Mroczko, Marian
"Warmia i Mazury w polskiej myśli
politycznej 1864-1945", Wojciech
Wrzesiński, Warszawa 1984 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 434-437
ła n ia p o lity c z n e , d y p lo m a ty c z n e , p u b lic y sty k a o d e g r a ły og ro m n ą rolę w p o p u la ry z a c ji p r o b le m ó w W arm ii i M azur w śr ó d P o la k ó w , jak np.: J a n a L u d w ik a P o p ła w s k ie g o , H e n r y k S ie n k ie w ic z a , R om an a D m o w sk ie g o , Ig n a c e g o P a d e r e w s k ie g o c z y S ta n is ła w a K o zick ieg o . Z a sa d y o k r e śla ją c e o b ecn o ść w S ł o w n i
k u P o la k ó w p ra cu ją c y c h n a rzecz W arm ii, M azur i P o w iśla n ie zo sta ły w y
ra źn ie ok reślone .
S ł o w n i k T a d eu sza O ra ck ieg o jest w y d a w n ic t w e m n ie o d z o w n y m dla w s z y stk ic h in te r e su ją c y c h się p rzeszło ścią W arm ii, M azur i P o w iśla . Z a w ie ra p o d sta w o w e in fo r m a c je b iogra fic zn e, s łu ż y pom ocą p rzy ró żn y c h badaniach. W p r a w d zie m o żn a d y sk u to w a ć n ad d o b orem n a z w isk , m o żn a w y t y k a ć p o je d y n cze, drob n e b łęd y , k tó r y c h i ta k jest n ie w ie le , ja k n a ch ara k ter w y d a w n ic tw a , m o żn a w z b o g a c a ć in fo r m a c je fa k to g r a fic z n e , a le jego w a r to ść i z n a cz e n ie tru dn o przecenić. J e s t on d z ie łe m je d n e g o badacza, a le jeg o w a lo r y n ie je d n o k r o tn ie p n zew y ższa ją to, co dotąd w t y m z a k r e s ie zrob ion o w b io g ra - fisty c e , z a tru d n ia ją cej c a łe z e s p o ły b a d aczy, jak np. Ś lą sk a czy W ielk o p o lsk i.
W o j c i e c h W r z e s i ń s k i
W o jciech W rzesiń sk i, W a r m i a i M a z u r y w p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j
1864— 1945, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , W arsza w a 1984, 354 ss.
N a k ła d e m P a ń s tw o w e g o W y d a w n ic tw a N a u k o w e g o u k a za ła się praca p o św ię c o n a W arm ii i M azu rom w p olsk iej m y ś li p o lity c z n e j 1864— 1945, pióra W o jciech a W rzesiń sk ieg o . A u to r k sią ż k i jest je d n y m z n a jw y b itn ie js z y c h z n a w c ó w p r o b le m a ty k i w sc h o d n io p r u sk ie j. W sw o im dorob k u n a u k o w y m p o sia d a w i e l e prac i a r ty k u łó w p o św ię c o n y c h te j t e m a ty c e , sta n o w ią c y c h p r z y k ła d k o n se k w e n tn e g o ro z w ija n ia i p o g łę b ia n ia w c z e śn ie jsz y c h z a in te r e so w a ń n a u k o w y c h ‘. P r e z e n to w a n a praca jest p o d su m o w a n ie m p e w n e g o e ta p u b ad ań autora. W y p e łn ia r ó w n o c z e śn ie d o tk liw ą lu k ę w h isto rio g ra fii, d oty c zą cą d z ie jó w p o lsk iej m y ś li p o lity cz n e j.
S to su ją c k r y te r iu m c h ro n o lo g iczn e, W. W rze siń sk i p o d z ie lił pracę n a sz eść r ozd ziałów . R ozd ział p ie r w s z y z a t y tu ło w a n y O o b e c n o ś ć W a r m i i i M a z u r
w ś w i a d o m o ś c i n a r o d u p o ls k ie g o o b e jm u je o k res od p o ło w y X I X w . do r. 1890.
