A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O ECONOMIC A 19, 1982
Izabela Firkow ska’
WZROST GOSPODARCZY HISZPANII W LATACH 1946— 1964 ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PROGRAMU STABILIZACJI
GOSPODARKI Z 1959 r.
1. IZO LA C JA POLITYCZNA I GOSPODARCZA
Po II wojnie św iatow ej Hiszpania była wiemal całkowicie izolowa-na izolowa-na arenie międzyizolowa-narodowej. W ynikało to z faktu sprawowania władziy przez faszystow ski rząd gen. Franco, jedyny w powojennej Europie oraz z bliskich kontaktów łączących Hiszpanię z faszystow ski-mi Niemcaski-mi i Włochaski-mi w okresie II wojny światowej.
Na konferencji w San Francisco, uchw alającej Kartę Narodów Zjed-noczonych stwierdzono, że Hiszpania zostanie pominięta w m ającej pow stać organizacji. W lutym 1946 r. USA, W ielka Brytania i Francja podpisały wspólną deklarację, której celem było odsunięcie Hiszpanii od m iędzynarodowego życia gospodarczego i politycznego. Państwa podpisujące deklarację zobowiązały się do nienawiązywania kontak-tów gospodarczych i politycznych z Hiszpanią, dopóki władza będzie w rękach rządu faszystow skiego. Postanowienia tej deklaracji dotyczy-ły również sojuszników tych państw 1. Kolejnym krokiem izolującym Hiszpanię od reszty św iata była rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, uchwalona w grudniu 1946 r., nakazująca wszystkim członkom ONZ odwołanie z M adrytu swoich przedstaw icieli dyplomatycznych w ran-dze am basadorów i ministrów pełnomocnych.
Izolacja Hiszpanii na arenie międzynarodowej obejm ow ała także spraw y gospodarcze. W latach 1945— 1950 Hiszpania, pomimo dużych starań, nie uzyskała żadnej pomocy gospodarczej, choć pomoc taka by- ła jej bardzo potrzebna, aby nadrobić straty pow stałe w czasie wojny
Mgr, st. asystent w Zakładzie Ekonomii Politycznej Kapitalizm u UŁ.
1 G- B e r n a t o w i c z , H iszpania a W spólny Rynek, W arszaw a 1972, s. t, m aszynopis.
domowej. Ponadto, po uchwaleniu rezolucji o wycofaniu przedstaw icie-li dyplom atycznych, Stany Zjednoczone postanow iły wstrzym ać poży-czki oraz zaw iesić inne formy pomocy dla Hiszpanii. Dokonały również redukcji swych zakupów w tym kraju do niezbędnego minimum. W ślad za USA podobne kroki podjęły i inne kraje.
2. N A SILEN IE TEN D EN CJI AUTARKICZNYCH
Izolacja polityczna i gospodarcza Hiszipanii w św iecie stw orzyła konieczność prowadzenia gospodarki sam ow ystarczalnej. Przemysł hisz-pański zaczął produkow ać artykuły, które do tej pory sprow adzane by-ły z zagranicy. Rozwinęby-ły się znacznie nawet te gałęzie przem ysłu, które nie miałiy żadnych tradycji w rolniczej Hiszpanii, np. przem ysł chemiczny bądź ciężki. Zahamowany został eksport, co ujemnie w pły-nęło na rozwój rolnictwa i przem ysłu w ydobyw czego — dwa działy gospodarki narodow ej zaliczone do tradycyjnych eksporterów . O gra-niczenie rozm iarów eksportu pociągnęło za sobą konieczność ogran i-czenia rozm iarów importu. Rozluźnienie więzów łączących gospodarkę hiszpańską z gospodarką św iatow ą nie sprzyjało wyzwoleniu inicjaty-wy w kierunku w prow adzenia postępu technicznego w przem yśle hisz-pańskim. W yroby przem ysłu hiszpańskiego biyło coraz mniej konkuren-cyjne w stosunku do wyrobów przem ysłow ych pochodzących z kra-jów Europy Zachodniej z uw agi na w ysokie kaszty produkcji, niski poziom techniczny oraz niską jak o ść produktów hiszpańskich2.
Rząd hiszpański zastosow ał szereg narzędzi chroniących rozwój przem ysłu krajow ego przed (konkurencją ze strony przem ysłu krajów w ysoko rozwiniętych. Do najw ażniejszych środków należały w ysokie cła importowe, ograniczenia importowe oraz kontrola ilościow a im-portu. Rozwój przem ysłu krajow ego był stym ulow any przez udziela-nie różnego rodzaju ulg podatkow ych przedsiębiorcom , produkującym w yroby przem ysłow e o szczególnie ważnym znaczeniu dla gospodarki narodow ej oraz poprzez stosow anie obniżek ceł importowych na spro-wadzane z zagranicy surowce, w oparciu o które produkowano w kra-ju w yroby przem ysłowe o charakterze antyim portowym .
Bardzo silnie zbiurokratyzow any mechanizm uzyskiw ania koncesji upraw niających do podjęcia działalności przem ysłow ej był czynnikiem ograniczającym rozwój przemysłu. Aby rozpocząć jakąkolw iek działal-ność przem ysłową, należało uzyskać pozwolenie od M inisterstw a
Prze-1 J . S i k o r s k i , Rozw ój gospodarczy H iszpanii w latach 1950— 1964, „Ekono-m ista" 1966, nr 6, s. 1371,
miyslu. Pozwolenia te były n ajczęściej udzielane w sposób arbitralny, bez uwzględnienia racjonalnych przesłanek oraz priorytetów rządo-wych. Stosunkow o łatwo i szybko uzyskiw ały zgodę na rozpoczęcie działalności przem ysłow ej przedsiębiorstw a duże lub też te, których produkcja opierała się na zamówieniach rządowych. Kontrola inw esty-cji była w wysokim stopniu zbiurokratyzow ana i nieudolna. Inwesto-rzy często narażeni byli na zwlokę w uzyskaniu zezrwolenia, co pocią-gało za sobą wzrost kosztów inw estycyjnych, a czasam i zniechęcało inwestorów do podjęcia działalności inw estycyjnej3.
Sztyw ny system bezpośredniej rządow ej ingerencji w działalność przem ysłow ą oraz prow adzenie polityki protekcyjn ej sprawił, iż prze-m ysł hiszpański charakteryzow ał niski stopień organizacji, niew ielka skala przedsięwzięć, nisk] poziom techniczny m aszyn i urządzeń oraz niski poziom w ydajności pracy. Produkty hiszpańskie nie mogły kon-kurować z produktami pochodzącym i z krajów Europy Zachodniej z powodu wysokich kosztów produkcji, jak również niskiego poziomu technicznego.
