Czubiel, Lucjan
Prace konserwatorskie w
województwie olsztyńskim w latach
1961-1965
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 239-268
KRONIKA NAUKOWA W O JEW Ó DZTW A OLSZTYŃ SKIEG O
L U C JA N C Z U B IE L
PR A C E K O N SE R W A T O R SK IE
W W OJEW ÓDZTW IE O L SZ T Y Ń SK IM W LA TA C H 1961— 1965
D z iałaln o ść k o n se rw a to rsk a w o k resie 1961— 1965 m ia ła od m ien ny c h a ra k te r niż w p o p rze d n iej p ię cio latce 4 P o p ie rw sze, w la ta c h 1961— 1965 sk o n ce n tro w ano duże śro d k i fin a n so w e n a m n ie jsz ą liczbę zab y tk ów , a le e fe k t p r a k tyczn y był n iew sp ó łm iern ie w ię k sz y niż w la ta c h p op rzedn ich . P ra c a m i b u d o w lan y m i o b jęto n a jc e n n ie jsz e za b y tk i arch ite k tu ry , z k on k retn y m ich przezn aczen iem u żytkow ym . D zięki a d a p ta c ji z a b y tk ó w poszerzon o zn aczn ie p ow ierzch n ię u żytk ow ą z a jm o w a n ą p rzez p la có w k i k u ltu ra ln e.
D ru g a c h a ra k te ry sty c z n a cecha ok resu sp ra w o zd a w cze g o — to p o jaw ie n ie się w ażn ych a k tó w p raw n ych w z a k r e sie ochron y zab y tk ów . J u ż w 1960 r. u ch w ałą n r 418 R a d a M in istró w z a p ew n iła d o fin an so w an ie od bud ow y obiektów dotąd n ie u żytkow an y ch w w y so k o ści 23 proc. ogóln ych kosztów . U ch w ała ta p rzy czy n iła się do od bud ow y sze re g u ob iek tó w w n aszy m region ie.
U sta w a z 15 lu tego 1962 г.: O ochron ie d ó b r k u ltu ry i m u zeach , w a rt. 1 m ów i: „O ch ron a d óbr k u ltu ry , stan o w iący ch d orob ek m y śli i p ra c y w ielu pokoleń, je s t o bow iązkiem p a ń stw a i pow in n o ścią o b y w ate li” . P rzedłu żen iem te j u sta w y są p o d e jm o w an e w tym o k resie a k ty p raw n e o z a się g u n aszego w ojew ód ztw a, w śród nich a k c e p ta c ja p la n ó w p r a c y k o n se rw a to rsk ie j przez K o m ite t W ojew ód zki P Z P R .
C elem za p o zn an ia sp o łe cze ń stw a z d o b ram i k u ltu ry m a te r ia ln e j, podan o do p u b liczn ej w iad o m o ści w y k a z zab y tk ó w n ieru ch om y ch w ojew ód ztw a olszty ń sk iego, p o d le g a ją c y c h och ron ie p ra w n e j. O bw ieszczen ie W ojew ódzkiego K o n se rw a to ra Z a b y tk ó w z 3 k w ie tn ia 1963 r. op u b lik o w an o w „D zien n iku U rzęd ow ym W ojew ód zk iej R a d y N a ro d o w e j w O lszty n ie” , n r 7 z 29 czerw ca 1963 r., ροζ. 79.
W w y k a zie u w zględn ion o w sz y stk ie r o d z a je z a b y tk ó w n ieruch om y ch , w y s tę p u ją c e n a teren ie w o jew ó d z tw a: założen ia u rb a n isty cz n e , fo r ty fik a c je m ie jsk ie , zab u d o w ę m iast, ratu sz e , kościoły , k a p lic e przyd rożn e, zam k i, p ała ce, d w ory, z a b y tk i o przezn aczen iu g o sp o d a rcz y m i p rzem y sło w y m (m łyny, w ia tra k i, spich rze), z a b y tk i b u d o w n ictw a lu d ow ego (ch ałupy, zagro d y ). W m yśl u staw y w ła ścicie le i u żytk ow n icy o b iek tó w zab y tk ow y ch m a ją obow iązek u trzy m y w a n ia ich w n ale ży ty m stan ie . W szelkie rem o n ty w y m a g a ją u p rz e d n iego u zgod n ien ia z W ojew ód zkim K o n se rw a to re m Z abytk ów .
P re z y d iu m W ojew . R a d y N a ro d o w ej w O lszty n ie, m a ją c n a u w ad ze w ła ś ciw e z a g o sp o d a ro w an ie n ie u ży tk o w an y ch zab y tk ów , p o d ję ło w te j sp ra w ie u ch w ałę 15 lu tego 1962 r.
1 L u c ja n C z u b i e l , P ra c e k o n se rw a to rsk ie w w o jew ó d ztw ie o lszty ń sk im
T rzecim elem entem ch a ra k te ry sty czn y m d la ok resu sp raw o zd aw cze go by ła n asilo n a a k c ja p ro p a g a n d o w a w z a k re sie ochrony zab y tk ó w oraz ich w ła ś ciw ego za g o sp o d a ro w an ia. W tym też celu p rzy gotow an o w y kaz całkow icie lu b częściow o n ie u żytkow an y ch zab y tk ó w n asze go w ojew ództw a. W ykaz ten w y słan o do dużych o śro d k ó w p rzem y słow y ch P o lski, pu blik ow an o w p r a sie oraz w P o lsk im R ad iu .
W ażnym w y d arzen iem s ta ła się u ch w ała n r Χ Χ Χ ΙΠ /3 6 1 z 1 w rześn ia 1961 r. J e j przed m iotem było „u tw o rzen ie P ark u E tn o g ra ficzn e g o w O l sztyn k u , ja k o p la có w k i m u ze aln e j — O ddziału M uzeum M azu rsk ie go w O l szty n ie ” . U ch w ała ta u z a sa d n ia p o trze b ę in w e sty cji i d alsze go rozw oju P ark u . N a te re n ie w ojew ództw a olszty ń sk iego z n a jd u je się sze re g obiek tów k u l tu ry lu d o w e j i bu dow n ictw a d rew n ian ego, zw iązan ych z p o lsk o śc ią tych ziem . O b iekty te n isz cze ją z roku n a rok, n ale ży w ięc stw o rzy ć od pow ied n ie w a ru n k i do ich rato w a n ia. W y d aje się, że fo rm a sk an se n u je s t n ajo d p o w ie d n ie jsz a . W O lszty n ku zabezpieczon o i otoczono tro sk liw ą o p ie k ą k o n se rw a to rsk ą obiekty stan o w ią ce bezcen n y sk a rb k u ltu ry m a te ria ln e j i sztu k i lu dow ej. Po za g o sp o d a ro w an iu ud ostępn iono je szero kiem u ogółow i. W o k resie s p r a
w ozdaw czym P a r k E tn o g ra ficzn y w O lszty n ku o trzy m a ł trzy obiekty
o ry gin aln e: ch ału p ę z G ązw y , m łyn z K a b o rn a i w ia tr a k z D obrocin a. N a p o d k re ślen ie z a słu g u je tak ż e fa k t p rz e ję c ia n iem a l w szy stk ich robót k o n se rw ato rsk ich p rzez P raco w n ię K o n se rw a c ji Z a b y tk ó w w G d ań sk u . To sp e c ja listy c z n e p rze d się b io rstw o od 1960 r. w y k o n u je u n as w ię k sz o ść p rac przy now ych o biek tach . Do z a k re su d z ia ła n ia tych fa ch ow ców n ależy op raco w y w an ie d o k u m en tacji n aukow ych i techniczno-roboczych, d okon y w an ie zabiegów k o n se rw ato rsk ich o ra z p ra c b u d ow lan o-m on tażow y ch .
I. P R A C E B U D O W L A N O - K O N S E R W A T O R S K I E 1. N ID Z IC A — Z A M E K G O T Y C K I
W ybór m ie jsc a n a b u d o w ę za m k u b y ł n ad zw y cza j tr a fn y : z trzech stron otoczony b a g n a m i m ia ł d o jście i połączen ie z lą d e m sta ły m jed y n ie od w schodu. P ierw o tn y zam ek, p raw d o p o d o b n ie d rew n ian y, zb u d o w an y został w d ru g ie j połow ie X I I I w ieku, a n a stę p n ie z a stąp io n y p rzez m ały m u ro w an y — d z isie jsz e p rzed zam cze. B u d ow ę obecn ego zam k u rozpoczęto p rz y p u szcz aln ie w 1380 r. i zakończono około 1400 r. W 1409 r. u stan ow ion o w N id zicy sam o d zie ln e w ójtostw o.
Po b itw ie pod G ru n w ald e m za m ek d o sta ł się p rze jścio w o w ręce P olak ów . W 1413 r. w ie lk i m istrz H en ry k von P lau e n ro zb u d o w ał go w potężną w arow n ię. W 1656 r. m u ry zam k o w e p o w strz y m ały n a p a d T a taró w . Po z a w arciu p o k o ju ze S zw e d a m i p rzep ro w ad zo n o n a p r a w ę zam ku. W 1784 r. m ia ł m ie jsce d ru gi p o ża r przed zam cza. W 1812 r. zam ek zo sta ł trochę zniszczony przez sta c jo n u ją c e tam w o jsk a fra n c u sk ie . P ó źn iej p o p ad ł częściow o w ruin ę, od k tó re j u ra to w a ł go pow iatow y ra d c a p raw n y , F erd y n a n d T y m o te u sz G re- goroviu s, a d a p tu ją c go w la tach 1828— 1830 d la celów sąd o w n ictw a. W 1925 r. o d kry to go ty ck ie m alow id ło ścien n e w sa li n ad w y stę p u ją c ą czę ścią b ra m n ą. W 1928 r. p rzeprow ad zon o rem on t o b ie k tu : odnow iono szczy ty sk rz y d ła zachodniego o raz u p o rząd ko w an o otw ory w gan k u obronnym p rz y w ra c a ją c im p ie rw o tn y k ształt.
