4,43 ±0,96 0,0576 4,06 ±1,30 4,49 ±1,02 0,0875 4,21 ±1,08 4,39 ±0,92 0,3359 Jaja 4,05 ±0,82 4,04 ±0,86 0,6179 4,09 ±0,78 4,16 ±0,76 0,9622 4,02 ±0,86 3,93 ±0,93 0,4839
Produkty Ogółem (n=81) p Chłopcy (n=37) p Dziewczęta (n=44) p SP X±SD G X±SD SP X±SD G X±SD SP X±SD G X±SD Warzywa goto-wane 3,97 ±1,49 3,85 ±1,38 0,7398 4,12 ±1,56 3,65 ±1,34 0,1874 3,86 ±1,44 4,02 ±1,41 0,4070 Chipsy, chrupki, słone paluszki 3,71 ±1,07 3,63 ±1,09 0,5719 3,69 ±1,09 3,68 ±1,13 0,8542 3,73 ±1,06 3,59 ±1,06 0,5449 Sery białe 3,58 ±1,20 3,47 ±1,22 0,5407 3,38 ±1,33 3,38 ±1,19 0,9553 3,74 ±1,07 3,55 ±1,25 0,3753 Ryby i przetwory rybne 3,58 ±0,85 3,22 ±1,06 0,0088 3,54 ±0,77 3,38 ±0,92 0,4229 3,61 ±0,92 3,09 ±1,16 0,0098 Mięso czerwone 3,53 ±1,09 3,12 ±1,27 0,0212 3,49 ±1,12 3,43 ±1,26 0,6668 3,56 ±1,08 2,86 ±1,23 0,0111 Pieczywo razowe 2,97 ±1,74 3,63 ±1,17 0,0015 2,84 ±1,80 3,70 ±1,81 0,0074 3,08 ±1,72 3,57 ±1,56 0,0502 Nasiona roślin strączkowych 2,60 ±1,00 2,96 ±1,05 0,0031 2,63 ±0,97 2,97 ±1,14 0,0619 2,57 ±1,04 2,95 ±0,99 0,0232 Orzechy nie solone 2,45 ±1,02 2,72 ±1,09 0,0522 2,45 ±0,94 2,76 ±1,19 0,0944 2,45 ±1,09 2,68 ±1,01 0,2840 n – liczebność grupy; X± SD – średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe; Skala częstotliwości spożycia: 1 – nie jada, 2 – rzadziej, 3 – 1 raz w miesiącu, 4 – 1-2 razy w tygodniu, 5 – 3-4 razy w tygodniu, 6 – codziennie; SP – szkoła podstawowa; G – gimnazjum; p – poziom istotności między grupami uczniów SP I G na podstawie Testu Wilcoxona
Uczniowie z gimnazjum istotnie częściej jedli pieczywo razowe i nasiona ro-ślin strączkowych w porównaniu z okresem ze szkoły podstawowej (3,63±1,67 vs 2,97±1,74; p=0,0015 i 2,96±1,05 vs 2,60±1,00; p=0,0031). Natomiast dzieci uczęszczające do szkoły podstawowej istotnie częściej spożywały kasze, ryż, maka-rony, mleko, jogurty, ryby, mięso czerwone, owoce świeże, soki owocowe, słodycze i cukier w porównaniu z okresem gimnazjalnym p<0,05. Produkty spożywcze zo-stały poszeregowane i podana kolejność odpowiada częstości spożycia ich ogółem w tendencji malejącej. Nadano im rangi od 1 do 21. Korelacje rang tau-Kendalla szeregów rangowych częstości spożycia wybranych produktów żywnościowych dla ogółu uczniów, chłopców oraz dziewcząt w zależności od czasu badania (I etap i II etap) były istotne statystycznie (odpowiednio: korelacja Tau-Kendalla: r (ogół)=0,83 p<0,05; r (chłopcy)=0,73 p<0,05; r (dziewczynki)=0,84 p<0,05), co wskazuje, że pomimo różnic występujących dla niektórych produktów wybory produktów żyw-nościowych, gdy zostały usystematyzowane w szeregi nie różniły się między sobą i były istotnie podobne.
Na ryc. 1 przedstawiono rozkład BMI dzieci w zależności od rodzaju szkoły. Ponad 70% uczniów było w normie zarówno, kiedy uczęszczali do szkoły pod-stawowej jak obecnie w gimnazjum (BMI pomiędzy 15–85. centylem). Nadwaga i otyłość utrzymała się na tym samym poziomie, czyli ok. 17%. Natomiast niedobór Ta b e l a I. (cd.)
masy ciała wystąpił u 9% uczniów uczących się pierwotnie w szkole podstawowej i u 6% uczniów uczęszczających do gimnazjum. Różnice te nie były istotne staty-stycznie.