Powstały w 1941 r. INI (Instituto N acional de Imdustria), który miał kierow ać i wzmacniać rozwój przem ysłu, nie spełniał należycie swych funkcji. INI miał rozw ijać produkcję dla potrzeb obrony narodow ej oraz przejąć te gałęzie produkcji, które były nierentowne dla pryw at-nych inwestorów, a jednocześnie posiadały duże znaczenie dla rozw oju gospodarki narodow ej. Z chwilą uzyskania odpow iednio w ysokiej ren-towności, gałęzie te m iały przejść do sektora pryw atnego4.
N asilenie tendencji autarkicznych w gospodarce hiszpańskiej do-prowadziło do stagnacji gospodarczej. Roczne tempo w zrostu produktu narodow ego brutto w latach 1940— 1950 w ynosiło 1,94%, a tempo wzro-stu produktu narodow ego na głow ę 1,15%S.
3. PRZYSPIESZENIE TEMPA W ZROSTU GOSPODARCZEGO W LA TA CH 1950— 1958
Z początkiem lat 50-tych nastąpiła zmiana polityki m ocarstw za-chodnich wobec Hiszpanii. Pierwszym krajem , który przełam ał izolacje Hiszpanii były Stany Zjednoczone. Uczyniły to w okresie nasilenia się „zim nej w ojn y" oraz w ybuchu w7ojn y koreańskiej. Dostrzeżono
wów-3 W. T. S a l i s b u r g , J. D. T h e b e r g e , Spaln In the 1970's, N ow y Jo rk 1976, s. 11— 13.
4 R. T a n i a m e s , lntroduccion a la econom ia espań ola, M adryt 1973, s. 196— — 197.
czas znaczenie strategiczne Hiszpanii. W 1953 r. między H iszpanią a Sta-nami Zjednoczonymi nastąpiło zaw arcie Paktu M adryckiego, na mocy k tó iego Stany Zjednoczone uzyskały zgodę Hiszpanii na w ybudow a-nie na je j terytorium trzech baz lotniczych, bazy m orskiej i stacji ra-darowej. Utworzenie baz w ojskow ych stało się dla Hiszpanii źródłem wpływów dewizowych oraz ułatwień kredytowych. Hiszpania otrzym a-ła pomoc w ojskow ą w w ysokości 350 min doi. oraz pomoc gospodarczą. Ogółem ocenia się, że dzięki Paktowi M adryckiem u H iszpania uzyska-ła w ciągu 10 lat od USA, w ramach pomocy gospodarczej i w ojsko-wej, ok. 2 rald doi.6 W ślad za USA, stosunki z Hiszpanią wznowiły i inne k raje kapitalistyczne. Następnym etapem przełam ania izolacji politycznej było przyjęcie Hiszpanii do ONZ w 1955 r.
S y tu acja Hiszpanii w latach pięćdziesiątych uległa więc radykalnej zmianie. Od tej pory H iszpania była już akceptow ana przez m ocar-stwa zachodnie. Nie w płynęło to jednakże na zmianę polityki gospodar-czej, o silnych tendencjach autarkicznych, choć m ogłoby się w yda-wać, iż pojaw ienie się możliwości naw iązania szerszych m iędzynaro-dowych kontaktów gospodarczych wpłynie na otw arcie gospodarki hiszpańskiej i silniejsze je j pow iązanie z gospodarką św iatow ą. Kon-tynuowanie dotychczasow ego kursu polityki gospodarczej w ynikało ze sw oistej inercji kół rządowych w Hiszpanii, niechętnych do podejm o-wania nowrych kroków i mało elastycznych w stosunku do zm ieniają-cych się okoliczności. Polityka gospodarcza rządu generała Franco w latach 1939— 1958 charakteryzuje się nadal oddziaływ aniem zmie-rzającym do zapewnienia gospodarce hiszpańskiej sam ow ystarczalnoś-ci. W okresie 1939-L-'1950 o w yborze takiej taktyk] zadecydow ał splot czynników zewnętrznych (blokada ekonomiczna, izolacja polityczna, obaw a przed inwazją, niewłączenie Hiszpanii do Planu M arshalla) oraz czynników wewnętrznych. W latach pięćdziesiątych quasi autarkiczny rozwój gospodarki hiszpańskiej nie wynikał z oddziaływ ania czynni-ków wewnętrznych, lecz był rezultatem akceptacji dotychczasow ej po-lityki gospodarczej przez rząd hiszpański7.
Przełam anie izolacjonizm u przyczyniło się do przyspieszenia tem-pa wzrostu gospodarczego, czego w yrazem jest tempo wzrostu produk-tu narodow ego brutto w latach 1950— 1958, w ynoszące 7,78% i tempo wzrostu GNP na głow ę w tym sam ym okresie — 6,83% 8. Przyspiesze-nie tempa wzrostu gospodarczego zniwelowało w pewnym stopniu
róż-6 J. R. N o w a k , H iszpania po w ojnie dom ow ej (1939— 1971), W arszaw a 1972, s. 108— 109.
7 G a m i r, op. cii., s. 14. 9 G a m i r, op. cit., s. 21.
nice pomiędzy poziomem rozwoju Hiszipanii a poziomem gospodarczym krajów Europy Zachodniej.
T a b e l a 1
GNP na głow ę w latach 1948— 1957 (w cenach stałych z 1935 r.)
Rok W skaźnik w zrostu głow ę (w $) stosunek do ub. roku 1948=100 1948 909 _ 1949 880 96,7 96,7 1950 943 117,2 103,7 1951 1 122 119,0 123,4 1952 1 182 105,3 130,0 1953 1 175 99,4 127,0 1954 1 260 107,2 138,6 1955 1 357 108,3 148,2 1956 1 381 101,9 151,8 1957 1 413 102,3 155,4
2 r 6 d 1 o: M. R o m n, The Litr.Ha ol Economic Growth in Spain, Nowy Jork 1971.
W latach pięćdziesiątych produkcja głównych wyrobów przem ysło-wych rozw ijała się w Hiszpanii w siposób bardzo dynamiczniy. Tempo wzrostu produkcji przem ysłow ej było tego sam ego rzędu co we W ło-szech, lecz szybsze niż w krajach wysoko rozwiniętych (RFN, Framcja). I rzeba jednak zaznaczyć, iż 'en wysoki przyrost produkcji przem ysło-wej osiągnięto od stosunkowo niskiego poziomu produkcji w roku 1950, znacznie niższego od poziomu, jak: o siąrn ęła Francja czy RFN.