W 1933 r. p rzebu d ow an o sk rzy d ło północn e, a d w a la ta późn iej w ykon ano p race rek o n stru k cy jn e w sk rz y d le zachod nim . W 1945 r. zam ek z o sta ł c z ę ś ciow o sp alo n y . D opiero w 1952 r. p rzy stą p io n o do p rac zab e zp ie cza ją cy ch i a d a p tacy jn y ch .
Z a m e k w znosi się n a rzu cie w y dłużon ego p ro sto k ą ta o w y m iarach 62 X 44 m , z dziedzińcem p o śro d k u (39 X 17 m). Z bu d o w an y z cegły i k a m ien ia poln ego (w dolnych p artia ch ), go ty ck i z d w iem a k w ad rato w y m i w ieżam i (w ysokości 23 m do gzy m su k o ro n u jącego ) od w sch od u, k ry ty dach em d w u sp ad ow y m . C z te ro sp a d o w e d ach y w ież uległy w o statn ich la tac h zn isz czen iu, rów n ież w m u rach n ad b ra m ą p ro w ad z ą c ą z p rze d zam cza do d zie d ziń ca istn ia ły d ość zn aczne w yrw y. Od stro n y w sch od n iej do głów nego k o rp u su zam ku p rz y le g a przed zam cze, s k ła d a ją c e się z n isk ie j, p rze sk le p io n ej b ra m y w jaz d o w e j, dw óch bu dy n ków , o k r ą g łe j b a sz ty i m u ru obron nego od stro n y półn ocn ej, tw orzą one za m k n ię ty m ały d ziedziniec. S a m zam ek s k ła d a się z głów nego b u d y n k u zachodniego, podpiw niczonego. P iętro z a jm o w a ła k a p lic a , z d w u przęsłow y m sk lep ie n iem gw ia źd zisty m , r e fe k ta r z i k a n c e la r ia (w re fe k ta rz u i w k a p lic y zach ow ały się śla d y m alo w id eł gotyckich poch od zących z 1400 r. i około 1480 r.).
T rz ecią k o n d y g n ację sk rz y d ła zach od n iego stan o w i n isk ie p om ieszczen ie spichrzow e. Od stro n y p ółnocn ej i połu d n iow ej d ziedziniec zam k ow y z a m y k a ją sk rz y d ła boczne, d w u k o n d y gn acy jn e, k ry te d ach em pulp ito w y m , n ad któ ry m w gru b o ści m u ru biegn ą g an k i strz eln icz e z w ą sk im i otw oram i n a zew n ątrz.
N a jc ie k a w sz e je s t sk rzy d ło w schod nie, flan k o w an e od p ołu d n ia i północy p ię cio k o n d y gn acy jn y m i w ieżam i. P o śro d k u tego sk rz y d ła z n a jd u je się prze- sk lep io n a b ra m a p rze ja zd o w a . W y stęp u je o n a zn aczn ie z lica tw o rzą c ro d zaj szyi b ra m n e j. P otężn e m u ry zam k u d o m in u ją s w o ją b ry łą nie ty lk o n ad m iaste m , a le i okolicą, tw orząc p iękn y akce n t w y sokościow o-w idokow y .
P o d czas d ziałań w ojen n ych n a jb a r d z ie j u cie rp iało sk rzyd ło w sch od nie z d w om a fla n k u ją c y m i w ieżam i o raz ry z a lito w a czę ść śro d k o w a, k tó rej m u ry m a g istra ln e u legły zn iszczen iu n a w yższych k o n d y g n acjach . Z n isz czone zo sta ły tak że w ięźb y obu w ież łączn ie ze stro p a m i pow yżej p a rte ru o raz zab u d o w an ia p rzed zam cza, a zw ła szcza g o ty ck a b a sz ta i odcinek m uru z a m y k a ją c y dziedziniec p rze d z am cza od stro n y po łu d n io w e j.
B io rą c pod u w ag ę w a rto ść a rch ite k to n iczn ą za b y tk u p ostan ow ion o obiekt o d bud ow ać. W 1959 r. op racow an o p ro je k t tech n iczn o-rob oczy, a w 1964 r. kolory sty czn o-w n ętrzow y . Po u stalen iu p ro g ra m u u żytkow ego i w y kon an iu d o k u m en tacji p ro je k to w o -k o szto ry so w e j p rzy stą p io n o do a d a p ta c ji i czę ścio w e j k o n se rw acji.
O d n a w ia ją c zam ek, przew id zian o u m ieszczen ie tu P o w iato w ego D om u K u ltu ry , P ow szech n ej B ib lio te k i P o w ia to w ej, p u n k tu m u zealn ego , k aw iarn i, hotelu tu ry sty czn e go , sc h ro n isk a h a rce rsk ie g o i in nych klubów .
W ciągu p ięciu la t (1961— 1965) P ra co w n ie K o n se rw a c y jn e Z a b y tk ó w — O d d ział G d a ń sk p rze p ro w ad ziły n a s tę p u ją c e p ra c e b u d o w la n o -a d a p ta c y jn e : zam ek częściow o p odpiw n iczon y (sk rzy d ło zach od n ie i częściow o w schodnie) — pom ieszczen ia te w y k o rz y stan o n a kotłow nię cen traln ego o grze w an ia i sk ład opału . W części w sch od n iej p o d w ieżą ułożono p o sa d z k ę z cegły k lin k iero w e j o raz stro p p łask i, a tak ż e k la tk ę sch odow ą w ew n ętrzn ą. N a p arte rze w sk rz y d le w schodnim , n ad p rz e jśc ie m , w y kon an o sk le p ie n ie kolebkow e sp łaszczo n e, a n ad nim stro p ogn io trw ały ja k o nośn y. We w szy stk ich p o m ie sz czen iach p arte ro w y ch położono n ow e p o sad z k i (klin kierow e, la stric o , z m a sy szp ac h lo w e j, p a rk ie t lu b p ły ty w iórow e, w zale żn o ści od p rze zn acz en ia p o m ieszczeń). K la tk i sch odow e n a w y ższe k o n d y g n ac je w y kon an o w żelbecie, k ru żg a n e k o b ie g a ją cy w okół dziedzin iec zam k o w y o ra z s p a d p ły ty k ru ż g a n k a op arto n a słu p ach żelb etow y ch . P o m ie szcz en ia p a rte ro w e o sk lep ie n iach kolebkow ych i jed n y m krzyżow o-żeb row ym w sk rz y d le w sch od n im o trzy m ały ty n k i, z w y ją tk ie m że b e r sk lep ie n n y ch i dolnych p a r tii ścian , k tó r e zo stały
K o m u n i k a t y 16
odsłon ięte, oczyszczone, w y spoin ow an e i pozostaw ion e w stan ie surow ym . S k le p ie n ia k oleb k ow e o trzy m ały n ow oczesną polich rom ię o tre śc i zodiaku.
P odob n ą z a sa d ę p rzy ję to w p rzy p a d k u a d a p ta c ji w yższych k o n d y gn acji. Do ciekaw szy ch czynn ości k o n se rw ato rsk ich n ależy zaliczyć a d a p ta c ję p o m ieszczeń na pierw szy m p ię trz e sk rz y d ła zachodniego. K o n d y g n a c ja ta s k ła d a ła się z trzech n iew ielkich pom ieszczeń , do k tórych w śred n iow ieczu w chodziło się b ezpośred n io z k ru żgan k u . P on iew aż p rzy k o n ce p cji p rz y sto so w an ia części pom ieszczeń zam ku na dom k u ltu ry nieodzow ne było w y g o sp o d aro w an ie s a li w id ow iskow ej co n ajm n ie j n a 350— 400 m ie jsc, zd ecyd o w ano w y b u rzy ć dw ie ścian y d ziałow e om aw ian ego sk rz y d ła , s tw a r z a ją c w ten sp o só b dość dużą pow ierzch n ię u żytkow ą. Z ach ow an e sk lep ie n ia g w iaźd ziste o trzy m ały now y tynk, przy· zach ow an iu gotyck iego p ro filu . P ró b a u su n ię cia p óźn iejszych tyn ków z żeber sk lep ien n y ch nie pow iod ła się, gdyż k o n se rw ato rzy niem ieccy p ow lekli pow ierzch n ię żeber z a p ra w ą cem en tow ą, k tó ra zo sta ła w chłon ięta w m iąż sz cegieł. Z ach odn ią ścian ę sa li oczyszczono z tynków , uzupełniono u b y tk i otw orów okiennych, d o p ro w ad za ją c lico ścian y do stan u pierw otnego, surow ego. N a to m iast ścian ę w schodnią, ze w zględu n a zn aczne prze m u ro w an ie i ub ytk i, otyn kow ano po up rzed n im założeniu przew od ów in sta la c ji elektry czn ej, cen traln ego o grze w an ia itp. Z ach ow ane fra g m e n ty go ty ck ie j polich rom ii podd an o zabiegom k o n se rw acy jn y m . Inne p om ieszczen ia tej k o n d y gn acji o trzy m ały now e ty n k i i podłogi, odpow iednio do przezn aczen ia.
W części w sch od n iej d ru giego p ię tra w ykon ano m asy w n e stro p y ogn io trw ałe. Z n alazły tu p om ieszczen ie b ib lio tek a o raz sch ron isk o tu rystyczn e. N a ca łe j te j k o n d y gn acji, łączn ie z w ieżam i, podłogi w ykon ano z p ark ie tu i p ły tek z tw orzy w a sztucznego (PCW). K o n d y g n ac ję czw artą sk rz y d ła w schodniego o raz w y ższe p om ieszczen ia w w ieżach przezn aczono na sc h ro n isko. P rzygotow an o tu p o k o je dw u- i trzyosob ow e oraz u rzą d ze n ia san itarn e. G a n k i obronne, w iod ące n a stry ch , o raz otw ory okienn e zach ow ały się na ogół w dobrym stan ie. W ykonano jed y n ie p o sad zk i z cegły, uzupełniono ram y okienne, d okonano drobnych n ap raw w ięźby i przełożono pokrycie dachow e. T a k ie pokrycie o trzym ało rów n ież sk rz y d ło zach od n ie o raz d achy pu lpitow e sk rz y d eł północnego i południow ego. W ieże fla n k u ją c e sk rzyd ło w sch od n ie p o k ry to w ięźb ą dach ow ą k om bin ow an ą, częściow o żelbetow ą (dolna) i częściow o d re w n ian ą (górna), p rz y k ry tą ce ram iczn ą dach ów ką, holen derką. E le w a c je zew n ętrzn e pod d an o zabiegom k o n se rw ato rsk im , p o le g a ją c y m na uzupełn ien iu ubytków , zam u ro w an iu w yrw , oczyszczeniu tynku, częściow ej re k o n stru k c ji otw orów okienn ych itp.