W ó w cza s t o .b o w ie m u ja w n iła się już w y r a ź n ie zasadn icz a sp rz eczn ość m ię d z y u n ifik a c y jn ą p o lity k ą R z e sz y a w a r u n k a m i n a tu r a ln y m i i u w a r u n k o w a n ia m i h isto r y c z n y m i, cią ż ą c y m i n ad c h a r a k terem sto s u n k ó w sp o łec zn o -g o sp o d a r c z y c h i etn ic z n y c h tej p r o w in cji. A u to r z a p r e z e n to w a ł w n im g łó w n e p r z e ja w y z a in te r e so w a n ia p ro b le m a ty k ą W a rm ii i M azur ze str o n y p o lsk ie j, w y n ik a ją c e z tro sk i o u tr z y m a n ie ty c h z ie m w p a m ię ci n a r o d o w e j, o u św ia d o m ie n ie sp o łe c z e ń s tw u p o lsk ie m u ic h z w ią z k ó w z p o lsk im o b sza r em n a r o d o w y m oraz p o trzeb ę tr a k to w a n ia ich jako w s p ó ln o ty n a r o d o w e j, h isto r y c z n e j i g e o g r a fic z n ej. W sk azał przy ty m a u tor n a bardzo isto tn e , a m a ło d o c e n ia n e p rzez h is t o r y k ó w zja w isk o , iż p e r y fe r y jn e p o ło ż e n ie W arm ii i M azur w sto s u n k u do
1 B a r d z i e j z n a n e z o p r a c o w a ń W . W r z e s iń s k i e g o t o : R u c h p o l s k i n a W a r m ii , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963; P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922— 1939, P o z n a ń 1970; P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o tu iiŁ u w 1920 r o k u , O l s z t y n 1974; W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1918—1944, w : D z i e j e " W a r m i i i M a z u r w z a r y s i e , t. 2. O d 1871 d o 1975 r o k u , W a r s z a w a 1983, ss. 95—188; S z k o l n i c t w o p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1919— 1939, O l s z ty n 1980 ( w s p ó ł a u t o r s t w o z B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i m ) ; P r u s y Z a c h o d n i e w p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j l a t 1864—1914, Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1975, z. 3—4, ss. 45—80.
p o z o sta ły c h z ie m p o lsk ic h p o w o d o w a ło w k o n se k w e n c ji z m n ie js z e n ie z a in te r e so w a n ia k sz ta łtu ją c y c h się n o w o c z e s n y c h str u k tu r p o lity c z n y c h o r a z z w ią za n y c h z n im i partii i str o n n ic tw r e p r e z e n tu ją c y c h r óżn orod n e p r o g r a m y p o li ty czn e. W e fe k c ie , w z r a sta ją c e m u u z n a n iu p ro b lem u w sc h o d n io p r u sk ie g o dla o d rod zen ia n ie p o d le g łe j P o lsk i, w śr ó d lid e r ó w n ie k tó r y c h u g r u p o w a ń p o lity c z n y ch , n ie to w a r z y sz y ła w X I X w . o d p o w ie d n io p o g łę b io n a zn a jo m o ść ty ch o b sza r ó w w c a ły m sp o łe c z e ń stw ie . N ie sp r z y ja ł tem u r ó w n ie ż e w a n g e lic y z m M azu rów , co, p r z y k a to lic k im n a o g ó ł ch a r a k te r z e sz ero k ich w a r s tw narodu p o lsk ie g o p o zo sta ły c h zab orów , u ła tw ia ło u tr z y m y w a n ie się p rzek o n a n ia o ich od ręb n ości.
P rz e ło m w ie k ó w X I X i X X b y ł o k r e se m k sz ta łto w a n ia się w sp o łe c z e ń s t w ie p o lsk im n o w y c h stru k tu r p o lity c z n y c h . Z n a jd o w a ło to w y r a z w fo r m o w a n iu się n o w o c z e s n y c h partii p o lity c z n y c h . W tej sy tu a c ji n o w e g o k sz ta łtu n a b ie r a ły h a sła w a lk i o n ie p o d le g ło ść . W p ro g ra m a ch o d b u d o w y p o lsk ie j p a ń stw o w o ś c i sp r a w y W arm ii i M azur b y ły już ob ecn e. Ł ąc zon o je p rzed e w s z y s t k im z p r o g ra m a m i u m a c n ia n ia p rzy szłej P o ls k i nad B a łty k ie m . W r o z w a ż a n ia c h p o lity c z n y c h n ie s t a n o w iły o n e w p r a w d z ie z a g a d n ie n ia p ie r w s z o p la n o w e g o , b y ły jed n a k ż e już w t e d y j e d n y m z isto tn y c h e le m e n tó w sk ła d o w y c h p o lsk ic h a sp ira c ji ter y to r ia ln y c h , w id z ia n y c h g łó w n ie w k o n te k ś c ie z a b e z p ie c zen ia p rzy szłej P o ls c e p e łn e g o d o stęp u do m orza. P r o b le m y te s t a ły się p r z e d m io te m ro zw a ż a ń autora w d ru g im r o z d zia le k siążki, o b e jm u ją c y m lata od 1890 do w y b u c h u p ie r w sz e j w o j n y ś w ia t o w e j w 1914 r. O m ó w ił w n im a u tor r ó w n ie ż d ro g i p o sz u k iw a ń n a jle p s z y c h m eto d działan ia, k tó r e u ch ron ić m ia ły m ie js c o w ą lu d n o ść przed w y n isz c z e n ie m n a r o d o w y m , sp rz y ja ją c r ó w n o c z e śn ie p o g łę b ia n iu p oczu cia jej to żsa m o ści z c a ły m n a r o d e m p olsk im , a także p rzek o n a ć sp o łe c z e ń stw o p o lsk ie w e w s z y stk ic h zaborach o z n a czen iu ty c h z ie m dla p r zy szło ści P o lsk i. U k a z a ł tr a d y c je z a in te r e so w a ń p r o b lem a ty k ą w s c h o d n io p r u sk ą w p o g lą d a c h g łó w n y c h n u r tó w p o lity c z n y c h .