T a b e l a 2
W zrost produkcji w ażniejszych w yrobów przem ysłow ych na 1 m ieszkańca w latach 1949— 1958 (1959=100) K raj Energia elek -tryczna W ęgiel kam ien-ny Surów ka żelaza Stal surow a K w as siark o -wy Cement C eluloza RFN 220 117 214 227 222 209 170 F ran cja 192 105 134 148 131 191 227 W łochy 203 63 450 290 169 293 100 H iszpania 257 126 196 176 198 242 700
W zrost produkcji przem ysłow ej odbyw ał się w warunkach ogólnego zacofania struktury gospodarczej kraju. Dominowały drobne przedsię-biorstwa, w niedostatecznym stopniu rozwinięta była sieć komunika-cyjna i baza energetyczna. W tym okresie mamy do czynienia ze sta-łym pogarszaniem się bilansu płatniczego, co wynikało z konieczności importowania zbyt wielu produktów przemysłowych i surowców, nie-zbędnych dla rozwoju przemysłu. Powodowało to nasilenie inflacji, której ciężar ponosiła głównie klasa robotnicza.
Przyspieszenie procesu uprzemysłowienia przyniosło wiele korzyst-nych rezultatów. W skaźnik produkcji przemysłowej, biorąc za podsta-wę rok 1942 jako 100, wynosił 128 w 1958 r. i 198 w 1956. Produkcja stali w latach 1953— 1956 wzrosła o 1,4, produkcja cementu o 1,5 w o k -resie 1951— 1956®.
N ajsłabszym ogniwem gospodarki hiszpańskiej było rolnictwo. Tem-po w zrostu produkcji rolniczej było bardzo niskie i wynosiło w latach 1950— 1960 1— 1,5% rocznie. Rolnictwo hiszpańskie charakteryzowało się niskim poziomem w ydajności pracy. W ynikało to ze splotu szeregu czynników, m. in. charakteru stosunków własnościowych, niskiego po-ziomu techniki w rolnictwie, bezrobocia jawnego i utajonego, niew łaś-ciwej (polityki rolnej państw a10.
N ajistotniejszą bolączką rolnictwa była niewłaściwa struktura w łas-nościowa. W ogólnej liczbie gospodarstw rolnych przew ażały
gospodar-T a b e l a 3
Struktura hiszpańskiego rolnictwa
W ielkość aospodarstw (w ha) Gospodarstw a (w tys.) G ospodarstw a w w ielkości globalnej (%) Liczba ha (w min) Ziemia upraw na (%) M niej niż 1 800 28,4 0,36 0,8 1— 5 1 000 36,1 3,07 7,0 5— 50 900 31,9 13,7 31,3 50— 100 51 1,7 3,5 8,1 100— 200 24,2 0,8 3,4 7,8 200— 500 16,7 0,5 5,4 12,3 500—1000 6,5 0,3 5,0 11,1 1000 i w ięcej 4,6 0,2 9,5 21,6 Razem 2 800 100,0 43,9 100,0
Ź r ó d ł o : Censo Agraito, M a d r y t 1965, c y t. za R o m a n , op. c ii ., s . 29.
• N o w a k , op. cit., s. 114— 115. 10 S i k o r s k i , op. cit., s. 1377.
stwa karłow ate o w ielkości 0— 5 ha, co stanowiło 1.8% ogółu u pra-w ianej ziemi, a 1 8% ogólnej liczby gospodarstpra-w rolnych przypadało na gospodarstw a o w ielkości 100— 1000 i w ięcej ha upraw iające 52,8% ogółu ziemi upraw nej.
Produkcja rolnicza miała w dużym stopniu charakter produkcji na-turalnej. Tylko gospodarstw a wielkich w łaścicieli ziemskich i b o ga-tych chłopów były nastaw ione na produkcję towarową. Polityka rolna państwa, preferująca j 'popierająca rozwój w ielkich i średnich g o sp o -darstw rolnych, spraw iała, iż rozmiary gospodarki naturalnej zw iększa-ły się, ogran iczając rynek wewnętrzny i ujem nie w piększa-ływ ając na rozwój produkcji przem ysłow ej11.
Szachow nicowy układ upraw ianych działek i struktura w łasnościo-wa uniem ożliw iały efektyw ne wprołasnościo-wadzenie m echanizacji. G ospodar-stwa rolników hiszpańskich sk ładały się z szeregu niew ielkich d zia-łek. ok. 40% upraw ianych gruntów stanow iły działki o przeciętnej w ielkości 0,22 ha, a przeciętna w ielkość gospodarstw a w ynosiła 3,66 ha. W takich warunkach wprowadzenie m echanizacji było nieracjonalne. W 1962 r. powierzchnia przypadająca na 1 traktor w ynosiła 223 ha (we W łoszech 1 traktor obsługiw ał 63,5 ha). N a działkach ziemi m niejszych niż 10 ha, przeciętny czas praqy traktora w ynosił 300 godz. w roku, lub mniej niż 1 rjodz. dziennie12. Proces m echanizacji był ponadto ha-m owany przez istnienie znacznych rozha-miarów bezrobocia w rolnictwie, utrzym ującego płace robotników rolnych na bardzo niskim poziomie. Nie skłaniało to w łaścicieli ziemskich j bogatych chłopów do zastępo-wania taniej siły roboczej m aszynam i rolniczymi.
Przyspieszenie procesu uprzem ysłow ienia k raju spow odow ało znacz-ny odpływ7 siły roboczej z rolnictwa do przem ysłu w latach pięćdzie-siątych, natom iast w latach czterdziestych spadek zatrudnienia w rol-nictwie był bardzo małiy.
W latach 1950— 1960 około 1 min robotników rolnych opuściło rol-nictwo, zm niejszając tym samym liczbę bezrobotnych z 3 min do 2 min. Połowa z tych migrantów udała się do Am eryki Południowej, a druga połowa znalazła zatrudnienie w dynamicznie rozw ijającym się
sekto-rze psekto-rzem ysłow ym gospodarki hiszpańskiej.
