Kempfi, Andrzej
O dwu edycjach "Anthelogikonu"
Tidemana Giesego : z historii
warmińskich polemik
reformacyjnych w czasach Mikołaja
Kopernika
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 455-464
C O P E R N I C A N A
A N D R Z E J K E M P F I
0 D WU EDYCJACH
ANTHELOGIKONU
TIDEMANA GIESEGOZ H IS T O R II W A R M IŃ S K IC H P O L E M IK R E F O R M A C Y JN Y C H W C Z A S A C H M IK O Ł A J A K O P E R N IK A
W znanym zbiorze przekazów kopernikow skich S p icileg iu m C operni-
canum , ja k i w ydał w 1873 r. w B ran iew ie w czterechsetlecie urodzin
K o p ern ik a F ranciszek H i p 1 e r, n a czołow ym m iejscu zap rezen to w an y je s t in_ extenso A n th elo g iko n T idem ana Giesego к T y tu łem do zajęcia się ty m pism em je s t fak t, że n a jego k a rta c h expressis verbis w y m ie nio n y zostaje M ikołaj K o p ern ik i że w edle tego, co T idem an G iese nam podaje, on w łaśnie dał im puls do ogłoszenia rzeczy d ru k iem [iVicoîaus
C oppernicus illas m eas nugas ty p is excusas vulgari su a d e b a t]2. W re z u lta
cie owej zachęty K opernika, książeczka w yszła w 1525 r. w k rakow skiej oficynie H iero n im a W ietora.
Z persw azyj K o p ern ik a o p u b lik ację słusznie da się w yciągnąć w nio sek, że solidaryzow ał się on z w yrażonym w A n th elo g iko n ie stan o w i skiem swego kap itu ln eg o k o n fra tra i p rzy jaciela T idem ana Giesego. Tak więc książeczka n a b iera w agi w ażnego dla kop ern ik an istó w św iadectw a, zw łaszcza, że m ożem y w skazać n a p ełn ą ap ro b a ty aluzję do pisarskiej tw órczości Giesego, ja k a w y m k n ęła się K opernikow i spod pióra. A luzja n iniejsza — to w ym ow ny e p ite t pod adresem G iesego w liście ded y k a- cy jn y m De revolutionibus: „m ąż u p ra w ia ją c y gorliw ie w szystkie n au k i zarów no duchow ne, ja k i św ieckie” (G isius sacrarum u t est et o m n iu m
bonarum litte ra ru m studiosissim us).
M erytoryczną oceną A n th e lo g ik o n u pierw szy zają ł się F ranciszek H i p 1 e r w sy n tety czn y m ujęciu h is to rii życia literackiego n a W a r m ii3. P o H i p ł e r z e o A n th elo g iko n ie i tw órczości pisarsk iej Giesego tr a k tow ali: L eopold P r o w e ' , A u g u sty n B l u d a u 5 i U lrich H o r s t 6. Z badaczy polskich k ró tk ie zaledw ie w zm ianki czynią o A n th elo g iko n ie
1 S p ic ile g iu m C o p e rn ic a n u m , h rsg . v. F . H i p l e r, B r a u n s b e rg 1873, ss. 3— 71. 2 Ib id e m , s. 6.
3 B ib lio th e c a W a rm ie n sis o d e r L ite r a tu r g e s c h ic h te des B isth u m s E rm la n d , B d. 1 (M o n u m e n ta h isto ria e W a r m ie n sis , B d. 4), B ra u n s b e rg 1872, ss. 99— 102.
4 N ico la u s C o p p ern ic u s, B d. 1, T. 2, B e rlin 1883, ss. 170— 188.
5 T ie d e m a n n G ieses S c h r if t „De reg n o C h r is ti”, Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E rm la n d s (w sk ró c ie ZG A E ), B d. 23, B r a u n s b e rg 1928.
e R e fo r m a tio n u n d R e c h tfe r tig u n g s le h r e in d e r S ic h t T ie d e m a n n G ieses, ZG A E, B d. 30, O s n a b rü c k 1960.
468 A N D E Z E J K E M P F I
L udw ik B i r k e n m a j e r ’, O skar B a r t e l 8, H en ry k Z i n s 9. C ałkiem świeżo, nieco w ięcej uw agi pośw ięcił tej sp raw ie w yżej po d pisan y 10.