W ykończenie w ew n ętrzn e zam ku p olegało — poza przep row ad zen iem n ie zbędnych in sta la c ji (elek tryczn a, cen traln ego ogrzew an ia, w o d n o -k a n a liz a c y jn a , przeciw p ożarow a itd.) — n a w y kon an iu s to la rk i n iety pow ej. T a k ą d ecy zję p o d jęto ze w zględu na c h a ra k te r budow li, ja k i je j w a rto ść a rc h ite k toniczną.
O d dan ie a d ap to w an e go zam ku sp ołeczeń stw u m ia sta N id zicy i po w iatu było ud an ą p ró b ą w y k o rz y stan ia za b y tk u d la z a sp o k o je n ia p o trze b społeczn o- k u ltu ra ln y ch region u. Z espół p ro je k tan tó w w osobach inż. arch. W ald em ara P o loczan in a (p ro jek ta n t g en eraln y ), m g ra inż. arch . A n d rz e ja B ru sze w sk ie go i p la sty k a M ieczy sław a R o m ań czu k a (w nętrze), w łożył w iele w y siłk u , by u z y sk ać ja k n ajle p sz e e fe k ty przy użyciu tan ich m ate riałó w bu dow lan ych . P rz y ję ta z a sa d a zap ew n ien ia użytkow n ikom w y gód i n ow oczesność rozw iązań nie rezy gn ow ała z p o stu la tó w k o n se rw ato rsk ich , k tó re uw zględ n ian o tak w czasie p ro je k to w an ia , ja k i r e a liz a c ji za d a n ia bu dow lan ego. O w łaściw o ści ro zw iązan ia tego p ro b lem u św iad czy fa k t, że p ro je k t ten (uzn an y za p o s ia
d a ją c y w y b itn e w a rto śc i p la sty cz n e p rzez K o m is ją K la sy fik a c y jn o -A r ty - styczn ą S to w arzy sz en ia A rch itek tó w P olskich ), o d zn acza się dużą k u ltu rą i p ro sto tą w operow an iu w sp ółczesn ym i śro d k a m i w y razu p lasty czn e go , p o d k re śla ją c y m i w a lo ry zab y tk ow e obiektu.
D an e liczbow e zam ku w N id zicy: k u b a tu r a 24.500 m 3, d łu go ść 62 m, sze ro ko ść 44 m , d ziedzin iec 39 X 17 m. W ysokość w ieży do kalen icy 34,80 m.
P ow iatow y Dom K u ltu ry z a jm u je sk rz y d ło północn e (dw ie kon d ygn acje) i s a lę w id ow isk ow ą w sk rz y d le zachodnim na p ie rw sz y m piętrze, łączn ie 13 pom ieszczeń o p ow ierzch n i 777 m 2 (w tym s a la w id ow isk ow a 300 m- o w y m iara ch 9,25 X 30 m). B ib lio te k a P o w iato w a z a jm u je sk rz y d ło w schodnie (trzy dolne k o n d y gn acje ) i p ie rw sze p ię tro sk rz y d ła połud n iow ego, razem 12 pom ieszczeń o pow ierzch n i 581 m 2. P rz e d się b io rstw o T u ry sty czn e „W a r s z a w a — O lszty n ” u ż y tk u je p a rte r sk rz y d ła zachodniego, gd zie z n a jd u je się k a w ia rn ia n a 100 m ie jsc (6 pom ieszczeń , 262 m 2) o raz c zw artą k o n d y g n ację sk rz y d ła w sch od n iego i górn e p a r tie obu w ież, m ieszczące hotel tu ry sty czn y na 60 m iejsc, łączn ie 20 pom ieszczeń o p ow ierzch n i użytkow ej 693,5 m 2. P u n k t m u zealn y z a jm u je pięć pom ieszczeń w sk rz y d le połud niow ym o łączn ej pow. 107 m 2. S ch ro n isk o Z w iązk u H a rc e rstw a P o lsk ie g o zlokalizow an o na p a rte rz e w n arożn ik u sk rz y d ła półn ocn o-w sch od n iego i z a jm u je ono 5 p o m ieszczeń, w tym grotę, o łączn ej pow ierzchn i 95,5 m 2. P o m ieszczen ia p om oc n icze (kotłow n ia, h y d ro fo rn ia, ro zd zieln ia p r ą d u itp.) w y n oszą 200 m'2.
P rzed zam cze: k u b a tu ra zabu dow ań — 2.082 m 3, k u b a tu r a m urów ob ron n ych za m y k ają c y c h dziedzin iec — 243 m 3, pow ierzch n ia d ziedziń ca 2.290 m 2. p om ieszczen ia m ieszk a ln e łączn ie 200 m 2, w y so k o ść b a sz ty 15,70 m , gru b o ść m u ru b a sz ty 2,85 cm, śre d n ica b a sz ty 5,45 m.
2. F R O M B O R K
F ro m b o rk leży n a teren ie za m ieszk a ły m n iegd y ś przez p ru sk ie p lem ię W arm ów . D otych czas n ie zostało ostate czn ie stw ierd zon e, czy na m iejscu W zgórza K ate d r a ln e g o istn ia ł ja k iś w cz eśn iejsz y gród p ru sk i. P rz e p r o w a dzone b a d a n ia arch eologiczn e nie w y k a za ły niczego, co hipotezę ta k ą m ogłoby p otw ierdzić. W 1329 r. n a m ie jsc u p ie rw o tn e j d re w n ian e j św iąty n i rozpoczęto budow ę m u ro w an e j k ate d ry , n astęp n ie za ś u fo rty fik o w a n o w zgórze przez w zn iesien ie siln y ch m urów , b ram , b a sz t i w ież obronnych. Z ałożen ie p rz e strz en n e fro m b o rsk ie g o zesp ołu w aro w n e go m a k sz ta łt reg u larn y , zbliżony do p ro sto k ą ta zn iek ształcon ego w p ółn ocn o-zach od n im n arożn iku, w n a w ią zan iu do u k sz ta łto w a n ia terenu.
G łów n ym akcen tem zespołu je s t n iew ątp liw ie k a te d ra , b ę d ąca jed n y m z n ajsz lac h e tn ie jsz y c h p rzy k ła d ó w sa k r a ln e g o bu dow n ictw a gotyckiego, nie tylko w P o lsce, a le i E u rop ie.
W sk ła d zespołu w aro w n i w chodzą n a stę p u ją c e o b ie k ty : kościół k a te d ra ln y (k a p lica S z e m b e k a ; k a p lic a p o lsk a ); sta r y p ała c b isk u p i, w ieża K o p ern ik a, k an o n ia pod w ezw an iem N M P, b ra m ą półn ocn a, k a p itu la rz , b a sz ta p ó ło k rą g ła
(południow a), oktogon z w ieżą (dzw onnica), b ra m a zach od n ia (boczna),
p ie rście ń m u rów obronnych.
P o licznych p raca ch p rzygotow aw czych , n aukow ych i technicznych, m ożna było w re sz cie rozpocząć plan ow ą a k c ję b u d o w lan ą. W ysiłki la t ub iegłych zdobyły u zn an ie n a szczeblu n ajw y ższy m , co zn alaz ło w y ra z w u ch w ale K o m i tetu E k on om iczn ego R a d y M in istró w z 9 m a ja 1961 r. w sp ra w ie odbudow y i k ieru n k ów rozw oju F ro m b o rk a . P ra c e m iały o b jąć od bud ow ę lu b za b e z p ie czenie b a sz t: K o p e rn ik a, p ółn ocn ej, w sch o d n ie j, połu d n iow ej i b ra m n e j oraz m urów obronnych, a pon ad to trw ałe zab ezpieczen ie s ta re g o p ała c u i u p o rz ą d
k ow an ie W zgórza K o p ern ik a. N a p race te przezn aczono 8 m ilion ów zł z fu n duszów społeczn ych (5 m ilion ów z F u n d u szu G ru n w ald z k iego i 3 m iliony ze S F O S -u ).
