Beata Piórecka, Agnieszka Kozioł-Kozakowska1,Paweł Jagielski,
Małgorzata Schlegel-Zawadzka
CZĘSTOTLIWOŚĆ ORAZ WYBORY DOTYCZĄCE SPOŻYCIA PŁYNÓW W GRUPIE DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ
Z NIEPOŁOMIC I KRAKOWA*
Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum
Kierownik: prof. dr hab. M. Schlegel-Zawadzka
1 Pracownia Dietetyki Pediatrycznej, Klinika Gastroenterologii i Żywienia, Wydział Lekarski UJCM
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Krzysztof Fyderek
Praca przedstawia częstotliwość spożycia oraz wybory dotyczące płynów przez uczniów, które zależą od płci, wieku oraz miejsca zamieszkania badanych. Zdecydowana większość uczniów wskazuje na codzienne spożywanie wody z czę-stotliwością 3 razy dziennie, jednak ponad 1/3 z nich wybiera wody smakowe lub z dodatkiem soków/syropów.
Hasła kluczowe: płyny, częstotliwość spożycia, wybory żywieniowe, dzieci. Key words: beverages, frequency of consumption, food choices, children.
W przypadku zgodnego z zaleceniami spożycia warzyw i owoców, można do-starczyć do organizmu ok. 20–30% dziennego zapotrzebowania na wodę. Pozostała część (ok. 70–80%) uzupełniana jest poprzez codzienne wypijanie odpowiednio dobranych jakościowo i ilościowo płynów (1). Badania przeprowadzone w Polsce podkreślają niewystarczające spożycie owoców i warzyw wśród dzieci oraz mło-dzieży, jak również zachodzące zmiany w strukturze spożycia płynów. Obserwuje się zwiększenie spożycia słodzonych napojów gazowanych i niegazowanych oraz napojów funkcjonalnych tj. izotonicznych i energetycznych, szczególnie w grupach młodzieży (2, 3). Nieliczne prace krajowe przedstawiają spożycie płynów przez dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej. Spożycie napojów w populacji pol-skiej młodzieży było znacząco związane z płcią oraz wiekiem (3). W badaniach międzynarodowych, jak również krajowych wykazano, że występowanie nadmiaru masy ciała miało związek z częstotliwością konsumpcji napojów słodzonych (3, 4). Wraz z rosnącym znaczeniem odpowiedniego spożycia wody dla zdrowia, szcze-gólnie w profi laktyce wybranych chorób przewlekłych niezakaźnych, ważne jest poszukiwanie wiarygodnych metod oceniających spożycie wody oraz napojów (5).
Celem pracy jest ocena częstotliwości spożycia oraz wyborów dotyczących kon-sumpcji płynów podczas pobytu w szkole wśród dzieci i młodzieży.
MATERIAŁ I METODY
Badanie przeprowadzono w ramach projektu statutowego nr K/ZDS/006175, w okresie od lutego do czerwca 2018 r. wśród uczniów w wieku 7–15 lat z gminy i miasta Niepołomice oraz Krakowa. Prezentowana praca przedstawia wyniki do-tyczące 298 dzieci, które samodzielnie lub z pomocą rodziców wypełniły ankietę. U dzieci tych wykonano pomiary antropometryczne. Obliczono i poddano inter-pretacji BMI dzieci wg kryterium WHO w odniesieniu do aktualnych siatek cen-tylowych (6). Dobór grupy w badaniu był celowy i dotyczył dzieci zdrowych (nie przyjmujących na stałe leków drogą doustną). Zarówno rodzice, jak i dzieci wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu, które otrzymało pozytywną opinię Komisji Bio-etycznej UJ. Grupę badaną stanowiło 130 uczennic (43,6%) i 168 uczniów (56,4%), a średnia wieku badanych wyniosła 10,39+1,66 lat i nie obserwowano różnic w wie-ku w zależności od płci, natomiast wystąpiła różnica z uwzględnieniem miejsca zamieszkania (p=0,0386). Uczniowie mieszkający w mieście byli młodsi wiekowo (10,14+1,62 lat) w porównaniu do dzieci zamieszkałych na wsi (10,58+1,68 lat). W interpretacji wskaźnika BMI ponad 3/4 ogółu badanych uczniów miało prawi-dłową masę ciała (75,3%), 10,5% nadwagę, natomiast 7,1% uczniów było otyłych, jak również u 7,1% badanych określono niedobór masy ciała.