Słabe tempo wzrostu produkcji rolniczej, przy jednocześnie szyb-kiej rozbudowie przemysłu, spow odow ało w ystąpienie w Hiszpanii in-flacyjn ego ruchu cen produktów rolnych. W zrost inflacji przybierał r a sile pomimo tego, iż rząd hiszpański dążył do zm niejszenia napięcia na rynku tych produktów drogą zwiększenia ich importu. Położenie przez rząd dużego nacisku na rozwój przemysłu, przy jednoczesnym
" S i k o r s k i, op. cii., s. 1377.
zaniedbaniu rolnictwa, nie sprzyjało wzrostowi produkcji rolniczej, po-mimo korzystnej koniunktury na rynlku artykułów rolnych (wzrost cen)13.
T a b e l a 4
Zatrudnienie w rolnictwie
Rok % siły roboczej zatrudnionej w sektorze rolniczym
1 9 4 0 3 4 ,8
19 5 0 5 3 ,2
19 6 0 4 2 ,0
Ź r ó d ł o : C en ao A g r a r lo ..., s. 30.
Szybki rozwój gałęzi pozarolniczych, a przede w szystkim przem ysłu i budownictwa przyczynił się do obniżenia udziału rolnictwa zarów -no w globalnym zatrudnieniu, jak i w produkcie narodowym brutto. Pomimo tych zmian, w skaźniki udziału rolnictwa hiszpańskiego w g lo -balnym zatrudnieniu i w produkcie narodowym brutto były znacznie wyższe niż analogiczne w skaźniki dla w ysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej.
T a b e l a 5
Rozwój rolnictw a w w ybranych k rajach (w %)
Kraj
U dział rolnictw a w
GNP zatrudnieniu inw estycjachglobalnych
1 9 4 9 1 9 5 9 1949 1 9 5 9 1949 1 9 5 9 H iszpania 35 26 48 43 9 12 RFN 12 8 2 5 16 9 8 A ustria 15 12 34 2 9 14 14 G recja 33 32 48 — 11 11 Wiochy 27 22 41 33 13 13 Turcja 5 0 42 — — — — Ju g o sła w ia 32 2 5 7 5 60 7 11 F rancja 12 10 29 24 — 11 Portugalia 31 26 48 48 13 12
2 r 6 d 1 o: Some fa c to rs in the Economic Growth ot Europę, N o w y Jork 1963, s . <9- -58, c y t. R o m a n , op. cit., ». 35.
4. TRUDNOŚCI GOSPODARCZE W KOŃCU LAT PIĘĆDZIESIĄTYCH
Schyłek lat pięćdziesiątych przyniósł Hiszpanii znaczne pogorsze-nie sytuacji gospodarczej. Problemem numer jeden stała się w owych latach szybko postępująca inflacja. W zrost stopy inflacji powodował spadek płac realnych i jednoczesne pogorszenie położenia m aterialne-go klasy robotniczej i klas średnich. Koszty utrzymania w latach 1957— 1958 podniosły się o 40%. Stało się to przyczyną burzliwych w y-stąpień i dem onstracji robotniczych14. Drugim, równie ważnymi proble-mem był deficyt bilansu płatniczego, stale pogłębiający się od począt-ku lat pięćdziesiątych. Gwałtowna ekspansja uprzemysłowienia spowo-dowała wzrost importu surowców i maszyn. W zrostowi importu nie towarzyszył wzrost eksportu, a wręcz przeciwnie, rozmiary eksportu kurczyły się. W 1958 r. globalny deficyt bilansu handlowego osiągnął 387 min doi. i był dwukrotnie wyższy w stosunku do 1956 r. (170 min doi.). Szczególnie niezrównoważony był bilans handlu zagranicznego z USA. W latach 1954— 1958 import z USA wzrósł dwukrotnie (z 62 min doi. do 116 min do!.), natomiast eksport zmalał o 1/3 (z 65 min doi. do 46 min doi.). Krajow e rezerwy złota wynosiły w 1955 r. 220 min doi. i spadły do 57 min doi. w 1958 r„ a w końcu tego roku wynosiły tylko
10 min doi.13 W pływało to na ciągły spadek siły nabyw czej pesety oraz ucieczkę prywatnego kapitału hiszpańskiego do krajów Europy Zachodniej.
5. WPROWADZENIE PROGRAMU STABILIZACJI
Pod koniec lat pięćdziesiątych nastąpiły w Hiszpanii liczne zm iary natury politycznej i ekonomicznej. Przede wszysitkiim doszło w 1957 r. do reorganizacji gabinetu rządowego gen. Franco. Francisco Franco po-wołał dwóch nowych ministrów: ministra handlu i ministra skarbu. Ponadto nastąpiła zmiana sekretarza generalnego prezydenta. W szyscy trzej ncminanci byli działaczami św ieckiej organizacji katolickiej Opus Dei. Opowiadali się oni za wprowadzeniem ńowego modelu ekonomicz-nego, którego zasadniczymi celami miały być: liberalizacja i ekspansja gospodarcza16. Politycy z Opus Dei zmierzali do silniejszego pow iąza-nia gospodarki hiszpańskiej z gospodarką krajów Europy Zachodniej poprzez system wymiany handlowej.
14 Economic Denger Signals in Spain, ,,The Econom ist", 15. 1. 1959. 15 N o w a k , op. c/t., s. 153— 154.
>6 H iszpania słabe ogniwo kapitalizmu, ,,Zeszyty Teoretyczno-Polityczne" 1970, nr 3.
Konieczność wprowadzenia program u stabilizacji w ynikała zarów -no z wpływu czynników zewnętrznych, jak i z oddziaływ ania czynni-ków wewnętrznych, ok reślających sytu ację gospodarczą. Jeśli chodzi 0 czynniki zewnętrzne, to dwa w ydarzenia jakie w ystąpiły w Europie Zachodniej, odegrały istotną rolę w opracow aniu program u stabilizacji Po pierwsze, uległy nasileniu procesy integracyjne w Europie Zachod-niej. W m arcu 1957 r. w Rzymie została podpisana umowa pow ołująca Europejską W spólnotę Gospodarczą, a w styczniu 1959 r. nastąpiła pierw sza 10% obniżka cel pomiędzy sześciom a członkami EWG. Dla polityków z Opus Dei o eu rop ejsk iej orientacji było to wydarzenie w ielkiej wagi. Obawiali się, iż Hiszpania nie będzie uwzględniona w nowej strukturze ekonom icznej, kształtującej się w Europie17,
Drugim znaczącym wydarzeniem biyło wprowadzenie w grudniu 1958 r. program u stabilizacji we Francji, który zakładał: wzrost opodat-kowania, 15% dew aluację : w prowadzenie m iędzynarodow ej wym ie-nialności franka, jak również zm niejszenie ograniczeń i kontroli w y-miany handlowej Francji z krajam i OECD oraz redukcję niektórych subsydiów i wydatków socjalnych w celu zbilansow ania budżetu pu-blicznego18.