Po przeprow ad zen iu stu d iów i b ad ań nad p rzy go to w an ą d o k u m en tacją techniczną W ojew ódzki K o n se rw ato r Z ab y tk ó w z a w a rł w 1961 r. um ow ę z P raco w n ią K o n se rw a c ji Z abytk ów , O dd2ia ł w G d ań sk u . W ykon aw ca p r z y stąp ił przed e w szy stk im do zakoń czen ia robót bu dow lan ych przy odcinku zachodnim m u ru i b ram y , k tó re to elem en ty n ie były zre alizo w an e w la tach 1953— 1954. Zm ontow an o w ięźbę d achow ą i p ok ry cie n ad b ra m ą w jazd ow ą zach od n ią, uzupełniono i częściow o p rzem u ro w an o b la n k i tego odcinka u w zg lę d n ia ją c w y n ik i now ych b a d a ń , ja k ie w tym ok resie przeprow ad zon o. N a stęp n ie przy stąpion o do re k o n stru k c ji m uri\ obron nego pom ięd zy okto- gonem a now ym w ik a riate m . O dbudow ano b a sz tę p ó ło k rą g łą w cią gu tego m uru. W ydobyto chodnik k o m u n ik a cy jn y o raz zre k o n stru o w an o blan ki, w z o r u ją c się na zachow an ych o rygin aln ych fra g m e n ta c h o d cin ka w schodniego. P ow ażn e p race p rzeprow ad zon o przy b a sz cie połu d n iow ej, z n a jd u ją c e j się w b ard zo złym stan ie. Z a łożono tu stro p y żelbetow e, k tó re p o w iązały i w zm ocn iły całość, a zre k o n stru o w an y stożkow y d ach zab e zpiecza przed o p ad a m i atm o sfe ry czn y m i. W czasie p r a c k o n se rw ato rsk ich o d kry to otw ory k o m u n ikacy jn e , p ro w ad zą ce przez m u ry b a sz ty na g an k i obronne oraz szereg otw orów strzeln iczych . Od w e w n ątrz m ury b a sz ty zo stały w ylicow ane w ub ytk ach . W odcinku m u ru obronnego od stro n y połu d n iow ej, m iędzy p ałacem a głów ną b ra m ą w jaz d o w ą, odtw orzono a rk a d y d ziedzińca oraz częściow o zrek on stru ow an o górn e p artie m u ru do w y so k o ści fry z u ząbkow ego, o b ie g ają ce g o m u r obron ny od stro n y zew n ętrzn ej.
P ow ażne roboty rek o n stru k cy jn e w y kon an o przy odcinku północnym m uru, m iędzy dom em k ap itu ln y m a p ó ło k rą g łą b a sz tą północn ą. C ały ciąg m u ru na tym odcinku je s t zn aczn ie odchylon y od pion u na sk u te k o b su w an ia się sk a rp y . D la jego w zm ocn ien ia zasto so w an o słu p y żelb etow e um ieszczone w gru b o ści m u ru , p rzy p o ry od stron y zew n ętrzn ej i w zm ocn ien ia fu n d a m entu, a u b y tk i uzupełniono cegłą goty ck ą z zach ow an iem w łaściw e go w ątk u i k sz ta łtu spoiny.
W trak cie ro zb ió rk i strop ów i części m u rów w ew n ętrzn ych w z a m u ro w an y ch w n ęk ach ścian y w sch od n iej w w ieży K o p e rn ik a n atrafio n o na sta re elem en ty arch itek ton iczn e oraz polich rom ię. W w y n ik u tych od k ry ć zd ecyd o w ano w strzy m a ć rozpoczęte roboty, a po szczegółow ym zb ad an iu od kry ć zlecono p rzy gotow an ie p ro je k tu zam ien n ego, k tóry by ek sp o n o w ał o d p o w ied nio ten n a jb a rd z ie j cenny elem en t w zgó rza — m ie jsce p rac y M ik o ła ja K o p ern ik a. O d słon ięte elem en ty a rch itek to n iczn e b ard zo sk ru p u la tn ie p r z e badan o, co pozw oliło n a op racow an ie w łaściw ego p ro je k tu zam ien n ego. W oparciu o przy go to w an e p ro je k ty arch itek ton iczn e i w n ętrz a (opracow an e przez P raco w n ie S z tu k P lasty cz n y ch w W arszaw ie), P raco w n ie K o n se rw a c ji Z ab y tk ó w w G d ań sk u p rz y stą p iły do b ard zo sk o m p lik o w an y ch p rac re k o n s tru k cy jn y ch i w ykoń czen iow ych. N a dw óch głów nych k o n d y g n acjach złożono w e w n ątrz strop y żelb etow e. P o n iew aż w ciągu w ieków w ieża u le g a ła nie tylko p rocesow i n iszczen ia, a le przed e w szy stk im różn ym przebud ow om i a d a p tac jo m , je j m ury m a g istra ln e zo sta ły b ard zo osłab ion e (przekuw an o różn ego ro d z aju przew od y w e n ty lacy jn e , kom inow e, now e otw ory w ejścio w e i okienne). P rz y stąp io n o w ięc do p rze m u ro w y w a n ia ub ytków i w y lico w an ia k ilk u ścian w e w n ątrz w ieży. R ów n ocześn ie zre k o n stru o w an o n iek tó re otw ory w e jścio w e i okienn e zgod nie z d o k u m en tacją, w op arciu o zach ow an e o r y g i n aln e elem en ty arch itek ton iczn e. C ztery d a lsz e k o n d y g n ac je w ew n ątrz w ieży utrzy m an o w stan ie su ro w y m (w cegle, nie tyn kow ane), p ią tą zaś, ja k o p ó ź
n ie jsz ą otyn kow ano. N a te j k o n d y g n acji zach ow an o o ry g in aln e otw ory o k ie n ne, inne za ś zrek on stru ow an o. O gółem je s t je d e n a śc ie otw orów okiennych. Z reko n stru o w an o też w ew n ętrzn e schody ceglan e p ro w ad zą ce z trzeciej k o n d y g n a cji n a czw artą.
Z ew n ętrzn y w id ok e le w ac ji w ieży zm ienił się n a sk u te k zre k o n stru o w a n ia n a poziom ie trze ciej i czw artej k o n d y g n acji d rew n ian y ch gan k ó w k o m u n ik a cyjn y ch , o b ie g ają cy c h w ieżę od stro n y połu d n iow ej i w sch o d n ie j, a z w ią z a nych z g an k am i przy m u rze zachodnim . W 1965 r. g an k i te pow iązan o z g an k am i północn ego odcinka m u ru , co pozw oliło n a u trzy m a n ie ciągu k o m u n ik acy jn e g o z p o m ieszczen iam i M uzeum K o p ern ik a.
P o d d an o rozbió rce p arte ro w y dom ek przy północn ym od cinku m uru w sąsie d z tw ie w ieży K o p e rn ik a, p rze z co od słon ięto lico m u ru tego odcinka. N a stęp n ie w y doby to o ry gin aln e blan ki, k tó re on giś zam u row an o, z r e k o n str u ow ano w e jście na w ieżę oraz uzupełniono u b y tk i w m urze. P rz y re k o n stru k c ji gan k u w e le w a c ji w sch od n iej w ieży odtw orzon o dw a otw ory w e j ściow e, p ro w ad zące na zre k o n stru o w a n e g an k i k o m u n ikacy jn e . W spom nian e żelb etow e stro p y w ieży p o k ry to ok ład zin ą d ęb ow ą, p o sa d z k i z a ś w yłożono kle p k ą d rew n ian ą w deseń m ozaiki.
W 1963 r. p rzy stą p io n o do częściow ej r e k o n stru k c ji b a sz ty w sch od n iej i p rzy ległe go o d cin ka m u ru obron nego m ięd zy k a p itu la rz e m a pałacem . W tra k c ie tych robót o d kry to dolną k o n d y g n ację b a sz ty z trzem a o ry g in a l n ym i ro zglifio n y m i otw o ram i strzeln iczy m i. T a cie k aw a , tró jk o n d y g n a c y jn a , o k rąg ła b a sz ta u z y sk a ła n ow ą w ięźb ę i p o k ry cie dachow e w k ształcie stożk a ostrego. W ew nątrz, na w y so k o ści d ru g ie j i trze ciej k o n d y g n acji, w y kon an o stro p y d rew n ian e. W tra k c ie p rac k o n se rw ato rsk ich n a tra fio n o n a s to su n
kow o nieźle zach ow an e otw ory, tzw. fu rty . Je d n a z n a jd u je się od stron y
połu d n iow ej, d ru g a z a ś od stro n y p ółn ocn ej, zlo k a liz o w a n a w m u rze szyi b a sz to w e j. N a d ru g ie j i trzeciej k o n d y g n acji w n ętrza b a sz ty , m u r był c z ę ś ciow o sk u ty , d late g o też jego lico uzupełniono. P od ob n e p r a c e p rzeprow ad zon o w u b y tk ach m u ru n a zew n ątrz b aszty .
W schodni odcinek m u ru obron nego był w ielok rotn ie p rzek u w an y , n ad m u - row yw an y o raz tyn k ow an y na sk u te k dobudow y k an on ii od stro n y zach od n iej І kuchn i od stro n y w sch od n iej. P ro g ra m p rac k o n se rw ato rsk ich p rze w id y w a ł tu ro zb ió rk ę ru in s ta r e j kuchn i, o d słon ięcie o ry gin aln y ch b lan ków , ch odnika k o m u n ik a cy jn e g o i płycin a rk a d o w y ch w e le w a c ji m u ru od stro n y zach od n iej. R ów n ocześn ie oczyszczono m u r z istn ie ją c y c h tyn ków i uzupełn ion o lico w an ia s to su ją c w ła ściw y w ą tek i spoinę.
O m ów ione pow yżej p ra c e rea liz o w an o od połow y 1963 r. do połow y 1964 r. W sierp n iu 1964 r. n a stą p ił k o m isy jn y od biór tych obiektów i u d o s tę p n ienie zw ied za ją cy m w ieży K o p e rn ik a o raz b a sz ty w sch od n iej.
Po licznych d y sk u sja c h i p rzy go to w a n iach w sierp n iu 1964 r. p rzy stą p io n o do p rac p rzy od bud ow ie sta re g o p ała cu , zlo kalizo w an e go w południow o- w sch od n im n arożn iku w zgórza. Do zim y 1964 r. o d gru zow an o w n ętrze o raz zre k o n stru o w an o a rk a d y płycin ow e na w y so k o ści p a rte ru od w e w n ątrz m u ru w sch od n iego, k tó ry w w ie k ach śred n ich pełn ił rolę m u ru obron nego. N a stęp n ą czy n n ością było w zm ocn ienie e le w a c ji szczy to w ej, w y ch ylon ej od pion u ry z alitu p ołu d n iow ego; za pom ocą sp e c ja ln ie za p ro je k to w a n e j ram y stalo w ej.