N iniejszem u a rty k u ło w i niech będzie w olno nad ać c h a ra k te r p rz y czynku bibliologicznego u , w k tó ry m a b stra h u je się w zasadzie od m e ry to ry czn ej oceny A n th elo g iko n u . P o p rzestań m y jed y n ie n a stw ierd ze niu, że geneza tego pism a w iąże się z przen ik an iem n a W arm ię fe rm e n tu refo rm acy jn eg o i że w zam ierzeniu au to rsk im było ono repliką. R eplika ta zw racała się przeciw jed n em u z pierw szych m anifestów R eform acji w ziem iach p ruskich, w ydanym w 1523 r. w K rólew cu K w ia tk o m o czło
w ie k u ze w n ę tr z n y m i w e w n ę trzn y m , w ierze i u czyn ka ch (Flosculi de h o m in e exte rio re e t interiore, fid e et operibus). K w ia tk i te w yszły pod im ie
niem b isk u p a Sam bii Jerzego P olenza, ale ich praw dziw ym au to rem był w itte n b e rsk i teolog J a n B riesm ann, w y słan y do K rólew ca staran ie m sam ego M arcina L u tra . N a tre ść królew ieckich K w ia tk ó w sk ład ały się tezy za lu te ra ń sk ą n au k ą o u sp raw ied liw ien iu 12.
P rz e d ru k A n th e lo g ik o n u w b ran iew sk im S picilegium C opernicanum oparto n a egzem plarzu B iblioteki Jagiellońskiej. W nocie edytorskiej H i p l e r w y raża dom niem anie, że je s t to egzem plarz u n ik ato w y n a d mieniając* z pow ołaniem się n a H istorię lite r a tu ry W i s z n i e w s k i e- g o 13, że A n th elo g iko n m iał praw dopodobnie d ru g ie w ydanie w 1527 r. W rzeczyw istości w 1527 r. nie w yszła żadna jego edycja, ale w sam ej w iadom ości o w ięcej niż jed n y m w y d an iu tk w i ziarno praw dy.
S taro d ru k , ja k i m iał w rę k u F ranciszek H ip ler i za którego przesłan ie z K rak o w a do B ran iew a dziękuje nadbibliotekarzow i krak o w sk iem u A dolfow i M ułkow skiem u, nosi now ą sy g n a tu rę Cim.0.95. J e s t to k sią żeczka fo rm atu m ałej ósem ki, liczy 95 stro n sygnow anych od A1 do G3. N a stro n ie pierw szej m am y u ję ty w ozdobną obw ódkę ty tu ł: F loscu
lorum L u th era n o ru m de fid e et operibus ανΰηλογικόν. G reckie słowo ανύηλογικόν, od którego całą rzecz określa się w skrócie A n th elo g iko n ,
je s t dw uznaczne. Z naczyć m oże albo „w ybór” albo — jeśli po R euchli- n iań sk u czytać A n tilo g iko n — „odparcie” . D w uznacznością tą G iese św iadom ie igra, ta k że ty tu ł rów nież dobrze tłum aczyć m ożna „W ybór kw iatków lu te ra ń sk ic h o w ierze i u czynkach” , ja k i „O dparcie k w ia t ków lu te ra ń sk ic h o w ierze i uczynkach” . Ig ra n ie znaczeniem słow a po zostaje w zw iązku z ireniczną ten d en c ją pism a, c h a ra k te ry z u je n am G iesego jako w ykształconego h u m an istę i erazm iańczyka.
7 K o p e r n ik ja k o h u m a n is ta , P r z e g lą d W sp ó łczesn y , t. 5, 1923.
8 M a rc in L u te r w P olsce, O d ro d z e n ie i R e fo rm a c ja w P o lsce, t. 7, W a rsz a w a 1962.
3 H. Z i n s , P o c z ą tk i R e fo r m a c ji n a W a r m ii, W k rę g u M ik o ła ja K o p e rn ik a , L u b lin 1966.
10 E ra sm e e t la v ie in te lle c tu e lle e n W a r m ie a u te m p s de N ico la s C o p ern ic, A ctes E ra s m ie n s , P a r is 1970. T o sam o w w e rs ji p o ls k ie j: E r a z m a ż y c ie i n t e l e k t u
a ln e n a W a r m ii w cza sa ch M . K o p e r n ik a , K w a r ta ln ik H is to rii N a u k i i T e c h n ik i,
1970, z. 4.
11 Z a k o n s u lta c ję b ib lio lo g icz n ą s k ła d a m p o d z ię k o w a n ie P a n i p ro f, d r A lo d ii K a w e c k i e j - G r y c z o w e j z B ib lio te k i N a ro d o w e j w W arszaw ie.