W roku 1958 Hiszpania naw iązała kontakty z organizacjam i między-narodowymi. Została kolejno członkiem E urcpejskiej W spółpracy G os-podarczej (OEEC)19, członkiem M iędzynarodow ego Banku Odbudowy 1 Rozwoju oraz członkiem M iędzynarodow ego Funduszu W alutow ego
(IMF). W grudniu 1958 r. p rz y ty ł do Hiszpanii zespół ekspertów go sp o -darczych z OEEC. D elegacja ekspertów z IMF przybyła w lutym 1959 r.; również w tym samym m iesiącu przybył Ja c ą u e s Rucff inicjator wpro-wadzenia we Francji program u stabilizacji. W wyniku badań i konsul-tacji, obydw ie grupy ekspertów opracow ały raport o stanie gospodarki hiszpańskiej, który został opublikow any przez OEEC w marcu 1959 r. Raport zawierał szereg propozycji i ocenę m ożliwości popraw y sytuacji
17 H iszpania od 1962 r. p odjęła kroki m ające na celu bliższe zw iązanie się ze W spólnym Rynkiem. Bodźcem tego typu działania było p odjęcie przez k raje EWG w spólnej polityki rolnej, co stanow iło poważne zagrożenie dla rolnictwa hiszpań-skiego, a tym samym dla eksportu (artykuły rolne stanow iły w ów czas 60% g lo b al-nego eksportu). Pełnoprawne członkostw o nie było możliwe ze w zględów politycz-nych i ekonom iczpolitycz-nych. H iszpania ubiegała się więc o zaw arcie z EW G układu o stow arzyszeniu, jedn akże państw a zachodn ioeuropejskie bardzo niechętnie ustosun-kow ały się do takiej prośby. W ieloletnie roustosun-kow ania między H iszpanią a EWG zostały sfinalizow ane w 1970 r. zawarciem Układu Preferencyjnego. ( B e r n a t o w i c z
op. cif., s. 5— 23).
18 Ch. W. A n d e r s o n , The Political Economy ol Modern Spain, M adison— —M ilw ankee— Londyn 1970, s. 117.
18 OEEC (O rganisation for European Economic Cooperation) została przekształ-cona w 1961 r. w OECD (O rganisation for Economic C ooperation and Development).
gospodarczej oraz zakreślał szeroki program stabilizacji. A kceptacja te-go program u przez rząd hiszpański była podstawowiym warunkiem u zy s-kania przez Hiszpanię pom ocy z zagranicy®0. Propozycje, opracow ane przez m iędzynarodow ych ekonomistów, były analogiczne do rad i środ -ków zastosow anych we Francji i w niektórych krajach Am eryki Łacińs-kiej w celu rozwiązania podobnych ekonom icznych prob’.emów.
Decyzja o realizacji program u stabilizacji została podjęta przez rząd generała Franco w czerwcu 1959 r. Program stabilizacji zaw ierał szereg dekretów i posunięć adm inistracyjnych, które pojaw iły się w lipcu i sierpniu 1959 r. M iały one na celu powstrzym anie rosnącej inflacji, doprow adzenie do bilansow ania budżetu, usunięcie deficytu bilansu płatniczego oraz liberalizację gospodarki hiszpańskiej.
W celu zapewnienia równowagi budżetu podniesiono niektóre ceny (dotyczyło to głów nie cen na artykuły tytoniowe i produkty ropy naf-towej) oraz podniesiono opłaty telefoniczne i opłaty za przejazdy kole-jow e. W ten sposób zw iększyły się wpływy budżetu państwa. Zastoso-wano szereg środków typu fiskalnego w celu uzyskania równowagi między oszczędnościam i i inw estycjam i sektora publicznego. W prowa-dzono ograniczenia w ydatków publicznych: w ydatków na adm inistrację centralną, jak również w ydatków na instytucje autonomiczne, nie m ają-cych pokrycia we wpływach tych instytucji. Pozwoliło to w oparciu o kredyty krótkoterminowe na uzyskanie równowagi budżetu21.
Aby ograniczyć rozm iary kredytów kreow anych przez system ban-kowy, Bank Centralny Hiszpanii podniósł stopę redyskontow ą, co w pły-nęło na wzrost stopy procentow ej płacon ej od pożyczonych kapitałów. Dalszym posunięciem była dew aluacja pesety. Kurs pesety w stosunku do dolara został obniżony z 42 do 60 peset za 1 dolara.
Program liberalizacji w ym iany zagranicznej znosił szereg restrykcji w stosunku do importu z krajów OEEC. Dotyczyło to 50% globalnej wartości importu z tych krajów . Zniesiono w iększość limitów importo-wych, określających możliwość przywozu danego produktu z określon e-go kraju. Oznaczało to zerwanie z tradycyjnym i bilateralnym i
porozu-mieniami handlowymi*2.
A by zapewnić realizację program u stabilizacji, Hiszpania otrzymała pomoc zagraniczną w w ysokości około 546 min d ol.; z tego m. in. 100 min doi. — kredyty OEEC, 75 min doi. — IMF, 258 min doi. — kredyty USA i 70 min doi. — kredyty am erykańskich banków handlowych23.
W m aju 1960 r. zostały wprowadzone nowe taryfy celne, wzorowane
s; S a 1 i s b u r y, T h e b e r g e, op. cii., s. 13— 14. 21 G a m i r, op. cit., s. 26.
“ A n d e r s o n , op. ci/., s. 130— 131. 23 N o w a k , op. cit., s. 155— 156.
na nomenklaturze brukselskiej, polegające na opłatach od w artości. O płaty celne w dalszym ciągu m iały charakter protekcyjny. Przeciętny poziom ceł w Hiszpanii był w yższy aniżeli we Francji i W łoszech; w y-nosił odpow iednio 24,5% oraz 18— 19%. Liberalizaacja handlu zagranicz-nego zakładała aktyw ne oddziaływ anie mechanizmu rynkow ego na kształ-towanie się poziomu eksportu i importu. Na gospodarkę hiszpańską w znacznie większym stopniu zaczęły oddziaływ ać czynniki koniunktu-ralne, w porównaniu z w cześniejszym okresem , kiedy tb na wzrost g o s-podarki hiszpańskiej dom inujący wpływ posiadały czynniki instytucjo-nalne i pozarynkow e24.