W 1965 r. w ram a ch p r a c arch eologiczn y ch d okon an o w y kop u w północn ej części k o rp u su p ała c u b isk u p ie go , tj. w je g o p a r tii n iepod piw n iczon ej. W w y niku tego od słon ięto o d sa d z k i a rk a d m u ru w sch od n iego, sze re g odcinków m u ru ce g lan e go i k am ie n n e go o raz re sz tk i trzech p o sad ze k ceglan ych , u łożo nych na różn ych poziom ach w od m ien ny sposób. S tw ierd zo n o tak że, że fu n d am en t ścian y p ała cu , s ię g a ją c y do głęb o ko ści 320 cm , posad o w io n y je st
n a lu kach oporow ych. O d k ry cia te p rzy czy n iły się do zm iany kon cepcji w n ętrz pałacu , a w zw iązku z tym tak ż e p ierw o tn y ch założeń.
N iezależn ie od tego kon ty n u ow an o p ra c e k o n se rw ato rsk o -b u d o w la n e. O d słon ięto w szy stk ie o ry gin aln e goty ck ie otw ory strz eln icz e p ierw otn ej w ieży n aro żn ej, k tó rą w p ó źn ie jszy m ok resie w łączon o do k o rp u su p ała cu , d aw n iej szkoły p rz y k a te d ra ln e j. O dsłon ięto tak że b ogato i n iezm iern ie in tere su ją co p ro filo w an y póżn ogotycki gzy m s k o ro n u ją c y o raz gotyckie ok rągłe , p r o filo w ane p łycin y um ieszczon e n a p a sie fry z u o p a su ją ce g o bu dow lę na zew n ątrz. Po tych od k ry ciach w y kon an o w ien iec żelb etow y na w y so k o ści o statn ie j k o n d y g n a cji, k tóry m a za zad an ie w zm ocn ić sta ty k ę zew n ętrznych m urów budow li.
P rzem u ro w an o tak że o d sad zk i n ad p a r te r e m i p ie rw sz y m p iętrem , na k tóry ch będ zie się w sp ie ra ł stalo w y stro p oraz w iężb a n a w ień cu żelbetow ym . D okon an o p rze m u ro w an ia e le w a c ji szczy tow ej ry z alitu połud niow ego oraz założono stro p y A ck e rm a n a i żelb etow e w ry z alicie północn ym (barokow ym ) p ała cu . P rzy tym ry z alicie w y kon an o tak że g zy m s w ień czący o p ro filu b a r o kow ym o raz zam u row an o w y rw ę w sam y m przy czółk u tej e le w acji.
Z e w zględu na h isto r}rczne p o w ią za n ie w ieży w o d ociągow ej ze w zgórzem , w łączono ją do p ro g ra m u robót k o n se rw ato rsk ich , choć nie w chodzi w sk ład w a ro w n i; z o sta ła ona d o sto so w an a do p o trzeb fro m b o rsk ie g o od działu T o w a rzy stw a M iłośników A stron om ii. Z a sa d n ic z e p ra c e w y kon an o w 1963 r., a w ykoń czen ie i w y posażen ie zrealizo w an o w 1964 r. W sezon ie letn im tego roku by ła ju ż ud ostęp n ion a tu rystom .
N a p rzestrzen i m inion ego pię cio le cia nie ogran iczan o się je d y n ie do o d b u dow y w arow ni. W 1961 r. w y kon an o roboty przy e le w a c ji szczy tow ej kościoła p o k ate d raln ego , gd zie uzupełniono u b y tk i od p ocisków i od łam ków , które u szkod ziły lu b zn iszczyły gzy m sy , sterczy n y kru ch ty, płycin y szczytu, żabki, fia le i fr y z ark ad o w y , zabezpieczon o tak ż e p rzyp ory. We w n ętrzu uzupełniono ub ytki tyn ku w ścian ach i sk lep ie n iu . W ażnym w y d arze n ie m było rozpoczęcie w 1962 r. su k cesy w n e j k o n se r w a c ji sie d e m n a sto - i osiem n asto w ieczn ej sn y ce rk i b o gatego w y stro ju w n ętrza. N a teren ie d zied ziń ca uruch om ion o stu d n ię konieczną d la celów bu dow lan ych i przeciw pożarow ych . Z a sp o k a ja ona ró w nież potrzeb y m ieszkań ców w zgórza.
R ów n ocześn ie p row ad zon o p race k o n se rw a to rsk ie p rzy zaby tkow ych o b ie k tach na teren ie m ia sta : w kan o n iach św . L u d w ik a, św . M ich ała i św . S ta n i sła w a , w k o ściele św . M ik o ła ja , k ap licy św . A n n y oraz B a sz c ie Ż e g larz a.
3. Z A M E K G O T Y C K I W K Ę T R Z Y N IE
N a n iew ielk im płask ow y żu w znoszącym się n ad rzek ą G u b er, p raw y m dopływ em Ł y n y , na m iejscu s ta re j p ru sk ie j osad y R a st, w z n ie śli K rz y ż acy około 1329 r. d re w n ian ą strażn icę , za stąp io n ą w la ta c h 1360— 1370 m u ro w a n ym zam kiem . Z am ek ten b y ł p o m y ślan y , ja k o jed n o z ogniw stw orzon ego p rzez K rz y ż ak ó w sy stem u obron nego, strz eg ą ceg o za g rab io n e ziem ie od stron y L itw y , a także ja k o baza w y pad o w a do d alszy ch p odb ojów .
C eglan y zam ek zb ud ow an o w sp ółcześn ie z m ie jsk im i m u ram i obronnym i, ja k o fo rtecę fla n k u ją c ą je od stro n y p ołu d n iow o-w sch od n iej. Założony n a p lan ie zbliżon ym do k w a d ra tu , z trze m a u żytkow ym i sk rz y d ła m i, n ie p o s ia d a ł w ieży a n i przed zam cza. B y ł p rzeb u d o w y w an y w la ta c h 1528— 1529 i 1559— 1566. W 1622 r., w zw iązku ze zm ian ą u k ład u k o m u n ik a c ji w e w n ętrzn e j, zbudow an o w e w n ątrz d ziedziń ca m ałą , cylin d ry czn ą w ieżę z k la tk ą schodow ą.
Z am ek założony na p la n ie zbliżon ym do k w a d ra tu (36,75X31,30 m) p o siad a trzy sk rz y d ła : północne, w sch od n ie i południow e. C a ło ść za m k n ię ta je s t od
stro n y zach od n iej m urem ku rtyn ow ym , w k tó ry m z n a jd u je się b ra m a w ja z d ow a na dziedzin iec zam kow y. D ziedzin iec zam kow y (19,50X14,30) p o siad ał k ie d y ś g a le rię d re w n ian ą, o b ie g a ją cą na w szy stk ich ścian ach zam ku n a w y so k o ści stro p u n ad p arte rem . O becnie p o zo stały w ścian ach g n iaz d a po d re w n ian ych b e lk ach stropow y ch , których p rzed łu żen ia stan o w iły w sp o m n ian ą ju ż g alerię . W końcu X V II w iek u zam ek z bliżej nie w y ja śn io n y ch p rzyczyn uległ zn iszczen iu — ro zeb ran o w tedy szczy ty północn ego, głów nego sk rz y d ła zam ku, o b n iża ją c go do poziom u pozostały ch sk rz y d e ł za m y k ają c y c h dziedziniec. O bniżony w ten sp o só b zam ek p rz y k ry to d ach am i o je d n a k o w e j w y so k o ści k alen ic, lecz o różn ych n ach y len iach p ołaci dach ow ych , co sp ra w ia ło w rażen ie trw ałe j p row izorki. P rzed w o jn ą zam ek był w y k o rz y stan y na m ieszk a n ia i b iu ra ; w zw iązku z tym uległ p ow ażn ym przerób k om . W gotyck ich fa s a d a c h zam ku p rzebito liczn e duże otw ory okienne. W w ie lk ich p a rtia c h p rze m u ro - w an o lic a m urów .
J a k w sk a z u ją sztych y z 1450 r. w p ierw o tn y ch założen iach obron ny ch K ę trzyn a zam ek był w łączony do sy ste m u obron nego m ia sta i obok kościoła św. Je rz e g o położonego n a w y n iosłym w zgórzu — był kluczow ą p o zy cją obron ną w pobliżu rze k i G u b er i sta w u m ły ń sk iego . Z am ek za jm o w a ł p o łu d n iow o-w sch od n i n arożn ik um ocnień i od stro n y p ółn ocn o-w sch od n iej i p o łud n iow ej p o sia d a ł w ła sn e m u ry łącz ące się z m u ram i obron nym i m iasta. Po m u rach tych p o zo stały ty lk o n iezn aczn e szczątk i.
Z am ek k ę trz y ń sk i je s t cennym zab y tk ie m śred n iow ieczn ego bu dow n ictw a obronnego, jed n y m z n ielicznych zam ków usy tu ow an y ch w te re n ie n izin nym , z p om in ięciem z n a jd u ją c e g o się w pobliżu w zgórza, k tó re tak że w chodziło w obręb m u rów obronnych.
P o d cz as o statn ie j w o jn y p o żar zn iszczył w sz y stk ie d re w n ian e części zam k u : dachy, stro p y , g alerię , o k n a i drzw i. C zęściow em u zn iszczen iu uległy tak że p a r tie m urów , zw łaszcza g ó rn e (koron y m urów ). W dobrym sta n ie zach ow ały się sk lep ie n ia piw n iczn e w północn ym sk rz y d le . M ury m a g istra ln e nie w y k az y w a ły p o w ażn iejszy ch pękn ięć. Z nikom ych reszte k sk lep ie ń w sk rz y d le p ołud n iow y m n ie udało się u trzy m ać. C a ło ść n a d a je się do odbudow y, o czym św ia d czy e k sp e ry tz a staty cz n a.
W o p arciu o m a te ria ły h isto ry czn o -ik o n o graficzn e, u w zg lę d n ia ją ce w y ty cz ne k o n se rw ato rsk ie, o pracow an o w stęp n y , a późn iej tech n iczn o-rob oczy p r o je k t odbudow y zam k u na u żytk ow an ie p rzez m uzeum reg io n a ln e o raz b ib lio teki po w iato w ą i m ie jsk ą .