W ramach oceny zachowań żywieniowych wykorzystano autorską jakościowo--ilościową ankietę częstotliwości spożycia wybranych płynów oraz zebrano od-powiedzi na pytania dotyczące wyboru płynów w czasie pobytu w szkole. Opra-cowanie zebranych wyników i analizy statystyczne w zależności od płci, miejsca zamieszkania przeprowadzono z wykorzystaniem testów t-Studenta, U Manna--Whitney’a oraz chi kwadrat, jak również sprawdzono zależności między zmienny-mi z wykorzystaniem korelacji rang Spearmana w prograzmienny-mie Statistica 13PL. Przy wszystkich analizach przyjęto poziom istotności α=0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
W ocenie częstotliwości spożycia płynów w zależności od płci nie obserwowano różnic w konsumpcji napojów za wyjątkiem herbaty owocowej, którą z większą częstotliwością piły dziewczęta niż chłopcy (p=0,0006). Spożycie wody z często-tliwością kilka razy w ciągu dnia deklarowało aż 2/3 ogółu badanych, a najczęściej wskazywaną odpowiedzią było jej spożycie 3 razy dziennie. Drugim najczęściej wypijanym płynem w ciągu dnia jest herbata czarna, wypijana co najmniej 1 raz dziennie. Deklarowaną częstotliwość spożycia wybranych płynów przez uczniów w zależności od miejsca zamieszkania przedstawiono w tab. I. Uczniowie z mia-sta deklarowali z większą częstotliwością spożycie świeżo wyciskanych soków (p=0,0452), natomiast dzieci i młodzież zamieszkała na wsi istotnie częściej spo-żywała mleko (p=0,0105) oraz herbaty zwykłe (czarne) (p=0,0176) i owocowe
T
abela I
.
Częstotliwość spożycia wybranych napojów przez dzieci i młodzież szkolną w zależności od miejsca zamieszkania
T
able I
.
The frequency of consumption selected beverages by schoolchildren depending on place of residence
Napoje
WIEŚ n=160 MIASTO n=135
W
cale [%] 1–3 razy w mie- siącu
[%] raz w ty -godniu [%] kilka razy w tygo- dniu [%] raz dziennie [%] kilka razy w ciągu dnia [%] W cale [%] 1–3 razy w mie- siącu
[%] raz w ty -godniu [%] kilka razy w tygo- dniu [%] raz dziennie [%] kilka razy w ciągu dnia [%] W oda 1,9 3,1 0,0 9,4 13,2 72,3 0,7 1,5 3,0 7,4 3,7 83,7
Herbata zwykła (czarna)*
12,0 10,8 5,7 12,7 31,6 27,2 10,4 14,8 10,4 21,5 28,9 14,1
Mleko (w tym smakowe, kakao, kawa na mleku)*
3,8 7,5 11,9 28,8 35,0 13,1 6,7 14,1 11,1 33,3 28,1 6,7 100% soki owocowe 7,0 16,6 21,0 34,4 10,8 10,2 4,5 23,5 17,4 32,6 13,6 8,3 Herbaty owocowe* 22,8 19,6 10,1 25,3 16,5 5,7 31,6 27,8 10,5 15,0 9,8 5,3
Nektary lub napoje owocowe
19,7 33,6 11,2 27,0 4,6 3,9 22,3 31,5 9,2 26,2 6,2 4,6 Soki warzywno-owocowe* 24,7 33,5 13,9 18,4 5,1 4,4 36,1 32,3 13,5 13,5 3,0 1,5 F
ermentowane napoje mleczne
13,1 16,9 16,3 28,1 21,3 4,4 14,1 14,1 16,3 32,6 20,0 3,0
Napoje gazowane lub niegazowane
25,9 38,0 16,5 15,8 2,5 1,3 20,0 45,2 19,3 11,9 1,5 2,2 Herbaty ziołowe 58,6 19,7 5,7 10,2 3,2 2,5 61,5 21,5 4,4 8,1 3,0 1,5