12 U. H o r s t , op. cit., p a ssim ; n o w a re e d y c ja K w i a tk ó w w zbio rze: D ie R e fo r
m a tio n im O rd e n s la n d P r e u ss e n 1523/24. P r e d ig te n , T r a k ta te u n d K irc h e n o rd n u n g e n ,
ed. R. S t u p p e r i c h, U lm 1966. 13 T. 9, K ra k o w 1857, s. 5.
R yc. 3. D ru g ie k ra k o w s k ie w y d a n ie A n th e lo g ik o n u . P o c z ą te k w ia śc iw e g o t e k s t u re p lik i.
R ye. 4. D ru g ie k ra k o w s k ie w y d a n ie A n th e lo g ik o n u . D rz e w o ry t z o s ta tn ie j s tro n y d ru k u .
O D W U E D Y C J A C I- I A N T H E L O G I K O N U T I D E M A N A G I E S E G O 461
J a k k a rta ty tu ło w a, ta k i k a rty w ew n ętrzn e A n th e lo g ik o n u p rz y k u w a ją w zrok okazałością szaty typograficznej (por. ryc.). N a stro n ach 2— 4 T idem an Giese zw raca się z listem do ów czesnego p rep o zy ta ko ścioła Sw. S alw ato ra w D obrym M ieście (G u ttstad t) F elik sa Reicha; list ten d ato w an y je s t z O lsztyna (ex arce A lle n ste in ) dnia 8 k w ietn ia 1524 r. N a stro n ach 4— 5 m am y odpow iedź tegoż R eicha, odpow iedź d ato w an ą z L id zb ark a (ex H eilsbergo) 15 k w ietn ia 1524 r. Po tej w y m ian ie koresp o n d en cji n a stro n ach 6— 18 p rzed ru k o w an o tezy k ró le w ieckich K w ia tk ó w Ja n a B riesm anna pt. C e n tu m et decem assertiones
quas A u to r eorum Flosculos a p p ella vit de hom ine interiore et exteriore, fid e et operibus. Z araz po K w ia tka ch n a stro n ach 18— 20 n a stę p u je list
T idem ana G iesego do k an o n ik a k a p itu ły w arm iń sk iej L eonarda N id er- hoffa. D atow any on je s t z O lsztyna (ex arce A lle n ste in ) 9 g ru d n ia 1523 r., a więc w cześniej o k ilk a m iesięcy niż list do R eicha z pierw szych k a r t d ru k u .
D opiero n a stro n ie 21 zaczyna się w łaściw y te k s t A n th elo g iko n u , pod odm iennym niż n a karcie ty tu ło w ej nagłów kiem : T y d e m a n n i Gisonis
c e n tu m et decem assertionum quas autor earum flosculos appellavit de hom ine interiore e t exterio re ανύηλογικόν. T ek st ciągnie się do stro n y 94
w łącznie. N a stro n ie 95 o d n ajd u jem y u góry kolofon: Im p re ssu m Craco-
viae per H ie ro n y m u m V ieto rem anno a C hristo nato m illesim o q u in g en tesim o vigesim o quinto. U dołu w oczy w pada w in ieta w yobrażająca go
łąbka.
I w reszcie n a stro n ie ostatniej m am y ak cen t szczególnie podnoszący okazałość opraw y typograficznej. A k cen t ten to p ięk n y drzew oryt, k tó ry niech będzie w olno polecić pilnej uw adze badaczy szesnastow iecznej k sy lografii. N a pierw szym planie d rzew o ry t p rzed staw ia klęczącego przed k ru cy fik sem m ężczyznę w pow łóczystej szacie z różańcem zw isającym ze złożonych do m o dlitw y dłoni. N a dru g im p lan ie w idać trz y wzgórza, a u ich stóp w stęgę rzeki.