Działacze polityczni Hiszpanii przyw iązyw ali duże znaczenie do na-pływu obcych kapitałów. Spodziew ano się, że kapitał zagraniczny ożywi wzrost gospodarczy, przyczyniając się do wzrostu stopy inw estycji, wzrostu rozmiarów zatrudnienia, m odernizacji przem ysłu hiszpańskiego i zwiększenia jego konkurencyjności w stosunku do przem ysłu krajów Europy Zachodniej oraz zwiększenia poziomu eksportu. Aby zachęcić kapitał zagraniczny do inwestowania w Hiszpanii, wprowadzono nowe ustaw odaw stw o odnośnie do inw estycji zagranicznych. Od stycznia 1960 r. inw estycje zagraniczne m ogły stanowić 50% udziałów w firmach h:sz- pańskich (do tej pory tylko 25%). Inw estycje sięgające w ięcej niż 50% m usiały uzyskać specjaln e zezwolenie Rady Ministrów. Ponadto inwe-storzy zagraniczni, przy imporcie m aszyn i urządzeń, mogli korzystać z szeregu ułatwień. W szystkie dziedziny działalności gospodarczej by-ły otw arte dla kapitałów zagranicznych, z w yjątkiem działalności ści-śle zw iązanej z obroną narodową i inform acją publiczną oraz sektorem usług publicznych. Inwestorzy zagraniczni, którzy lokowali sw ój k a -pitał w gałęziach o priorytetowym znaczeniu gospodarczym i społecz-nym, mogli dokonyw ać transferu swoich zysków bez jakichkolw iek ograniczeń. Pozostali posiadali praw o do transferu zysku w w ysokości 6% rocznie od zainw estow anego kapitału.
Dalszym krokiem m ającym na celu jeszcze w iększe zliberalizowanie przepisów, dotyczących inw estycji zagranicznych, było w ydanie serii dekretów (w okresie listopad 1962 r. — kwiecień 1963 r.), znoszących dotychczasow e w ym agania, co do uzyskiw ania zgody na udział kapi-tałów zagranicznych w firmach hiszpańskich przekraczający 50%. Ozna-czało to możliwość partycypow ania kapitałów zagranicznych w przed-siębiorstw ach hiszpańskich, bez jakichkolw iek ograniczeń25.
N astąpiła również pewna liberalizacja żiycia gospodarczego w H isz-panii. W okresie adm inistracyjnych metod zarządzania swobodna dzia- łalność produkcyjna i handlowa kapitału w Hiszpanii była znacznie
s4 S i k o r s k i, op. cit., s. 1399.
ograniczona. Przedsiębiorcy, w celu prow adzenia działalności produk-cyjn ej' musieli ubiegać się o otrzym anie różnego rodzaju koncesji, limitów produkcyjnych, limitów eksportowo-im portow ych itp. Pomimo pewnych zmian w tej dziedzinie, w dalszym ciągu rząd spraw ow ał roz-ległą i bezpośrednią kontrolę nad inw estycjam i przemysłowymi, za-trudnieniem itp.
W kwietniu 1962 r. został znacjonalizow any bank Centralny H isz-panii. Pozwoliło to na skuteczniejsze oddziaływ anie rządu na system m onetarny oraz ściślejszą kontrolę system u bankowego. Bank Central-ny mógł teraz, w zorując się r.a działalności banków centralCentral-nych w kra-jach kapitalistycznych, przeprow adzać operacje otw artego rynku, u sta-lać stopę rezerw obow iązkow ych itp.
Program stabilizacji przew idyw ał również wprowadzenie ustaw odaw -stwa antym onopolowego. Pierwsze kroki w tym kierunku zostały pod-jęte w 1962 r. M inisterstwo Handlu zorganizow ało wówczas sem ina-rium pośw ięcone rozpatrzeniu tych problemów. Zaproszeni zostali e k s-perci zagraniczni, którzy na podstaw ie dośw iadczeń swoich krajów su-gerow ali propozycje dla gospodarki hiszpańskiej. D yskusje i prace nad opracow aniem projektu ustaw odaw stw a antym onopolow ego były dłu-gotrw ałe. W lutym 1963 r. projekty zostały przedstaw ione w Korte- zach i po w niesieniu pewnych popraw ek w eszły w życie w lipcu 1963 r. Ustaw odaw stw o antym onopolowe miało na celu zwalczanie praktyk restrykcyjnych producentów i sprzedaw ców . Hamowanie i o g ra -niczanie konkurencji było zabronione. Ustaw odaw stw o antym onopolo-we nie dotyczyło rolnictwa. Powołana została Rada Obrony Konkuren-cji, która rozstrzygała sporne przypadki stosow ania praktyk monopo-lowych. Stw arzało to możliwość uzasadnienia konieczności stosow a-nia praktyk monopolowych, poważnie o gran iczając tym sam ym zasięg oddziaływ ania prawa antym onopolow ego26.
W om awianym okresie została również przeprow adzona reforma podatkow a. Podniesiono granicę minimalnych dochodów nie podlega-jących opodatkow aniu z 25 tys. do 60 tys. peset rocznie. Jednocześnie wzrasta progresja podatkow a od dochodów pow yżej ustalonego mini-mum. Dochody o przeznaczeniu inw estycyjnym były traktowane prefe-rencyjnie. Zositała zm niejszona ilość podatków pośrednich.
6. K O N SEK W EN C JE GOSPODARCZE PROGRAMU STA BILIZA CJI
W szystkie wymienione działania rządu spraw iły, że gospodarka hisz-pańska po roku 1959 zaczęła rozw ijać się w bardzo szybkim tempie.
W okresie 1959— 1964 produkt narodow y brutto wzrósł o 44%. Roczne tonipo w zjostu dochodu narodow ego brutto wynosiło 8® /g. Po
wprowa-dzeniu program u stabilizacji znaczenie inw estycji państwowych m aleje na rzecz inw estycji prywatnych. W om awianym okresie inw estycje piyw atne rosły dwukrotnie szybciej (129%) aniżeli inw estycje pań-stwowe (60%). W ywołało to zmianę proporcji wydatków inw estycyjnych państwowych i prywatestycyjnych w w ydatkach inw estycyjestycyjnych o gó -łem. O ile w 1959 r. wydatki inw estycyjne państw a stanow iły 27,2% wydatków inw estycyjnych ogółem , to w 1960 r. nastąpił wzrost do 40%, a w 1964 r. zauważam y ich spadek do 21,4% 27.