Świeżo wyciskane soki np. w domu*
45,3 35,8 11,3 6,3 0,6 0,6 35,6 36,3 14,8 8,1 4,4 0,7 Soki warzywne 86,1 8,9 2,5 1,9 0,6 0,0 86,6 6,0 4,5 2,2 0,7 0,0 Napoje energetyczne 98,1 0,6 0,6 0,6 0,0 0,0 96,2 3,0 0,8 0,0 0,0 0,0 Napoje izotoniczne 86,6 8,3 2,5 2,5 0,0 0,0 86,6 8,3 2,5 2,5 0,0 0,0 n – l ic z b a b a d a n y c h ; * r ó ż n ic a i s to tn a s ta ty s ty c z n ie p < 0 ,0 5
(p=0,0081). W przypadku młodzieży z małopolskiej wsi Przyborów największe dobowe dawki pobrania kofeiny związane były z wypijaniem herbaty czarnej expressowej (7).
W badanej grupie tylko 63% uczniów deklarowało, że zazwyczaj wybierają wodę, jeśli są dostępne różne płyny. Na pytanie wielokrotnego wyboru dotyczą-cego zwyczajowego rodzaju spożywanej wody, 76% ogółu uczniów wskazało na korzystny wybór wody niegazowanej, natomiast 42% wybiera wodę z dodatka-mi smakowydodatka-mi (soku/syropu lub wody aromatyzowane), 26% piło wodę gazo-waną, natomiast 14% wodę przegotogazo-waną, jak również 14% podało, że pije wodę kranową. Obserwowano istotną różnicę w odpowiedziach uczniów ze względu na miejsce zamieszkania (p<0,001), gdzie 21% dzieci zamieszkałych w mieście w porównaniu do 8% dzieci z terenów wiejskich deklarowało bezpośrednie picie wody kranowej. W badaniu przeprowadzonym w Klinice Pediatrii IMiD znacz-ny odsetek hospitalizowaznacz-nych dzieci piło wody aromatyzowane, a ich spożycie wzrastało wraz z wiekiem badanych. Przeprowadzona analiza etykiet wybranych wód smakowych wskazywała, że zawierają one składniki charakterystyczne dla napojów słodzonych (8). W badaniach Decyk-Chęcel i Kolanowskiego (9), ucznio-wie szkół podstawowych w ucznio-wieku 10–12 lat z terenu województw mazoucznio-wieckiego i lubelskiego również deklarowali codziennie spożycie wody, w tym ponad 30% z nich wskazywało na wodę smakową. Oprócz wody najczęściej wybieranym na-pojem, podobnie jak w prezentowanym badaniu, była herbata (73,2%). Kolejne wskazanie w tej grupie uczniów stanowiły słodkie napoje gazowane (55,5%) i soki (49,7%), gdzie obserwowano większą ich częstotliwość spożycia wśród chłopców niż dziewcząt (9).
Wśród uczniów z Niepołomic i Krakowa spożywanie soków z częstotliwością kilka razy dziennie deklarowało tylko 9,6% ogółu badanych, natomiast raz dzien-nie 12,3%, soki spożywane były najczęściej przez uczniów kilka razy w tygo-dniu (31%). Soki oraz słodzone napoje gazowane i niegazowane spożywane były z mniejszą częstotliwością niż w badaniach krajowych innych autorów (9, 10, 11). Codziennie słodzone napoje gazowane lub niegazowane piło tylko 3,7% badanych uczniów, natomiast 42,3% ogółu podało, że spożywa je zazwyczaj z częstotliwo-ścią kilka razy w miesiącu. Obserwowano słabą dodatnią zależność między czę-stotliwością spożycia napojów gazowanych i niegazowanych a wiekiem badanych (rSp= 0,3; p=0,0001).