Z danie F ran ciszk a H i p l e r a z n o ty edytorskiej w Spicilegium
C opernicanum , że egzem plarz B iblioteki Jagiellońskiej je s t egzem pla
rzem u nikatow ym , p o w tarzają czyniący o A n th elo g iko n ie w zm ianki autorzy,· m.in. U lrich H o r s t 14, a z badaczy polskich L udw ik B i r k e n - m a j e r 15. W w y n ik u k w eren d y w bibliotekach krajow ych, ja k ą p od jęliśm y, zdanie to okazało się nieścisłe. Oprócz B iblioteki Jagiellońskiej
A n th elo g iko n T idem ana Giesego zachow ał się w dw u egzem plarzach
ongiś lw ow skiej, a obecnie w rocław skiej B iblioteki O ssolineum . B ierw szy z n ich sygnow any je s t X V I 0.406, na karcie ty tu ło w ej n a tra fia m y na n o tę p row eniencyjną: Stanislai K ról 1552. D rugi to sta ro d ru k o sy g n a tu rz e X V I 0.585. Pochodzi z p ry w atn eg o księgozbioru I. M. O ssolińskiego. Co w ięcej, k w eren d a doprow adziła do stw ierdzenia, że dotychczas zn an a edycja n ie b y ła edycją pierw szą i jed y n ą. P rzeoczona przez badaczy edycja A n th e lo g ik o n u zachow ała się w dw u egzem plarzach. P ierw szy egzem plarz posiada B iblioteka C zartoryskich w K rakow ie, nosi on sy g n a tu rę 656/1, a n a karcie ty tu ło w ej n o tę p row eniencyjną: inscriptus
catalogo dom us s. Barbarae Cracoviensis Societatis lesu. D rugi je s t w łas
nością B iblioteki U n iw ersy tetu Poznańskiego, sy g n a tu ra 229858/1. O d
14 O p. cit., s. 38. 13 O p. cit., s. 333.
462 A N D R Z E J K E M P F I
n a jd u je m y go w klocku z pieczątką: Bibliotheca Societatis L itte ra ru m
Curonensis.
E dycja przeoczona dotąd przez badaczy w yszła spod p rasy te j sam ej krakow skiej oficyny H ieronim a W ietora. Rok w y d an ia to te n sam ro k 1525, ty le że określono m iesiąc dru k u : luty. P rz e k o n u je m y się o ty m k o n fro n tu ją c kolofony obydw u edycji. Podczas gdy w edycji u przednio znanej kolofon brzm iał im p ressu m Cracoviae per H ie ro n y m u m V ieto rem anno a C hristo
nato m illesim o qu in g en tesim o vigesim o quinto, w edycji, k tó rą sy g n ali
zujem y, brzm i on: Cracoviae, per H ie ro n y m u m V ieto rem , anno D om ini
m illesim o qu in g en tesim o vigesim o quinto, m ense Februarii.
A n th elo g iko n w edycji krakow skiej z lutego 1525 r. to książeczka
fo rm a tu ósem ki, liczy 94 stro n y sygnow ane od do G7. N a karcie ty tu łow ej zam iast F losculorum L u th era n o ru m de fid e et operibus ανύηλογιχόν
T id em a n n i G isonis czytam y: T id em a n n i G isonis C en tu m e t decem a ss e r
tio n u m quas au th o r earum Flosculos a p p ella vit de ho m in e in terio re et
exterio re ανύηλογιχόν. J e s t to te n sam ty tu ł, ja k i o d n ajd u jem y n a stro n ie 21
dotychczas znanej edycji w m iejscu, gdzie zaczyna się w łaściw y te k st
A n th elo g iko n u .
E dycja tłoczona w lu ty m je s t edycją w cześniejszą, k tó ra w yróżnia się skrom niejszą szatą typograficzną. W ew nątrz m niej m am y ozdobnych inicjałów , a na końcu n ie m a ozdobnego d rzew o ry tu z w izeru n k iem k lę czącego p rzed k ru cy fik sem m ężczyzny n a p lan ie pierw szym . W sam ym tekście jed y n a różnica to b ra k m arg in aln y ch odnośników do cytow anych m iejsc P ism a św . H ieronim W ietor w prow adził te odnośniki dopiero p rz y p o w tó rn y m tłoczeniu książki, p rzy czym m ożna przypuszczać, że był o to proszony przez śledzącego d ru k z oddalonej od K rak o w a W arm ii T idem ana Giesego. R ów nież zm iana ty tu łu w edycji p ow tórnej n a F los
culorum L u th era n o ru m de fid e et operibus ανύη).ογιχόν, to n a pew no
w ynik autorskiej in terw en cji.