W rozd zia le trzecim , o b e jm u ją c y m lata w ie lk ie j w o j n y 1914— 1918, o m ó w ił a u tor ro zw ó j p o lsk ic h k o n c e p c ji te r y to r ia ln y c h na sz e r o k im tle w y d a r z e ń i u w a r u n k o w a ń m ię d z y n a r o d o w y c h oraz m ie js c e ziem p o lsk ic h w p o lity c e i p la n a c h str o n w a lc z ą c y c h . O m ó w ił m ie js c e p r o b le m a ty k i w sc h o d n io p r u sk ie j w p la n a c h stro n w a lc z ą c y c h , w ty m r ó w n ie ż sta n o w isk o W ie lk ie j B r y ta n ii w k o n te k ś c ie jej d ą żen ia do u m o c n ie n ia w ła s n y c h w p ł y w ó w w z le w isk u M o rza B a łty c k ie g o . S c h a r a k te r y z o w a ł k sz ta łto w a n ie się p ro p o lsk ic h n a str o jó w w śr ó d m ie js c o w y c h P o la k ó w oraz ich sta n o w isk o w o b e c ro zw o ju w y d a rzeń . D o r e a ln y c h ro zm ia ró w sp ro w a d z ił p ro b lem p o lsk i w p o lity c e stron w a lc z ą cych. O m ó w ił też m ie js c e P ru s W sc h o d n ich w u k sz ta łto w a n y c h jeszcze przed w y b u c h e m w o j n y pro g ra m a ch i d zia ła ln o śc i g łó w n y c h stro n n ic tw , a ta k ż e s t o su n e k d w u n a jw ię k s z y c h w ó w o z a s n a z ie m ia c h p o lsk ic h o r ie n ta c ji p o lity c z n y c h („ p a s y w istó w ” i „ a k ty w is t ó w ”) w o b e c p rob lem u p rzy sz ło śc i ziem p o ło ż o n y c h m ię d z y dolną W isłą a N ie m n em .
R ozd ział c z w a r ty o b e jm u je lata 1918— 1920. P o d ją ł w n im autor in te r e su jące r o z w a ż a n ia na te m a t w y d a r z e ń , k tó r e k a z a ły n a ro d o w i i od b u d o w a n ej R z e c z y p o sp o lite j p rzejść od im p r e sji te o r e ty c z n y c h do fo r m u ło w a n ia d o k try n p o lity c z n y c h , p o d p o r z ą d k o w a n y c h w a lc e o g ran ice. S c h a r a k te r y z o w a ł w p ły w w y d a r z e ń listo p a d o w y c h 1918 r. n a w zr o st d ążeń lu d n o ści W arm ii i M azur do z je d n o c z e n ia z P o lsk ą . P r z e d sta w ił p r o b le m w s c h o d n io p r u sk i na k o n fe r e n c ji p o k o jo w e j w P a r y ż u a k cen tu ją c słu szn ie, iż w o k r e sie ty m żą d an ie p rzy łą c z e n ia do P o lsk i e tn ic z n ie p o lsk ic h ziem P rus W sc h o d n ich sta ło się
p o stu la te m o g ó ln o n a r o d o w y m . A u to r z a p r e z e n to w a ł p o lsk ie z a b ie g i d y p lo m a ty c z n e , o m ó w ił p la n y o p a n o w a n ia G d ań sk a i P r u s W sc h o d n ic h p r z y u ż y c iu arm ii g en . H a llera . P o d ją ł a n alizą ty c h p r o b le m ó w , u k a z u ją c c a łe zró żn ico w a n ie p o g lą d ó w p o lsk ic h p a rtii i u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h .