W grupie 1643 dzieci ze szkół podstawowych powiatu bialskiego, codzienne spożycie słodzonych napojów gazowanych deklarowało 25,9% dziewcząt oraz 25,4% chłopców (10). Natomiast w badaniach populacyjnych COSI dotyczących 8-latków z 10 województw w Polsce spożycie napojów gazowanych istotnie różnicowało miejsce zamieszkania. Napoje te w większość dni (4–6) lub codziennie wypijało 34,0% dzieci zamieszkałych na wsi w porównaniu do 27,9% mieszkańców miast (11). W grupie 1045 dzieci szkolnych z Belgii, soki owocowe raz dziennie spożywało 27,1% uczniów, a 34,1% raz dziennie piło słodzone napoje (12). W ba-daniu grupy 761 uczniów w wieku 6–13 lat z Warszawy wraz z wiekiem zmniejsza-ło się spożycie przetworów mlecznych, a zwiększazmniejsza-ło się spożycie wody mineralnej i napojów gazowanych, gdzie płeć istotnie różnicowała konsumpcję wybranych napojów (13).
Nastoletnie dziewczęta w badaniach Wuenstel i współpr.(3) spożywały soki owo-cowe i napoje słodzone częściej niż chłopcy. Wśród dziewcząt obserwowano wraz z wiekiem zmniejszanie się częstotliwości spożycia soków owocowych i słodzonych napojów, a w przypadku chłopców wraz z wiekiem zmniejszało się tylko spożycie soków owocowych (3). W zaleceniach przedstawionych w Piramidzie Zdrowego Żywienia i Stylu Życia dla dzieci i młodzieży w wieku 4–18 lat wskazano, że soki mogą być korzystnym elementem codziennej diety przy odpowiednim jej zbilanso-waniu. Zgodnie ze wskazaniami dzieci od 7. r.ż. mogą jedną z zalecanych dziennie 5 porcji warzyw i owoców zastąpić szklanką (do 230 cm3) soku owocowego lub
warzywnego (14).
W dni szkolne ogół badanych uczniów z Niepołomic i Krakowa podawał, że najczęściej zabiera płyny z domu (92,5%), natomiast 24,1% kupowało je w skle-piku szkolnym, a 16,3% w sklepie obok szkoły. Napoje, które najczęściej kupo-Ta b e l a II. Dostępność oraz wybory uczniów dotyczące płynów w dni szkolne w zależności od płci i miejsca zamieszkania
Ta b l e II. Availability and choices regarding beverages on school days of the students depending on the gender and place of residence
Odpo-wiedzi respon-dentów (%) Chłopcy (%) Dziew-częta (%) Różnice zależne od płci p* Wieś (%) Miasto (%) Różnice zależ-ne od miejsca zamiesz-kania p** Zaznacz skąd dostępne są dla ciebie napoje w dni szkolne
Przynoszę z domu 92,5 89,8 96,1 0,0407 94,2 90,4 0,2141
Kupuję w sklepiku
szkolnym 24,1 18,1 32,0 0,0056 21,2 27,4 0,2133
Kupuję w sklepiku obok
szkoły 16,3 16,3 16,4 0,9741 20,5 11,1 0,0298
W stołówce szkolnej 13,6 13,3 14,1 0,8409 7,1 21,5 0,0004
Zaznacz wszystkie napoje, które najczęściej sam/a kupujesz w dni szkolne
Woda 63,5 57,8 71,0 0,0217 68,7 58,3 0,0715
100% Soki owocowe 27,7 26,7 29,0 0,6639 28,0 28,0 0,9955
Słodzone napoje nie-gazowane (w tym wody smakowe)
35,1 36,0 33,9 0,6662 36,0 33,3 0,6190
Soki warzywne 3,2 3,1 3,2 0,9541 3,3 2,3 0,5925
Słodzone napoje
gazo-wane 7,4 8,7 5,6 0,3285 8,0 6,8 0,7060
Napoje energetyczne 0,7 1,2 0,0 0,2130 0,7 0,8 0,9277
Napoje izotoniczne 0,7 1,2 0,0 0,2130 0,0 1,5 0,1303
n – liczba badanych; p* – poziom istotności różnic w zależności od płci (Test chi kwadrat); p** – poziom istotności różnic w zależności od miejsca zamieszkania (Test chi kwadrat)