P o m ijając oficyny d ru k a rsk ie G dańska czy K rólew ca, a przekazując
A n th elo g iko n do K rakow a, T idem an G iese poszedł w ślady w spom nia
nego przez siebie n a k a rta c h książki M ikołaja K opernika, k tó ry w 1509 r. w łaśnie w stolicy K ró lestw a Polskiego K rakow ie w ydał d rukiem przek ład z ję z y k a greckiego n a łaciński L istó w obyczajow ych, sielskich
i e ro tyczn ych T eo filak ta S ym okatty. Z o fertą w ydaw niczą zw rócił się
je d n a k G iese do H ieronim a W ietora, podczas gdy K o p ern ik b y ł k lien tem oficyny J a n a H allera. O bydw aj ci d ru k arze zapisali się złotym i zgłoskam i w h isto rii k u ltu ry polskiej epoki O drodzenia 16. H aller to przecież w y daw ca w ielkiego kodeksu p ra w polskich, J a n a Ł askiego C om m une in
c ly ti Poloniae R egni privilegium . A spod p ra s w a rsz ta tu W ietora w yszły
m .in. tak ie pierw sze d ru k i w języ k u rodzim ym , ja k Ja n a z Koszyczek
R o zm o w y Salom ona z M archołtem czy B altazara Opecia: Ż y w o t Pana J e zu C hrysta. W ietor tłoczy też w 1524 r. pierw szą w Polsce książkę
w języ k u greckim M o s c h u s a C arm en quod am or fu g itiv u s inscribitur.
16 A. K a w e c k a - G r y c z o w a , R o la d r u k a r s tw a p o lskieg o w d o b ie O d ro
464 A N D R Z E J K E M P F I
A B O U T TW O E D IT IO N S O F A N T H E L O G IK O N BY T ID E M A N G IE S E F ro m th e H is to ry of W a rm ia n R e fo rm a tio n P o le m ic s in th e D ays
of N ich o las C o p ern ic u s.
In th e w e ll k n o w n s o u rc e tr e a tis e a b o u t C o p e rn ic u s „ S p ic ile g iu m C o p e r n ic a n u m ” w h ic h w a s p u b lis h e d b y F ra n c is H ip le r in B ra n ie w o in 1873, o n th e f o u r th c e n te n a ry o f C o p e rn ic u s ’s b irt h , th e r e is q u o te d th e w h o le A n th e lo g ik o n b y T id e m a n G iese, a W a rm ia n c an o n , in th e m a in p la c e. B u t th e m o s t im p o r ta n t f a c t co n n ec te d w ith A n th e lo g ik o n is t h a t th e r e is d is tin c tly (e x p re ssis v e rb is) m e n tio n e d th e n a m e of C o p e rn ic u s a n d T id e m a n n G ie se e v e n w r o te t h a t C o p e rn ic u s h a d g iv e n h im th e im p u ls e to p u b lis h th is w o r k („N ic o la u s C o p e rn ic u s illa s m e a s n u g a s ty p is e x c u sa s v u lg a r i s u a d e b a t”). I n c o n se q u e n c e of C o p e rn ic u s ’s e n c o u r a g e m e n t th e b o o k le t w a s p u b lis h e d in 1525 in C ra co w p r in t in g h o u se of H ie ro n im W ieto r.
T h e g e n e s is o f A n th e lo g ik o n is c o n n e c te d w ith p e n e t r a tin g th e R e fo rm a tio n a g ita tio n in to W a rm ia fro m th e n e ig h b o u rin g T e u to n ic O r d e r ’s P r u s s ia a n d i t w a s th e a u th o r ’s in te n tio n th is b o o k le t to b e a r e jo in d e r. T h e r e jo in d e r w a s tu r n e d a g a in s t o n e of th e f ir s t R e fo rm a tio n m a n ife s to s in P ru s s ia , p u b lis h e d in K ró le w ie c in 1523, u n d e r th e title „ F lo w e rs a b o u t I n n e r a n d E x t e r io r M an , F a ith a n d D e ed s” (F lo sc u li d e h o m in e e x te rio re e t in te rio r e , fid e e t o p e rib u s). T h o se „ F lo w e rs ” w e re p u b lis h e d as th e w o rk o f th e S a m b ia n b ish o p , G e o rg e P o le n z , b u t th e r e a l a u th o r w a s a th e o lo g ia n fro m W itte n b e rg h , J o h n B rie sm a n n , s e n t to K ró le w ie c b y M a rtin L u t h e r h im se lf. T h e c o n te n t of th e „ F lo w e rs ” w a s th e sis fo r L u t h e r a n le c tu re s on e x c u lp a tio n . H ip le r’s o p in io n c o n c e rn in g th e co p y of A n th e lo g ik o n o fte n fo llo w e d b y th e o th e rs o u g h t to b e c o rre c te d , th e copy in th e J a g ie llo ń s k i L i b r a r y in C ra co w is n o t th e o n ly one. T w o o th e r copies a re p re s e r v e d in th e c o lle ctio n o f „O sso li n e u m ” L i b r a r y in W ro cław . W h a t is m o re , in q u ir ie s m a d e in d iff e r e n t lib r a r ie s in o u r c o u n try g a v e e v id e n c e t h a t th e e d itio n a lre a d y k n o w n w a s n e ith e r th e o n ly o n e n o r th e f i r s t one. T h e e a r lie r e d itio n of A n th e lo g ik o n w h ic h h a d e sc a p e d d e te c tio n o f th e re s e a rc h w o rk e rs w a s p re s e r v e d in tw o copies, o n e o f th e m is in t h e C z a rto ry sc y L i b r a r y in C ra c o w a n d th e o th e r o n e in th e L i b r a r y o f th e U n iv e r s ity of P o z n a ń .