W op racow an iu p ro je k tu b ran o pod uw agę fa k t, że p o m ieszczen ia m u ze a ln e m ogą, a cza sam i n aw et m u szą k o rzy sta ć ze św ia tła sztuczn ego, d latego p rzezn aczon o na nie sk rz y d ło północne, w k tóry m po p rze p ro w ad ze n iu rego- ty z a c ji, n iek tó re p o m ieszczen ia b ęd ą n ied ośw ietlon e (sa la na p a rte rz e oraz inne pom ieszczen ia, k tó re w y k o rz y stan e zo sta n ą n a m ag a zy n y , sk ła d y itp.). R e go ty z a c ję p rze p ro w ad za się ty lk o w sk rz y d le północnym . P o w y kon an iu re k o n stru k c ji sk rz y d ło to będ zie m ieścić w sz y stk ie duże s a le m u zealn e. P ełn a r e k o n stru k c ja g an k ó w o b e jm u je ty lk o fr a g m e n t m urów od stro n y zach od n iej tj. tam , gd zie je s t to m ożliw e. P iw n ice w tym sk rz y d le w y k o rz y stan e zo stan ą n a kotłow nię o raz n a p om ieszczen ia g o sp o d arcz e i m ag a zy n y m u zealn e. K o n d y g n a cję p o d d aszo w ą przezn aczono na praco w n ie m u zealn e, czy teln ię i b ib lio tekę. Tu z n a jd u je się p ok ój gościn n y o raz u rzą d ze n ia san ita rn e . Istn ie je m o żliw ość p rze zn aczen ia jed n e go p o k o ju na m ieszk a n ie d la p raco w n ik a m uzeum . D ostęp do tych pom ieszczeń p rzez a w a r y jn ą k la tk ę sch odow ą С w gru b o ści m u ru nie k o lid u je z ruchem zw ied zający ch , k tó rzy k o r z y s ta ją z głów n ej k la tk i sch odow ej A.
O prócz sk rz y d ła północn ego, m uzeum z a jm u je część sk rz y d ła w schodniego, w k tó ry m m ieści się k la tk a sch odow a A, o b słu g u ją c a s a le m u zealn e na w s z y st kich k o n d y gn acjach . S a la m u ze a ln a n a p a rte rz e m oże być w y k o rz y sta n a ja k o s a la odczytow a, d late g o p rzy holu um ieszczon o rozb u d ow an y p u n k t san itarn y , sza tn ię w raz z portiern ią.
P o m ieszczen ia b ib lioteczn e z a jm u ją całe sk rz y d ło połud niow e, częściow o w sch od nie o raz p om ieszczen ia z n a jd u ją c e się n ad b ra m ą . W śro d k u tego u k ład u um ieszczon o k la tk ę schodow ą B. W części b ib lio teczn ej n ie w p ro w a dza się w za sad z ie w ięk szy ch zm ian. R e g o ty z a c ja te j części g an k u je s t ju ż n iem ożliw a i n ieu zasad n io n a, gd yż w sze lk ie w ą tk i d aw n ego w y str o ju zo stały p raw ie całk ow icie za tarte . P ó źn iejsze p rz e b ic ia okienn e z a p e w n ia ją konieczne n aśw ie tle n ie , ja k ie g o p o trz e b u ją p o m ieszczen ia b ib lioteczn e, a zw łaszcza cz y telnie. Ze w zględ u n a ekonom iczn e w y k o rz y stan ie p ow ierzch n i użytkow ej i szczu płość d o zo ru jącego p e rso n elu bib lioteczn ego, z a m ia st je d n e j p rz e w i dzianej p ro g ra m em sza tn i — p r o je k tu je się w y ko n an ie na k aż d e j z k o n d y g n a c ji m n iejszych , o tw arty ch szatn i.
F a s a d a od stro n y d ziedziń ca n osi w y raźn e śla d y drzw i w ob ram ien iach ostrołucznych, prow ad zących on giś n a g a le r ię o b ie g a ją cą wkoło d ziedziniec zam kow y. Z re k o n stru o w an ie tych d rzw i p o c ią g a za so b ą konieczność chociaż częściow ej re k o n stru k c ji g ale rii, d late g o też od stro n y d ziedziń ca z a k ła d a się na tym od cinku g a le rię żelb etow ą w sp a r tą n a żelb etow y ch b e lk ach stro p o w ych, k tóry ch końce w sporn ikow o w y sta ją na dziedziniec i tw orzą oparcie d la p łyty tw orzącej g alerię .
W podobny sposób rozw iązan o sp ra w ę g a le r ii w bloku północn ym , gdzie zespół okien i w e jśc ie po d k re ślo n o p ły tą b alk o n o w ą. Do w y k o n a n ia p lan u częściow ej reg o ty z a c ji І p rzy w ró ce n ia obiek tow i c h a ra k te ru zam k ow ego n a leży w y kon ać w iele odkuć w m y śl w sk a z a ń k o n se rw ato ra i a u to ra p ro je k tu i pod ich n adzorem .
P ra c e rozpoczęto od piw nic. Z am e k je s t podpiw n iczon y ty lk o pod sk rzy d łem północnym . P iw n ice p rzedzielon e s ą sk le p ie n iam i k olebkow ym i. P om ieszczen ia piw n iczn e w y k o rz y stan e s ą częściow o n a kotłow nię, c e n traln e ogrzew anie, sk ła d opału i żużlow nię, pom pow nię itp. W celu zap ew n ien ia n o rm aln ego fu n k cjon ow an ia k otłow n i n ale ża ło p rze b ić zn aczn ą g ru b o ść m u ró w piw n iczn ych, p o w ię k sz ając s k ła d opału o raz sk ła d żu żla z w y ciągiem . S ą to jed y n e p r z e b icia w y kon y w an e w stary c h m u rach zam ku. W części przezn aczon ej n a k o tłow nię, p o sad z k i w y kon an o z gru zob eton u , górn ą w a rstw ę z g ład z i c e m e n tow ej. W p iw n icach p rzezn aczon y ch n a u żytk ow an ie m uzeum , p o sad z k i są z k lin k ieru . S k le p ie n ia piw n iczn e d ok ład n ie oczyszczono, osuszono, zaizo lo w ano i n astęp n ie p rzygotow an o do założen ia p o sad zk i n a p arte rze , s ta n o w iącej poziom porów n aw czy d la w szy stk ich k o t w ysokościow ych .
P o sa d zk ę w s a li m u ze aln e j, holu i sza tn i zrobiono z p ły t m arm u row ych , w p om ieszczen iach m agazyn ow y ch b ib lio tek i — z cegły k lin k iero w e j, a w p o m ieszczen iach san itarn y c h — z la stric o . W s a li m u ze aln e j p rz y w ra c a się p ie r w otne ok ien k a i d ok on u je częściow ej r e g o ty z a c ji w n ętrz a. P a r tie o ry g in aln e j gotyck iej cegły oczyszczono z tynków , uzupełniono u b ytk i, zrek on stru ow an o otw ory okienne w ed łu g zach ow an ych w zorów . F ra g m e n ty m urów , których re g o ty z a c ja je s t n iem ożliw a, otyn kow an o tyn k iem trze ciej k a te g o rii (ch ro p a w y bez zacie ran ia). O kienka zrek o n stru o w an o .
N a w y ższych k o n d y g n acjach p rzep row ad zon o reg o ty z a c ję okien. F r a g m e n ty m u rów go tyckich pozostaw ion o w su ro w e j cegle. O ścieża okienne ty n k o w ane. Ł aw y przyokien ne, k am ien n e z p ia sk o w ca . K la tk i schodow e i p o m ie sz czen ia sa n ita rn e z la stric o . P o sa d zk i w pom ieszczen iach m u zealn y ch (dwie g ó rn e s a le w y staw ow e) o raz w czy teln i w y kon an o z p a rk ie tu , głów n ą k la tk ę
m u ze la n ą w yłożono p ły tam i m arm u ro w y m i, inne zaś p ły tk am i z tw orzy w a sztucznego (PCW ), w pom ieszczen iach sa n ita rn y c h — la stric o .
W oknach, k tó ry m przyw rócon o p ie rw o tn ą g o ty ck ą form ę, sto la r k ę z a s t ą pion o r a m ą sta lo w ą o m ały ch szy b k ach o praw ion ych w ołów. P o zo stałe okna m a ją sto la rk ę okien n ą typu półsk rzy n k ow ego. T y n k i w apien n o-cem en tow e trzeciej k ate g o rii. P odłogi, ja k opisan o w y żej. P a r a p e ty okienn e la strico w e . W pom ieszczen iach sk ład o w y ch rap ó w k a . W e w szy stk ich pom ieszczen iach s a n itarn y ch ścian y n arażo n e na zaw ilgocen ie w yłożono do w y so k o ści 1,60 m p ły tk am i g lazu ro w an y m i. N a p o d d a sz ach tyn ki n a szp ricu cem en tow ym 1:3 z przy b iciem sia tk i m u r a rsk ie j n a szw ach pom ięd zy su p re m ą a m urem .
L ico m u rów za m k u uzupełn ion o ce głą go ty ck ą. W ew n ątrz d zied ziń ca w y konan o g a le rię żelb etow ą po stro n ie połu d n iow ej i podo bn y balk on po stro n ie p ółn ocn ej. S k rz y d ło północne g ó r u ją c e n ad ca ło ścią zam k u otrzy m ało now e szczy ty od w sch od u i zachodu. D rzw i zew n ętrzn e n ietypow e, z d rew n a so sn o w ego, ozdobnie okute, p ozostaw ion o w n atu ra ln y m ja sn y m kolorze. Z ap o li- tu ro w an e i po ciągn ię te C h em olak iem . W ieża sch odow a w e w n ątrz d ziedziń ca m a d ach stożkow y. P o k ry cie ceram iczn e z d ach ów ki tzw . k o ry tk o w e j. D achy
n ad sk rz y d ła m i p o k ry to d ach ów ką esów ką (h olen d erk ą). Zw ień czenie
szczy tów ozdobne, m eta lo p la sty czn e. B a lk o n i g a le r ia o trzy m u ją k u tą b a lu s tra d ę żelazn ą, zak o n se rw o w a n ą p rzeciw k o ro zji, ry n n y koszow e z blachy o cyn k ow an ej, ru ry sp u sto w e i k osze z ta k ie j sa m e j blach y , lecz pom ied zio- w ane.