wali uczniowie to woda (63,5%), a napoje niegazowane, w tym słodzone wody smakowe, wybierało 35,1%, natomiast soki owocowe wybierało 27,7% dzieci, a tylko 7,4% uczniów wskazało na zakup słodzonych napojów gazowanych. Do-stępność oraz wybory uczniów dotyczące płynów w dni szkolne w zależności od płci i miejsca zamieszkania przedstawiono w tab. II. Dziewczęta w porównaniu do chłopców istotnie częściej zabierały płyny z domu (p=0,0407), jak również częściej dokonywały ich zakupu w sklepikach szkolnych (p=0,0056). Płyny w sklepie obok szkoły kupowały istotnie częściej (p=0,0298) dzieci mieszkające na wsi, natomiast uczniowie z miasta częściej deklarowali dostępność napojów w stołówce szkolnej (p=0,0004). W pracy Frenc i wsp. wodę przynosiło z domu 83,6% uczniów, w tym częściej uczniowie z Krakowa w porównaniu do Suwałk. W sklepikach szkolnych uczniowie najczęściej kupowali wodę (51,3%) oraz soki (47,4%). Ponad połowa badanych dzieci (54,6%) w drodze do lub ze szkoły dokonywała zakupu płynów niekorzystnych dla zdrowia, takich jak słodzone napoje (15).
WNIOSKI
1. Częstotliwość spożycia oraz wybory dotyczące określonych płynów w bada-nej grupie różnicuje płeć, wiek, jak również miejsce zamieszkania.
2. Zdecydowana większość uczniów wskazuje na codzienne spożywanie wody, jednak ponad 1/3 z nich wybiera wodę z dodatkiem soku/syropu lub wody aroma-tyzowane.
3. W badanej grupie zaznacza się mała częstotliwość spożycia soków, jak rów-nież napojów słodzonych.
B. P i ó r e c k a, A. K o z i o ł - K o z a k o w s k a, P. J a g i e l s k i, M. S c h l e g e l - Z a w a d z k a
FREQUENCY CONSUMPTION AND CHOICES OF BEVERAGES AMONG GROUP OF SCHOOLCHILDREN FROM NIEPOLOMICE AND KRAKOW
S u m m a r y
Introduction. As a result of observed changes to the structure of fl uid intake by children and
ado-lescents, associated with increase in consumption of sugar-sweetened carbonated and non carbonated beverages.
Aim. The aim of the study is to assess the frequency of consumption and choices regarding the
consumption of liquids among students from the commune and the city of Niepolomice and Krakow.
Material and methods. The article presents the results of a study comprising 298 children (7–15
years), including 43.6% girls and 56.4% boys, who independently or with the help of parents fi lled in a questionnaire prepared by the authors – a qualitative and quantitative survey of fl uid consumption habits. The average age of respondents was 10.39 + 1.66 years and no differences in age were observed depending on the gender, but there was a difference with regard to the place of residence (p = 0.0386): the students from the city were younger.
Results. Based on BMI interpretation over 3/4 of all subjects had normal body weight, 10.5% were
overweight, 7.1% were obese and 7.1% of students were underweight. Almost 2/3 of all respondents declared their water intake several times a day, with the most frequently indicated answer being 3 times a day. As concerns the type of water consumed, 76% indicated still water, while 42% chose water with fl avours (with juice / syrup or fl avoured water). The second most frequent drink, consumed at least once
a day, was black tea. There were statistically signifi cant differences in the frequency of fl uid intake depending on the place of residence. Students from the city declared consumption of freshly squeezed juices (p = 0.0452) more often, and children and youth living in the countryside more often consumed milk and teas. On school days, students usually brought fl uids from home (92.5%); only 24.1% bought them in the school shop, while 16.3% in a shop next to the school. Drinks bought by students included: water (63.5%), non carbonated beverages, including sweetened fl avoured water (35,1%), fruit juices (27,7%), while only 7.4% of students chose sugar-sweetened carbonated beverages.