Nie nastąpiły natom iast zmiany kierunków przydziału wydatków inw estycyjnych. W ydatki inw estycyjne państwa, dotyczące przem ysłu ciężkiego i m aszynow ego oraz infrastruktury, pozostały na tym samym poziomie. N astąpił natomiast wzrost wydatków inw estycyjnych pań-stwa na rozw'ój rolnictwa, a przede wszystkim m elioracje. Je śli cho-dzi o kapitał prywatny, to głównie inwestowano w turystykę, w prze-m ysł lekki, budownictwo prze-m ieszkaniow e i rolnictwo (zakup prze-maszyn i urządzeń)28. W ysoka dynamika w zrostu inw estycji pryw atnych była głównie ukształtow ana przez następujące czynniki: zmianę kursu poli-tyki gospodarczej (większa liberalizacja), w zrost popytu na rynku wew-nętrznym oraz wzrost eksportu i napływ obcych kapitałów.
N a przyspieszenie wzrostu produktu narodow ego wpłynął gw ałto-wny rozwój turystyki oraz napływ transferów, pochodzących od em igrantów hiszpańskich, szukających pracy poza granicam i kraju, głów -nie w w ysoko rozwiniętych krajach EWG.
Gwałtowny rozwój turystyki rozpoczął się w latach
sześćdziesią-T a b e l a 6
Liczba turystów (w min)
Rok H iszpania Francja W iochy
1955 2,1 4,0 5,6 1960 5,1 5,6 8,5 1961 6,3 5,8 9,0 1962 7,1 6,0 10,0 1963 8 , 8 6 ,5 10,1 1964 11,6 6,6 10,1 Ź r ó d ł o i. 43.
: Estudioa Turistlcos, M a d r y t 1966, c y t. za R o m a n . o p . c ii.,
27 S i k o r s k i , op. cif., s. 1394— 1395. 18 Ibidem, s. 1396.
tych po dew aluacji pesety z 42 do 60 peset za 1 doi. Hiszpania dyspo-nuje świetnymi warunkami klimatycznymi oraz cennymi zabytkami historycznymi. Pod względem turystycznym jest więc równie a trak cy j-na jak Włochy, czy Francja. Po dew aluacji pesety spędzanie urlopu w Hiszpanii było ponadio tanie, tańsze aniżeli we W łoszech i Francji. Od roku 1960 liczba turystów przybyw ających do Hiszpanii rośnie zna-cznie szybciej niż we W łoszech i Francji.
Wzrost lic?by turystów przybyw ających do Hiszpanii pociągnął za sobą wzrost wpływów pochodzących z turystyki. Zw iększyły się one między 1959 a 1960 r., prawie dwukrotnie i w późniejszych latach na-dal wykazywały stały wzrost.
T a b e l a 7 Dochody płynące z turystyki
(w min doi.) Rok W artość 1958 163,1 1959 296,7 1960 448,3 1961 568,5 1962 662,2 1963 679,3 1964 918,6 Ź r ó d ł o : R o m a n , op. cit., s. 41.
Gwałtowny napliyw lali turystów do Hiszpanii pociągnął za sobą ekspansję ekonomicznej działalności ściśle z nim związanej. N astąpił wzrost sum wydatkowanych na inw estycje związane z budową hoteli, moteli itp. Między 1951 r. a 1955 r. stopa wzrostu liczby hoteli wynosi-ła 10%, a po 1960 r. podnioswynosi-ła się do 32% rocznie29.
Rew olucja turystyczna, której początek wyznacza rok 1959 przyspie-szyła rozwój i modernizację przemysłu hiszpańskiego, produkującego do tej pory dobra inw estycyjne według przestarzałych wzorów, o ni-skim poziomie techniczno-ekonomicznym. Ograniczenia importowe obo-w iązujące do 1959 r. nie sprzyjały importoobo-wi dóbr inobo-westycyjnych, co było powodem niskiego poziomu technicznego przem ysłu hiszpańskie-go. Dochody płynące z turystyki umożliwiły wzrost importu dóbr inwe-stycyjnych najw yższej jakości, um ożliwiając renowację przemysłu
hi-szpańskiego. Udział dóbr inwestycyjnych w globalnym wolumenie im-portu wzrósł z 20% w 1961 r. do 30% w 1965 r.
T a b e l a 8 Import dóbr kapitałow ych i dochody z turystyki
(w min doi.)
Rok Import dóbr kapitałow ych Dochody z turystyki
1961 233,9 568,5
1962 399,5 662,2
1963 529,9 679,3
1964 633,0 918,6
Ź r ó d ł o : R o m * u, op. cit., s. 45.
Drugim źródłem poważnych wpływów dla gospodarki hiszpańskiej były wpłaty dokonywane przez hiszpańskich robotników, zarobkują-cych poza granicami kraju w w ysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej. Na wzrost liczby emigrantów hiszpańskich wpłynęło sze-reg czynników: stosunkowo duża liczba bezrobotnych w hiszpańskim rolnictwie, niskie place w rolnictwie i przemyśle, duże zapotrzebowa-n e zapotrzebowa-na silę rotoczą w krajach Europy Zachodzapotrzebowa-niej oraz wysokie płace tam oferowane. Dodatkowym czynnikiem, oddziałującjym stym ulująco na wzrost liczby emigrantów, była polityka rządu hiszpańskiego, po-pierająca em igrację zarobkową. Polityka ta była podyktowana chęcią zapewnienia pełnego zatrudnienia w kraju j uniknięcia socjalnych i po-litycznych napięć, rodzących się ze zbyt dużych rozmiarów bezrobo-cia™. Nie bez znaczenia był również wpływ standardu życia,
demon-T a b e l a 9
Em igracja do Europy Zachodniej i m igracja z rolnictwa (w tys.)
Rok Em igracja zagraniczna M igracja z rolnictwa
1960 40 189 60 000
1961 116 524 60 000
1962 147 692 60 000
1963 145 859 100 000
strow anego przez zasobnych turystów z Europy Zachodniej, na asp ira-cje i materialne oczekiw ania hiszpańskiej klasy robotniczej. N ajbar-dziej dostrzegalne było to w mało zurbanizowanych m iejscow ościach Hiszpanii.