G łów n ym p ro je k ta n te m o p raco w a n ej d o k u m en tacji je s t inż. arch . K a z i m ierz M acu r z P raco w n i K o n se rw a c ji Z a b y tk ó w w G d ań sk u . P ro je k t w n ętrz w y k o n a li: art. p la sty k E u g e n iu sz Ja n k o w s k i i inż. K . M acu r.
K u b a tu r a zam k u w y n osi 13.523 m 3. P o w ierzch n ia zab u d ow y 981,82 m- łą c z nie z d ziedziń cem zam k ow ym (273 m 2). P ow ierzch n ia u ży tk o w an a przez m u zeum — 1736,50 m 2 (łączn ie z k otłow n ią i p iw n icam i), w ty m w y sta w o w a 875,70 m 2, a b iu r, p raco w n i i p o m ieszczeń pom ocniczych 717,86 m 2. P o w ie rz ch n ia uży tk ow an a p rzez b ib lio tek ę — 891,78 m 2. P ow ierzch n ia w szy stk ich p o m ieszczeń łączn ie w y n o si 2.519,92 m 2. K o sz t bu dow y 6 m ilion ów zł. P o k ry cie fin an so w e w bu d żecie c e n traln y m M in isterstw a K u ltu r y i S ztu k i.
4. R A T U S Z W P A S Ł Ę K U
W zniesiony w X IV w ieku, p rz y p u sz cza ln ie w d ru g ie j je g o ćw ierci. Je g o p ie rw o tn a fo rm a zach o w ała się w dużym stopn iu bez zm ian. W X V w ieku d okonano odbudow y p odcien ia, k tó ry się zaw alił. Z arów n o fa s a d a , ja k i g w ia źd ziste sk le p ie n ia pod cien ia n iew ątp liw ie z a w d zię cza ją sw ą fo rm ę tej p rzebud ow ie. D a lszy m e tap e m było p rzy k ry c ie s a li p osied zeń (nad p o d c ie n iem ) w 1556 г., co pociągn ęło za so b ą k on ieczn ość p o d w y ższen ia sk a rp . W 1650 r. ro zeb ran o szczy t p ię tn asto w ieczn y e le w a c ji po łu d n io w e j, z a stę p u ją c go barokow ym . O ty n k ow an ie całego b u d y n k u zm ieniło całk o w icie fa k tu r ę go ty ck ie j b ryły. O sie m n a sty w iek w p ro w a d z ił stosu n k ow o n iew ielk ie p r z e m ian y w sam y m obiekcie, zam u ro w an o jed y n ie zach od n ią a rk a d ę pod cien ia. D uże n a to m ia st zn aczen ie m ia ła b u d ow a k am ie n icy od stro n y zach od n iej, co w ciągn ęło w olno s to ją c y d o tych czas ra tu sz w c ią g zab u d o w y ulicy. W d r u g ie j p ołow ie X I X w iek u w prow adzon o zm ian y n aw ią z u ją c e do go ty k u — o stro łu k o w e o k n a s a li p osied zeń itp.
D z iałan ia w o jen n e zn iszczy ły całk o w icie e le w a c ję ty ln ą i zn aczn ą część e le w a c ji p o łu d n io w e j. R u n ęły siatk o w e sk le p ie n ia sa li p osied zeń , część s k le pień p o d cien ia i n iek tó re w ew n ętrzn e ścian y d ziałow e. P rz e m u ro w an ie w szy stk ich otw orów zab ezpieczy ło częściow o m u ry i w tym sta n ie obiekt
zach ow ał się do ok resu rozpoczęcia p rac k o n se rw ato rsk o -b u d o w la n y ch . D o k u m en tację h istoryczn ą, o p a rtą o b a d a n ia teren ow e i p r o je k t odbudow y, p r z y gotow ały P racow n ie K o n se rw a c ji Z abytków , O d dział w W arszaw ie. S zcze g ó łowo op raco w an e w n ioski k o n se rw ato rsk ie w y n ik a ją c e z d o k u m en tacji h isto ryczn ej, po zatw ierdzen iu, stały się p ro g ra m em p ro je k tu i p rac bu dow lan ych . A d a p tu ją c w n ętrza na użytek b ib lio tek i utrzy m an o p ie rw o tn ą w y sok ość k o n d y g n a cji i lo k a liz a c ji k la tk i schodow ej.
U stępstw em , w y n ik a ją c y m z p ro g ra m u użytkow ego, było w łączen ie k o n d y g n a c ji stry ch o w e j do k u b a tu ry u żytkow ej. W yn ikła stą d konieczność u m ie sz czen ia lu k a rn w dachu, co zresztą za p ro je k to w an o w n iezbyt szczęśliw ej form ie.
P ra c e bu dow lan e rozpoczęto w końcu 1959 r. P on iew aż p rz y ję to k on cepcję po zo staw ien ia ratu sz a ja k o obiek tu w olno sto ją c e g o , głów nym problem em było zach ow an ie auten tyczn y ch ścian gotyckich. N ie u d ało się tego, n iestety , w całości zrealizow ać. T rz eb a było ro z e b rać zach od n ią a rk a d ę p o dcien ia w raz z częścią ścian y, z n a jd u ją c ą się po w y żej, gd yż gro ziła zaw alen iem . Ju ż w X V III w ieku je j stan spow odow ał prze m u ro w an ie części a rk a d y . D robne p a rtie uzupełnień p rzem u ro w ań lu b ła t w y kon an o p rzy użyciu s ta r e j cegły go ty ck ie j, n a to m ia st do części całk ow icie now ych, ja k e le w a c ja północna i część w sch od n ia, użyto cegły m aszy n ow ej o w y m ia rach gotyckich , ułożonej w gotyckim w ątk u . Z ach ow an e częściow o g w iaźd ziste sk lep ie n ie podcien ia, po k ilk u n a stu la tach n am a k a n ia , zn a jd o w ało się w sta n ie grożącym z a w a leniem . Z ostało ono w w ię k sz o ści p rze m u ro w an e n a nowo.
W czasie bu dow y dokonano dw óch istotn ych od k ry ć. P ierw szy m z nich
było od słon ięcie obm urow an ego fila r u k am ien n ego w połud n iow o-zach odn im n arożn iku. P rze pro w ad zo n e son d aże p o zo stały ch fila ró w d ały w y n ik n e g a tyw ny. Z n aczen ie z n a lez isk a je s t pow ażn e. D ow odzi ono, że u k ład podcien ia je s t p ierw otn y i pochodzi z p ie rw sz ej fa z y . R zu ca rów n ież istotn e św iatło na p ro p o rcję a rk a d i genezę u k ład u zasto so w an ego w P asłę k u . P rz y p u szcz ać m o żna, że gd y w X V w iek u z a w a lił się podcień pierw otny, jed y n ie n arożn ik połud n iow o-zach odn i i zach od n ia a rk a d a nie uległy zn iszczen iu i zo stały z a ad a p to w an e w czasie bu dow y n ow ego p odcien ia. O d n alezien ie fila r u p o tw ie r dza tezy sfo rm u ło w an e w d o k u m en tacji h isto ry czn ej. W ąskie okienko, zach o w an e od w ew n ętrzn ej stro n y pod cien ia, d a je w y sta rc z a ją c y w g lą d do o d k ry tego fila r a .
D rugim zn aleziskie m było od k ry cie fra g m e n tu tu n elow ej k la tk i sch o d o w ej w gru b o ści m u ru zach od niego. Z o sta ła ona zam u ro w an a, lecz m ała n isza z zach ow an ym w y k ro jem sk le p ie n ia przy oknie d ru g iej k o n d y g n a c ji k la tk i sch odow ej zazn acza je j lo k a liza cję .
P ra c e bu dow lan e w y kon an o w sp o só b sta ra n n y i p raw id ło w y , r e a liz u ją c cały p ro g ra m k o n se rw ato rsk i. W trak cie robót nie w prow adzon o zasad n iczych zm ian do p ro je k tu . Je d y n ą isto tn ą zm ian ą b y ła re z y g n a c ja z dolnego okna k la tk i sch odow ej w e le w a c ji zach od n iej. D zięki tem u przy ziem ie n ie je s t r o z b ite raż ącą fo rm ą k w a d ra to w eg o okn a o betonow ym o b ram ien iu . P o za sz c z y tem o barokow ych fo rm ach i obn iżen iem n eogotyckich okien sa li posiedzeń , e le w ac je są u trzy m an e w cegle o w ą tk u go tyckim . D zięki p ie rw o tn e j fa k tu rz e cegieł p a rtie a u ten ty czn e s ą czytelne.
H istory czn y u k ład m ia sta o trzy m a ł d om in an tę arch itek ton iczn ą, cenną z a rów no ze w zględ u na b ry łę ja k i lo k a liza cję .
K o sz t od bud ow y i a d a p ta c ji w y n iósł 2 m ilion y złotych. K iero w n ictw o b u dow y sp oczy w ało w ręk ach T a d e u sz a S zcze p ań sk iego , a n astęp n ie m g ra inż. arch. B o g u sła w a R u m a sa . In sp e k to re m n ad zoru z ram ie n ia W ojew ód zkiego K o n se rw a to ra Z abytk ów , k tó ry bu dow ę in w estow ał, był m g r inż. arch. W ło
d zim ierz S ierzp u to w sk i. B u d y n e k o d eb ran o k o m isy jn ie 12 w rze śn ia 1961 r. i prze k az an o m iastu d la potrzeb P o w ia to w ej i M ie jsk ie j B ib lio te k i w P asłęk u .