Conclusion. Continued assessment of the qualitative and quantitative consumptions of liquids by
children and adolescents in Poland is necessary.
PIŚMIENNICTWO
1. European Food Safety Agency: Scientifi c opinion on dietary reference values for water. EFSA Jour-nal, 2010, 8(3): 1459. – 2. Marcinkowska U., Gałeczka M., Kukowka K. i współpr.: Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży. Probl. Hig. Epidemiol., 2014, 95(4): 907-911. – 3. Wuenstel J.W., Wądołowska L., Słowińska M.A. i współpr.: Consumption frequency of fruit juices and sweetened beverages: differ-ences related to age, gender and the prevalence of overweight among polish adolescents. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2015, 65(3): 211-221. – 4. Keller A., Bucher Della Torre S.: Sugar-sweetened beverages and obesity among children and adolescents: A review of systematic literature reviews. Child Obes., 2015, 11(4): 338-346. – 5. Gandy J.: Water intake: validity of population assessment and recommendations. Eur. J. Nutr., 2015, 54(Suppl 2): 11-16. – 6. Różdżyńska-Świątkowska A., Kułaga Z., Grajda A., Gurz-kowska B., Góźdź M., Wojtyło M., Świąder A., Litwin M. oraz grupa badaczy OLAF i OLA: Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 3–18 lat. Stand. Med. Pediatr., 2013, 1: 11-21. – 7. Błaszczyk E., Piórecka B., Dudek J. i współpr.: Próba oszacowania spożycia kofeiny wśród gimnazjalistów z Przyborowa. Bromat. Chem. Toksykol., 2014, 47(3): 284-289. – 8. Jessa J., Hozyasz K.K.: Ocena spożycia wód smakowych przez dzieci kierowane do oddziału pediatrycznego. Pediatr. Pol., 2017, 92(4): 401-405. – 9. Decyk-Chęcel A., Kolanowski W.: Występowanie nadwagi i otyłości oraz zwyczaje żywieniowe wśród dzieci w wie-ku 10–12 lat w zakresie spożycia wody i napojów. Probl. Hig. Epidemiol., 2018, 99(2): 134-139. – 10. Golczak-Kondraciuk A., Stempel P., Czeczelewski J.: Assessment of nutritional behaviours of children aged 7–12 attending to primary schools in Biala Podlaska, Poland. Roczn. PZH., 2018, 69(1): 71-77.
11. Fijałkowska A. Oblacińska A., Stalmach M. (red.): Nadwaga i otyłość u polskich 8-latków w świetle uwarunkowań biologicznych, behawioralnych i społecznych. Raport z międzynarodowych badań WHO. Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI), Warszawa 2017. http://www.imid.med.pl/fi les/imid/ Do%20pobrania/Raport%20COSI_kwiecie%C5%84.pdf (28.02.2019). – 12. Senterre Ch., Dramaix M., Thiebaut I.: Fluid intake survey among schoolchildren in Belgium. BMC Public Health, 2014, 14: 651-751. – 13. Zielińska M., Gajda K., Hamułka J.: Ocena wyboru produktów spożywczych w czasie pobytu w szkole uczniów warszawskich szkół podstawowych w kontekście spożywania przez nich śniadań. Forum Zab. Metabol., 2014, 5(4): 187-195. – 14. Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia dla dzieci i młodzieży (4–18 lat) https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/piramida-zdrowego-zywienia-i-stylu-zycia-dzieci-i-mlodziezy (03.02.2019). – 15. Ferenc P., Traczyk I., Panczyk M.: Wybory żywieniowe dzieci szóstych i siódmych klas szkół podstawowych na podstawie zakupów dokonywanych w sklepikach szkolnych oraz w drodze do/ze szkoły. Bromat. Chem. Toksykol., 2018, 51(2): 145-153.
Adres: Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego WNZ UJCM, ul. Grzegórzecka 20, 31-531 Kraków