Dochody płynące z obrotów niewidzialnych odegrały więc znaczną rolę w rozwoju kraju. Stanowiły one podstaw ow e źródło pokrycia de-ficytu bilansu handlowego, przez co umożliwiły import dóbr inw esty-cyjnych, tak potrzebnych rozw ijającem u się krajow i. Jednakże istnia-ła niepewność, co do pokrycia olbrzym iego deficytu bilansu handlo-wego, w ynikająca ze znacznych wahań w dopływie tych dewiz, gdyż jest on w dużym stopniu uzależniony od czynników zewnętrznych, na które rząd nie miał wpływu.
7. O CEN A PROGRAMU STA BILIZA C JI
Program stabilizacji pom yślnie zrealizow ał założone zadanie uzy-skania równowagi budżetowej, a dew aluacja w poważnym stopniu roz-w iązała problem inflacji i bilansu płatniczego. Import spadł z 612 min doi. w ciągu pierw szych dziewięciu m iesięcy realizacji programu. W tym samym czasie eksport w zrósł z 305 min doi. do 405 min doi. w ciągu roku. Rezerwy, które były niemalże wyczerpane, w zrosły do 405 min doi. w ciągu roku. O siągnięto również stabilizację cen; w zrost cen w pierwszym roku działania program u w ynosił 2%.
Szczególnie korzystnie kształtow ał się bilans płatniczy w om aw ia-nym o k iesie (1960 1964). Na popraw ę bilansu płatniczego duży wpływ miały dochody płynące z turystyki, wzrost przesyłek pieniężnych emi-grantów hiszpańskich, jak również w yjątkow o kOTzystne warunki zwię-kszenia eksportu stali, wywołane strajkiem stalow ym w USA i m ożli-wość ograniczenia importu żywności, w ynikająca z pomyślnych żniw w Hiszpanii.
Politycy gospodarczy nie spodziew ali się tak znacznej popraw y bi-lansu płatniczego. W ręcz przeciwnie, oczekiw ano, w wyniku oddziały-wania narzędzi pieniężno-fiskalnych, w ydatnego w zrostu importu. O ka-zało się więc, że kredyty zagraniczne zaciągnięte w tym celu były niepotrzebne.
W początkowym o k resie program stabilizacji wywołał szereg trud-ności gospodarczych. W pierw szych dwóch latach po jego w prow adze-niu w ystąpiły oznaki stagn acji gospodarczej. Zm niejszyło się zapotrze-bowanie na kredyty inw estycyjne ze strony sektora pryw atnego. W w ie-lu gałęziach nastąpił spadek produkcji. Spow odow ało to w zrost
bezro-bocia oraz redukcję godzin nadliczibowych i różnego rodzaju premii, co z kolei w poważnym stopniu wpłynęło na spadek dochodów otrzy-mywanych przez robotników. Sytuacja na rynku pracy została w du-żym stopniu złagodzona poprzez wzrost m igracji zarobkow ej robotni-ków hiszpańskich do krajów Europy Zachodniej. Pozwoliło to na uni-knięcie napięć społecznych, które z pew nością pow stałyby, gdyby za-brakło możliwości odpływ u nadwyżki siłiy roboczej w Hiszpanii.
Przyczyn stagnacji gospodarczej ekonomiści hiszpańscy upatrują w szczególnie biernej postaw ie prywatnych przedsiębiorców , którzy zajęli pozycję w yczekującą i nieufną w stosunku do nowego kursu eko-nomicznego. Dla przedsiębiorców hiszpańskich zmiana ta była bardzo głęboka, w ym agała odejścia od dotychczasow ych przyzw yczajeń, któ-rymi kierowali się przez okres 20 lat31.
Koszty stabilizacji w poważnym stopniu obciążyły hiszpańską k la-sę robotniczą. W latach 1958— 1962 płace nominalne w przem yśle wzro-sły o 10%, biorąc jednak .pod uw agę wzrost cen, płace realne spadły o 1%. Sytu acja ta uległa popraw ie w latach 1962— 1963, kiedy to n
as-tąpił wzrost płac nominalnych o 35% w stosunku do poziomu z 1953 r., gdy tymczasem ceny wzrosły o 24—30% w porównaniu z 1958 r.32
Pozytywne efekty wprowadzenia program u stabilizacji pojaw iły się w pełni, z pewną zwłoką czasow ą, po upływie pierw szych dwóch lat. Zmiana kursu polityki gospodarczej, zapoczątkow ana wprowadzeniem program u stabilizacji, przyspieszyła proces uprzem ysłow ienia 1 moder-nizacji gospodarki, przekształcając strukturę gospodarczą Hiszpanii z rolniczej w przemysłowo-rolniczą. Program stabilizacji zapoczątko-wał okres „boom u" w gospodarce hiszpańskiej.
Izabela Firkow ska
SPA IN 'S ECONOM IC GROWTH BETW EEN 1946— 1964 WITH SPECIAL A TTENTIO N FO CU SSED ON STABILIZATIO N PROGRAMME
OF THE ECO NO M Y FROM 1959
The article an alyzes the crucial event in the economic policy of Spain which w as launching of the stabilization program m e in 1959. In the period of 1945— 1950 the Spanish econom y had a ąu asi autarkic character. There w ere being developed alm ost all industries with no consideration given to p rofitabiljty of the domestic production. T his led to increase of production costs and cau sed a situation in which
!1 G a m i r , op. cit., s. 28 oraz A n d e r s o n , op. cit., s. 151. !! A n d e r s o n , op. cit., s. 156.
Spanish products due to thier poor q u a lity w ere h ard ly co m p e titiv e in th e w orld m arket as com p ared w ith fo re ign products.
The launching of the sta b iliz a tio n pro gram m e b ro u g h t ab ou t an a c c e le ra tio n of the econom ic grow th ra te . O v e r the p e rio d of 1960— 1968 the econ om ic grow th ra te am ounted to 7.77 per cen t on the an n u al a v e r a g e . T h at c o n stitu te d a b egin n in g of S p ain ’s econom ic boom re fle c tin g su ch ph en om en a a s ra p id e x p a n sio n of fo re ign tourism in Spain and in c re asin g tra n sfe rs from S p a n ish w o rk e rs em p lo y e d o u tsid e the coun try . A s a re su lt of in d u strializatio n the stru c tu re of S p a in 's econ om y under- w en t c h a n g e s. T h e in d u stria liz a tio n p r o c e ss p ro d u c e d a d e c r e a se in the n um b er of people e m p lo y e d in ag ric u ltu re an d an in c re a se in the num ber of th o se em p lo y e d in in d u stry an d s e r v ic e s e c to r of the econ om y .