W r o zd zia le p ią ty m (lata 1920— 1939) o m a w ia a u to r in str u m e n ta ln ą rolę p r o w in c ji w sc h o d n io p r u sk ie j w sta r a n iu N ie m ie c o p o z y sk a n ie m ię d z y n a r o d o w e g o p o p arcia s w o ic h d ążeń r e w iz jo n isty c z n y c h w o b e c P o lsk i. C h a ra k tery z u je jed n a k ż e r ó w n ie ż p o g lą d y p o lsk ic h u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h , w k r ę g u k tó r y c h u tr z y m y w a ło się n a o g ó ł p r z e św ia d c z e n ie , że p ro b lem P ru s W sc h o d n ic h p o zo sta je n a d a l o tw a r ty . Z p r z e św ia d c z e n ia te g o r o d z iły się k o n c e p c je o k o n ie c z n o śc i z e sp o le n ia , w b liż e j n ie o k r e ślo n e j przy szło ści, ty c h o b szarów z R zeczp osp olitą. W k o ła c h p o lsk ic h p o p ieran o w ię c p ró b y u n ie z a le ż n ie n ia P ru s W sc h o d n ich od B e r lin a oraz ich lik w id a c ji. P o ls k a słu żb a za g ran iczn a sta ła b o w ie m n a sta n o w isk u , że w s z e lk ie fo r m y i p r z e ja w y u n ie z a le ż n ie n ia P r u s W sc h o d n ich będ ą k o r z y stn e dla in te r e só w R zec zy p o sp o litej. A u to r p r z e d s t a w i ł e w o lu c ję sto s u n k u P o ls k i w o b e c p ro b le m u w s c h o d n io p r u sk ie g o . Z a p r e z e n to w a ł sta n o w isk o g łó w n y c h p o lsk ic h u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h w o b e c p ro b le m a ty k i P r u s W sc ho d n ich . O m ó w ił p r ó b y p o sz u k iw a n ia ro zw ią z a ń a lte r n a t y w n y c h w z a k r e s ie fu n k cji, jaką s p e łn ia ły o n e w k sz ta łto w a n iu sto s u n k ó w p o lsk o -n ie m ie c k ic h oraz ic h z n a c z e n ie dla p r z y sz ło śc i R z e c zy p o sp o litej. W sp r a w i e tej sta n o w isk o g łó w n y c h p a rtii i u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h u le g ło , zd a n ie m a u to m , p e w n y m zm ia n o m po p r z e w r o c ie m a jo w y m , choć w y d a j e się, iż g ł ó w ną p r z y c z y n ę ty c h m o d y fik a c ji u p a tr y w a ć n a le ż a ło b y raczej w z m ia n a c h u k ła d u s ił m ię d z y n a r o d o w y c h , ja k ie d o k o n a ły się po p o d p isa n iu w p a źd ziern ik u 1925 r. u k ła d ó w w L ocarno. W ty m o k resie o d n o to w u je a u tor n a jw ię c e j p ro p o z y c ji p o lsk ic h w y n ik a ją c y c h z n ie z r o z u m ie n ia w oboizie p iłsu d c z y k o w s k im is t o t y zm ia n za ch o d zą cy ch w r e p u b lic e w e im a r sk ie j o r a z fu n k c ji P ru s W sc h o d n ic h w coraz ba rd ziej a k ty w n y m o b o z ie n ie m ie c k ic h s ił r e w iz jo n isty c z n y c h . Z w r aca te ż u w a g ę n a w y s tę p o w a n ie w k o n c e p c ja c h p iłsu d c z y k o w s k ic h śla d ó w z a in te r e so w a n ia e w e n t u a ln y m i p ro p o zy cja m i n ie m ie c k im i na te m a t u z y sk a n ia p rzez P o ls k ę te r y to r ia ln e j r e k o m p e n sa ty za G d ań sk . Z a in te r e s o w a n ie to z m n ie jsz a ło s ię je d n a k w m ia r ę p o stę p u ją c e j r o z b u d o w y m ia sta i p ortu G dyni. S c h a r a k te r y z o w a ł d a le j z a b ie g i p o sz c z e g ó ln y c h g r u p p o lity c z n y c h n a rzecz u tr z y m a n ia ż y w e g o z a in te r e so w a n ia sp r a w a m i w sch o d n io p r u sk im i. N a ty m t le z a p r e z e n to w a ł a u tor ró żn o ra k ie r o z w ią za n ia p r o p o n o w a n e p rzez p o lsk ic h p isa r z y p o lity c z n y c h . O m ó w ił te p r o b le m y n ie ty lk o w u ję c iu p o lsk im , lecz ta k ż e n a sz e r o k im tle m ię d z y n a r o d o w y m . D z ię k i ta k ie m u u ję c iu m ó g ł W. W r zesiń sk i p rze d sta w ić w rozd zia le sz ó sty m (lata 1939— 1945) szero k ą p a n o r a m ę p r o g r a m ó w p o lity c z n y c h sp r o w a d z a ją c y c h się do p o w sz e c h n e j n ie m a l a kcep ta cji, w la ta c h II w o j n y ś w ia to w e j, k o n ie c z n o śc i lik w id a c ji w ła d z tw a n ie m ie c k ie g o1 w P ru sa c h W schod n ich .