Ryc. 1. Rozkład BMI uczniów (n = 81) w zależności od rodzaju szkoły. Fig. 1. BMI distribution of students (n = 81) depending on the type of school.
Otrzymane wyniki są zbliżone do tych, jakie zostały zaobserwowane przez in-nych autorów. W badaniach Sadowskiej i współpr. (5) przeprowadzoin-nych wśród warszawskich gimnazjalistów, stwierdzono, że nadwaga lub otyłość występowa-ła u 13,8% gimnazjalistek i 18,8% gimnazjalistów. W badaniach Roszko-Kirpsza i współpr. (6) niedobór masy ciała w grupie badanych stwierdzono u 24,2% dzie-ci (22,2% chłopców, 26,1% dziewcząt). Jednakże w przypadku badań Marcysiak i współpr. (7) osoby o prawidłowej masie ciała stanowiły 50%, osoby szczupłe i z niedoborem masy ciała – 32%, zaś osoby otyłe, z nadwagą i zagrożone otyłością 18%. W badaniach własnych badana grupa ma ponad 3-krotnie mniejszą liczbę uczniów z niedoborem masy ciała.
Najnowsze doniesienia wskazują, że większość młodzieży posiada niekorzystne zachowania żywieniowe, polegające na stosowaniu diety mało urozmaiconej, boga-tej w produkty o niskiej wartości odżywczej. Ten sposób żywienia w konsekwencji wpływa na nieprawidłowy rozwój i pojawiające się coraz częściej zaburzenia od-żywiania (8, 9).
W 2015 r. weszło nowe rozporządzenie określające jakie produkty mogą być sprzedawane dzieciom w szkolnych sklepikach i stołówkach (9).
Produkty zbożowe powinny być składnikiem większości posiłków, są bowiem głównym źródłem energii dla organizmu. W badaniach dotyczących zachowań zdro-wotnych dzieci ze szkół podstawowych powiatu kaliskiego stwierdzono, że pie-czywo ciemne raz w tygodniu konsumowało 23% ankietowanych (10). W badaniu
ciemne rzadziej niż 2–3 razy w tygodniu. Odnotowano, że młodsi chłopcy istotnie częściej spożywali ten rodzaj pieczywa w ciągu dnia w porównaniu z chłopcami starszymi.
Tylko co trzecie dziecko spożywa (30,7%) codziennie mleko, 43% deklaruje spożycie produktów mlecznych (sery, napoje mleczne), 25% pieczywo razowe oraz ok. 60% młodzieży codziennie spożywa owoce/warzywa. Niepokojące jest również, że połowa badanych w ogóle nie spożywa roślin strączkowych, 28% pieczywa razowego, a 24% młodzieży nie jada ryb (12). W badaniu własnym uczniowie gim-nazjum istotnie częściej spożywali pieczywo razowe i nasiona roślin strączkowych w porównaniu do okresu ze szkoły podstawowej.
Wiedza na temat preferencji różnych produktów żywnościowych, szczególnie tych ważnych dla zdrowia umożliwia ocenę sposobu żywienia, ponadto jest uży-teczna w procesie edukacji żywieniowej (13).
WNIOSKI
1. Zaobserwowano istotne różnice w częstości spożycia wybranych produktów żywnościowych pomiędzy dwoma okresami badania tych samych uczniów w za-leżności od wieku (szkoła podstawowa i gimnazjum). Jednakże uszeregowanie pro-duktów żywnościowych od najczęściej spożywanych do najrzadziej było istotnie podobne dla obydwu okresów badania.
2. Nie zaobserwowano istotnych różnic odnośnie stanu odżywienia pomiędzy uczniami uczęszczającymi pierwotnie do szkoły podstawowej, a następnie do gim-nazjum.
J. Ż w i r s k a, E. B ł a s z c z y k-B ę b e n e k, P. J a g i e l s k i, M. B a j e r, M. S c h l e g e l- Z a w a d z k a
COMPARISON OF THE CONSUMPTION FREQUENCY OF FOOD PRODUCTS AND THE NUTRITIONAL STATUS IN A TWO-TIME STUDY OF THE SAME SCHOOLCHILDREN AT
THE INTERVAL OF SIX YEARS IN THE MYŚLENICE DISTRICT S u m m a r y
Introduction. The age of junior high and high school students is the period of puberty of the body,
which is associated with intense developmental changes.