B o th e d itio n s of A n th e lo g ik o n w e re p r in t e d in th e sa m e p r in tin g h o u se o f H ie ro n im W ie to r in C ra c o w in 1525. In th e re p ro d u c tio n s e n clo se d to th is a rtic le w e c a n see t h a t in t h e f i r s t e d itio n th e c o lo p h o n is: im p re s su m C ra c o v ia e p e r H ie ro n y m u m V ie to re m a n n o D o m in i m ille s sim o q u in g e n te sim o V igesim o q u in to , m e n se F e b r u a r i ”. In th e seco n d e d itio n , k n o w n e a r lie r b y th e re s e a r c h w o rk e rs , th e colo p h o n is: „ im p re s su m C ra c o v ia e p e r H ie ro n y m u m V ie to re m a n n o a C h ris to n a to m ille s im o q u in g e n te sim o v ig e sim o q u in to ” . T h e re is a lso a d iff e re n c e b e tw e e n t h e b o th e d itio n s on title p ag es. T h e f u ll t i t l e of th e f i r s t e d itio n is „ T id e m a n n i G iso n is C e n tu m e t d ecem a s s e rtio n u m q u a s a u th o r e a r u m F lo sc u lo s a p p e la v it d e h o m in e in te rio r e e t e x te rio r e α νθη λο γικό ν”, th e title o f th e o th e r e d itio n is „ F lo s c u lo ru m L u t h e r a n o r u m de fid e e t o p e rib u s α νθη λογικόν T id e m a n n i G iso n is”. A G re e k w o rd α νθη λογικόν fr o m w h ic h a b rid g e d title A n th e lo g ik o n com es is of d o u b le m e a n in g . G ie se a c te d in f u ll c o n scio u sn ess w ith th o se d o u b le m e a n in g s, so t h e title o f th e sec o n d e d itio n m a y be t r a n s la te d „T h e S e le c tio n o f L u t h e r a n F lo w e rs a b o u t F a ith a n d D e e d s” a s w e ll a s „T h e C o n fu ta tio n o f L u t h e r a n flo w e rs a b o u t F a ith a n d D e e d s ”.
T h e e a r lie r e d itio n of A n th e lo g ik o n , d e sc rib e d h e re , h a s m u c h s im p le r ty p o g ra p h ic a l a ttire . In s id e , t h e r e a r e fe w e r o rn a m e n ta l in itia ls a n d a t th e e n d th e re is n o t a n o r n a m e n ta l x y lo g r a p h (w o o d cu t) w ith a p ic tu r e o f a m a n k n e e lin g in f r o n t o f a c ru c ifix . T h e re a r e n o t m a r g in a l fo o t n o te s c o n c e rn in g th e q u o te d w o rd s o f th e B ib le too. T h e y w e re p u t a t th e sec o n d p r in tin g only.
Ig n o rin g p r in t in g h o u ses in G d a ń sk a n d K ró le w ie c, n e a r e r to W a rm ia , a n d s e n d in g A n th e lo g ik o n to C ra co w , T id e m a n n G iese fo llo w e d m e n tio n e d b y h im in h is w o rk N ich o las C o p ern ic u s w h o h a d p u b lis h e d a tra n s la tio n fro m G re e k in to L a tin „ L e tte rs of T e o fila k t S y m o k a tta ” also in th e c a p ita l of P o lish K in g d o m , C raco w , in 1509. B u t G iese o ffe re d h is w o rk to b e p r in t e d to H ie ro n im W ie to r, w h ile C o p e r n ic u s h a d b e e n a c lie n t of J o h n H a lle r ’s p r in t in g h o u se.