Z god zić s ię n a le ż y z z a p r e z e n to w a n y m przeiz W. W r z e siń sk ie g o p o g lą d em , że p r o b le m a ty k a w s c h o d n io p r u sk a w y m a g a w c ią ż jeszcze d a lsz y c h szerok o za k ro jo n y ch b ad ań źró d ło w y c h . A le te ż ch y b a z b y t sk r o m n ie o c e n ia autor w ła s n e d ok on ania, w y n ik ie m k tó r y c h jest p r e z e n to w a n a k sią żk a . N a p o d sta w ie w y d o b y ty c h , m a ło zn a n y c h , a często z a p o m n ia n y c h ź ró d eł i w sp ó łc z e sn e j p u b lic y sty k i, s tw o r z y ł W rze siń sk i n a jp e łn ie j s z y w h isto r io g r a fii p o lsk iej, p r z e jr z y sty i p r z e k o n y w a ją c y o b raz W a rm ii i M azur w o k r e s ie ponad stu lat w a lk i o p o w r ó t te j z ie m i do p o lsk o śc i i P o lsk i. J e d n a k ż e w w a lc e o o d r o d z e n ie p a ń stw a oraz w w y s u w a n y c h g łó w n ie p rzez p o lity k ó w e n d e c k ic h p o stu la
-ta ch ter y to r ia ln y c h , W a rm ia i M azu ry w id z ia n e b y ły in a czej n iż p ozo s-ta łe p o lsk ie z ie m ie zach o d n ie, g łó w n ie Pom onze. J e ż e li P o m o r z e tr a k to w a n o jako z ie m ie e tn ic z n ie p o lsk ie, u m o ż liw ia ją c e b ez p o śr e d n i d o stę p do m orza, to k w e s tię p r z y n a le ż n o śc i P r u s W sc h o d n ic h do P o ls k i r o z p a tr y w a n o pnzede w s z y s t k im w k o n te k ś c ie za b ez p ie c z e n ia te g o d ostęp u . U w a ż a n o b o w ie m , iż b e z P ru s W sc h o d n ich d ostęp P o ls k i do m orza b ę d zie z a w s z e za g ro żo n y . P r o b le m t e n n ie z n a la zł w p r e z e n to w a n e j k sią ż c e p e łn ie js z e g o o d z w ie r c ie d la n ia .
S u m u ją c, c h c ia łb y m po d k reślić, że k sią żk a W o jc ie c h a W r z e siń sk ie g o s t a n o w i w y b itn e o s ią g n ię c ie n a u k o w e . J e s t to n ie w ą t p liw ie n a jp e łn ie jsz a m o n o gra fia d oty c zą ca W a r m ii i M azur w o k resie o sta tn ie g o stu lecia . J e s t on a n ie ty lk o p o d su m o w a n ie m d o ty c h c z a so w e g o sta n u badań, leoz ta k ż e w n o s i w ie le n o w y c h p r z e m y śle ń i w y n ik ó w b ad ań w ła s n y c h autora, w s k a z u ją c r ó w n o c z e ś n ie n a n ie d o sta tk i i lu k i w y m a g a ją c e d a lsz y c h p e n e tr a c ji ź r ó d ło w y c h . W a r to ść k sią ż k i p o d n oszą za m ie sz c z o n e w n ie j in d e k sy n a z w o so b o w y c h , r z ec zo w y c h oraz g e o g r a fic z n y c h , lic z n e ilu str a c je i m a p k i oraz sta ra n n e o p ra c o w a n ie r e d a k c y jn e , za co n a leżą się sło w a u z n a n ia O śr o d k o w i B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jciech a K ę tr z y ń sk ie g o w O lszty n ie.
M a r i a n M r o c z k o