Aim. The aim of the study was to assess the frequency of consumption of selected food products
and the nutritional status of the same schoolchildren at the interval of six years.
Material and methods. The research was carried out twice in six years (2009–2011 and 2016) in the
Myslenice District among primary schoolchildren and then in the same group in gymnasium school. A group of 81 schoolchildren (37 boys, 44 girls), after obtaining the required consents and removing incomplete interviews and who participated in the study twice was created as a study group. The survey included, among other questions: socio-economic concerning the family, parents, frequency of consumption of selected food products by children and their eating habits. The results obtained were statistically developed in IBM SPSS Statistics ver. 24.
Results. Students who were in gymnasium more often consumed wholemeal bread and seeds of
legumes compared to the period from primary school. While, children attending primary school signi-fi cantly more often consumed cereal, rice, pasta, milk, yoghurt, signi-fi sh, red meat, fresh fruit, fruit juices, sweets and sugar in comparison with the gymnasium period.
Conclusions. The ranks of the consumption frequency of selected food products (for the whole group,
boys, girls) did not differ from one another taking into account the time of the study. There was no signifi cant difference in nutritional status between schoolchildren who were initially in primary school and then junior high school.
PIŚMIENNICTWO
1. Sitko D., Wojtaś M., Gronowska-Senger A.: Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Roczn. PZH., 2012; 63(3): 319-327. – 2. Wojtyła A., Biliński P., Bojar I.: Zachowania zdrowotne nasto-latków w Polsce w opinii młodzieży i ich rodziców. Probl. Hig. Epidemiol., 2011; 92(2): 327-334. – 3. Cichocka E., Krupa J.: Nawyki żywieniowe młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych z terenu Nowego Sącza. Handel Wewnętrzny., 2017; 6(371): 41-55. – 4. Błaszczyk-Bębenek E., Żwirska J., Schlegel-Za-wadzka M.: Ocena stanu odżywienia dzieci z regionu Małopolski. Probl. Hig. Epidemiol., 2017; 98(4): 381-386. – 5. Sadowska J., Daniel I.: Konsekwencje zdrowotne nieprawidłowości w żywieniu dzieci i młodzieży w wieku gimnazjalnym. Kosmos Probl. Nauk Biolog., 2016; 65(4): 553-561. – 6. Roszko--Kirpsza I., Olejnik B., Zalewska M., Marcinkiewicz S., Maciorkowska E.: Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Probl. Hig. Epidemiol., 2011; 92(4): 799-805. – 7. Marcysiak M., Zagroba M., Ostrowska B., Wiśniewska E., Marcysiak M., Skotnicka-Klonowicz G.: Aktywność fi zyczna a zachowania żywieniowe dzieci i młodzieży powiatu ciechanowskiego. Probl. Pielęg., 2010; 18(2): 176-183. – 8. Pałczyńska K., Szornak M., Tkachenko H., Kurhalyuk N.: Sezonowa ocena sposobu odżywiania dzieci zamieszkujących tereny pomorza. Słupskie Prace Biologiczne, 2011; 8: 89-100. – 9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz.U. 2015, poz. 1256). – 10. Ambroży J., Bester J., Czuchraj W., Dostał K., Dubiel M.: Nawyki żywieniowe oraz częstość spożycia wybranych produktów przez dzieci w wieku 10–13 lat zamieszkałe na terenach miejskich i wiejskich. Ann. Acad. Med. Siles., 2013; 67(4): 231-237.
11. Stefańska E., Falkowska A., Ostrowska L.: Wybrane zwyczaje żywieniowe dzieci i młodzieży w wieku 10–15 lat. Roczn. PZH., 2012; 63(1): 91-98. – 12. Kolmaga A., Godala M., Rzeźnicki A., Trafalska E., Szatko F.: Organizacja edukacji żywieniowej w szkole. Cz. II – wybór produktów spożywczych. Przedsiębiorczość i Zarządzanie, 2016; 17(10): 211-229. – 13. Roszkowski J., Weber M., Ziółkowska B.: Upowszechnienie wiedzy o żywieniu. Systemy upowszechniania wiedzy żywieniowej w Polsce. Planowanie upowszechniania wiedzy o żywieniu. Wpływ żywności i żywienia na stan zdrowia. Za-chowania żywieniowe jako proces uczenia się. W: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Gawęcki J., Roszkowski J. (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2009: 43-47, 198-204, 254-270.