5. Z A M E K W L ID Z B A R K U W A R M IŃ SK IM
W ok resie sp raw o zd aw czy m k on ty n u ow an o w cześn iej rozpoczęte p race k o n se rw a to rsk ie . C elem tych p r a c je s t p rzy sto so w an ie obiek tu do p rzy szły ch p o trzeb m u zealn y ch . P rzepro w ad zo n o p race k o n se rw ato rsk ie p rzy sta r e j kuchni, p om ieszczen iu z n a jd u ją c y m się w zach od nim sk rz y d le na p arte rze . P ołożono podłogę, w y kon an o częściow o re k o n stru k c ję sk le p ie n ia piw n iczn ego, o czy sz czono ż e b ra sk lep ie n n e z tyn ków i sad zy , dokon an o uzupełn ień tyn k u , a n a stęp n ie pom alow an o. C zęść p r a c pom ocniczych w y k o n a ła m łodzież s k u p ia ją c a się w k lu b ie p row ad zon y m przez O d d ział S to w a rz y sz e n ia S p o łe c z n o -K u ltu ra l nego „P o je z ie r z e ” , inne P raco w n ie K o n se rw a c ji Z ab y tk ó w n a zlecenie W o je w ód zkiego K o n se rw a to ra Z abytków .
W ten sp o só b u zy sk an o je szcz e jed n o pom ieszczen ie n a p o trze b y k lub u i w y sta w organ izow an y ch coroczn ie w sezon ie tu ry sty czn y m . Isto tn ą in w e sty c ją było założenie now ej in sta la c ji e le k try cz n e j oraz in sta la c ji cen traln ego o grzew an ia.
6. R E S Z E L
W za m k u w R e sz lu , użytk ow an y m do d ziś p rze z S to w arz y sz e n ie Społeczn o- K u ltu ra ln e „P o je z ie rz e ” , kon ty n u ow an o zab e zp ie czan ie obiek tu i częściow ą a d a p ta c ję . W ym ieniono część w ięźb y d ach ow ej północn ego sk rz y d ła zam ku, położono now e p o k ry cie oraz przełożono i uzupełn ion o p o k ry cie d ach u s k rz y dła w sch od n iego i częściow o zachodniego. D okon an o tak że p ełn ego o d g rz y b ie n ia w ięźby dach ow ej i m urów , zw łaszcza w p iw n icach , a n a zew n ątrz założono iz o lac ję pionow ą.
W 1961 r. założono n ow ą, p o d ty n k o w an ą in sta la c ję ele k try cz n ą , o czy sz czono tak że stu d n ię, k tó ra m a za za d an ie o su sza ć dziedzin iec i p om ieszczen ia piw n iczn e. W 1965 r. na zlecenie W ojew ód zkiego K o n se rw a to ra Z a b y tk ó w a d a p to w an o n aro żn ą półn ocn o-w sch od n ią b a sz tę w p ie rście n iu m u ró w o b ro n nych, w łą c z a ją c ją w część u ży tk o w an ą przez „P o je z ie r z e ” .
M ost n a rzece S a jn ie w R eszlu , je d y n y goty ck i m o st w w ojew ództw ie, s tw a rz a ł w iele kłopotów p rze d się b io rstw u d rogow em u i słu żb ie k o n se rw a to rsk ie j. K o n s tr u k c ja je g o b y ła ta k n ad w ą tlo n a , że kon ieczn e było w y łączen ie go z e k sp lo a ta c ji. P ra c e k o n se rw ato rsk ie rozpoczęte w 1959 r. kon ty n u ow an o w ok resie sp raw o zd aw czy m , pod czas k tórego ułożono ław ę n ośn ą i zalan o m o st a sfa lte m . O d bioru d okon an o 4 p aź d z ie rn ik a 1961 r. Obiekt p rze k az an o m ia stu i w łączon o do e k sp lo a ta c ji. K o sz t od bud ow y i a d a p ta c ji w y n iósł m ilion złotych.
7. P R A B U T Y
W 1961 r. p iln ą s p ra w ą s ta ła się k o n se rw a c ja w ieży goty ck iego kościoła w P ra b u ta c h . W ieża ta, o zach ow an ych stro p a c h d rew n ian ych , dużych u b y t kach w w ięźb ie i p o k ry ciu dach ow ym , n araż o n a b y ła na szyb k o p o stę p u ją c e zagrzy b ien ie i d e w a sta c ję . D latego też zd ecyd ow an o d okon ać n iezbędn ych n ap raw , zw łaszcza p rzy dachu. P ra c e te w y k o n a ły P raco w n ie K o n se rw a c ji Z ab y tk ó w kosztem 60 ty się cy złotych.
* * *
W szystkie om aw ian e p race b jrły fin a n so w a n e p rzez W ojew ód zkiego K o n se r w a to r a Z a b y tk ó w w o p arciu o bu dżet ce n traln y i teren ow y, tak ż e ze ś r o d
ków sp ecjaln y ch (S F O S i fu n d u sz gru n w ald zki). W ysokość n ak ład ó w w b e z po śre d n ie j d y sp o z y cji W K Z w z ra sta z roku n a rok i k sz ta łtu je się w g r a n i cach od 6 do 8 m ilion ów złotych.
* * *
D ru gą gru pę zaby tków , p rzy k tórych w o k resie sp raw o zd aw czy m w y k o n ano p ra c e k o n se rw a to rsk o -a d a p ta c y jn e , stan o w ią obiekty d ofin an sow an e w ram a ch U ch w ały H ady M in istrów 418/60. P rzy pom ocy tych k red y tó w d o prow adzon o sz e re g zaby tk ów do stan u użytkow ego.
1. R a t u s z g o t y c k i w G ó r o w i e . In w esto rem b y ła M ie jsk a R a d a N arodow a, ob iek t a d ap to w an o n a cele a d m in istra cy jn e . R a tu sz pod d an o g r u n tow n ej m o d e rn iz acji, zw łaszcza w e w n ątrz. W ym ieniono w szy stk ie stro p y na ce ram iczn e, uzupełniono w ięźb ę i w y m ien iono całe p o k ry cie dachu. Z a in s ta low an o c e n traln e ogrzew an ie i założono in sta la c ję e le ktry czn ą. Isto tn y m p r o blem em k o n se rw ato rsk im s ta ła się e le w a c ja ratu sz a. N a sk u te k o sie m n a sto w ieczn ych dobudów ek zew n ętrzne lico m u ru u legło licznym przeku ciom i przem u ro w an iom . Z d ecy dow an o położyć now e tyn ki, p o z o sta w ia ją c je d n a k w stan ie su row y m dobrze zachow an e fra g m e n ty lica, a tak że liczne p ro file łuków nad otw o ram i drzw iow ym i czy okienn ym i. P ra c e b u d ow lan e w y k o n ały P raco w n ie K o n se rw ac ji Z abytk ów , O d dział G d ań sk , w ratu sz u m ieści się sied zib a P M RN .
2. O r a n ż e r i a w L i d z b a r k u W a r m . T en b ard zo in te re su ją c y obiekt pochodzi z X V II w ieku, m u ry je g o p rzeb u d ow ał bp Ign acy K r a s ic k i w d ru giej połow ie X V III w ieku, n a d a ją c m u fo rm ę k la sy c y sty c z n ą. N a zlecenie P re z y dium P o w iato w ej R ad y N aro d o w ej w L id z b a rk u W arm . S p ó łd zie ln ia Z a o p a trzen ia i Z bytu z O stródy p o d ję ła się w y k o n a n ia p r a c a d a p tacy jn y ch . W y m ie niono podłogi, uzupełn ion o p o k ry cie dachow e, założono c e n traln e ogrzew an ie i in sta la c ję e le ktry czn ą, przeprow ad zon o tak że p ra c e m ykologiczn e. W o r a n żerii zn alazły p om ieszczen ia age n d y P P R N i B ib lio te k a P ed ago giczn a.
3. D ofin an so w an o rem on t go ty ck ie j B r a m y L u b a w s k i e j w N o w y m M i e ś c i e , w k tó rej m ieści się sch ro n isk o tu ry sty cz n e p row ad zon e przez P o lsk ie T o w arzy stw o T u ry sty czn o -K ra jo zn a w cz e . O gólny k o szt w y n iósł 160 tysięcy złotych.
4. P odob n ych p rac dokonano przy sze sn a sto w ie czn e j B r a m i e K w i d z y ń s k i e j w P r a b u t a c h . Z re ko n stru o w an o d ach p ira m id a ln y o raz d o konan o pełn ej a d a p ta c ji w n ętrz. P o m ieszczen ia a d a p to w an o do potrzeb k lu b u n au czy ciela i m łodzieży. P ra c e w y kon ały P racow n ie K o n se rw a c ji Z abytków , ko szt 600 tysięcy złotych.
5. P a ł a c w W i n d k o w i e p r z e ją ł P ań stw o w y O środek H od ow li Z a ro dow ej w W opław kach , on też rozpoczął rem on t od w y m ian y w ięźby d achow ej i je g o p o k ry cia.
N ależy tak że p o d k re ślić, że w o statn ich la ta c h p rze p ro w ad za n e są liczne rem on ty zab y tk ó w a rch ite k tu ry , fin a n so w a n e b ezpośred n io przez w łaścicieli lu b użytkow n ików . P rz e ciętn ie d okon yw an o p ra c rem on tow ych p rzy około trzy d ziestu ob iek tach rocznie. L ic z b a ta sta le w z ra sta i dochodzi obecnie do stu obiektów . (A neks 1).
II. O P R A C O W A N I A N A U K O W E I D O K U M E N T A C J A P R O J E K T O W O - K O S Z T O R Y S O W A
Złożoność p ro ced u ry in w e sto rsk ie j pro w ad zo n e j przez W ojew ód zkiego K o n se rw a to ra Z ab y tk ó w (d alej — W KZ) p o le ga n ie tylko n a zapew n ien iu środ ków fin an sow ych i m ocy p rze ro b o w e j p rze d się b io rstw bu dow lan ych , a le tak że na
