Prywatne przedszkola polskie na terenie Niemiec w latach 1919-1939

Chałupczak, Henryk

Prywatne przedszkola polskie na

terenie Niemiec w latach 1919-1939

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 347-376

Henryk Chałupczak

PRYWATNE PRZEDSZKOLA POLSKIE N A TERENIE NIEMIEC

W LATACH 1919— 1939

W aru n k i życia mniejszości polskiej w Niemczech w okresie m ięd zy w o jen ­ n y m i jej w a lk a z g erm an izacją dzieci polskich b y ły przedm iotem b a d ań w ielu historyków . P o w stałe prace naukow e, poza książką W ojciecha W rzesińskiego

P olski ruch narodow y w Niem czech 1922— 1939 \ dotyczyły w y b ra n y ch asp ek ­

tów działalności ru c h u polskiego, i to w obrębie poszczególnych skupisk pol­ skich w Niemczech. B ra k p ra w ie zupełnie, poza a rty k u łe m Wojciecha W rze­ sińskiego n a te m a t p o lity k i ośw iatow ej c en traln y c h organizacji polskich w N iem c ze c h 2, o pracow ań o b ejm ujących cały system n a u k i języka polskiego w Niemczech. Większość o p u blikow anych prac dotyczy bowiem polskiego szkolnictwa powszechnego, tak publicznego (na Ś ląsku Opolskim), jak i p r y ­ w atn eg o (Śląsk Opolski, P ru s y Wschodnie, P o g ra n ic z e )3. Nie znalazły n a to ­ m ia st należytego opracow ania tak ie fo rm y działalności polskich to w a rzy stw szkolnych jak: k u rs y języka polskiego, n a u k a języka polskiego i religii w szko­ łach niem ieckich, akcja kolonii letnich, szkoły dokształcające. B ra k także p r a ­ w ie zupełnie pub lik acji dotyczących p ry w a tn y c h przedszkoli polskich. Poza a rty k u łe m J a n a C hłosty tra k tu ją c y m o przedszkolach na tere n ie W arm ii w la ­ tach 1927—1939 1 oraz in te res u jąc ą polem iką B ohdana K oziełły-P oklew skiego 5 s p ra w tych dotykano tylko pobocznie 6.

N ikłe zain tereso w an ie ty m p roblem em w ynikało przede w szystkim z roz­ proszenia źródeł archiw aln y ch , k tó re zachow ały się w stan ie szczątkow ym. I n ­ teresu jący ch danych dostarczają n ato m ias t p u b lik o w an e na łam ach „S praw

1 W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922—1939, P o z n a ń 1970. 2 W . W r z e s i ń s k i , Z e s t u d i ó w n a d p o l i t y k ą o ś w i a t o w ą r u c h u p o l s k i e g o w N ie m c z e c h го l a ­ t a c h 1922— 1939, N a j n o w s z e D z i e j e P o l s k i . M a t e r i a ł y i S t u d i a z o k r e s u 1914— 1939, 1967, t . 11, s s . 159— 183. 3 P o r . m . i n . T . M u s i o ł , P u b l i c z n e s z k o ł y p o w s z e c h n e m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j na Ś lą s k u O p o l s k i m го l a t a c h 1923— 1939, K a t o w i c e -1961; t e g o ż , P o l s k i e s z k o l n i c t w o p r y w a t n e n a Ś lą s k u O p o l s k i m 1930—1939, W r o c ł a w i i n . 1962; W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o l s k i n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u го l a t a c h 1920— 1939, O l s z t y n 1973; B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , S z k o l n i c t w o p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u го l a t a c h 1919— 2939, O l s z t y n 1980; K . T r z e b i a t o w s k i , O ś w i a t a i s z k o l n i c t w o p o l s k i e n a P o m o r z u Z a c h o d n i m w p i e r w s z e j p o ł o w i e X X w i e k u (1900— 1939), P o z n a ń 1961. 4 J . C h ł o s t a , P r z y c z y n k i d o d z i e j ó w p r z e d s z k o l i p o l s k i c h n a W a r m i i w l a t a c h 1927— 1939, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1978, n r 3, s s . 373—386. 5 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , O p r z e d s z k o l a c h p o l s k i c h n a W a r m i i w l a t a c h 1927—1939 (na m a r g i n e s i e a r t y k u ł u J a n a C h ł o s t y ) , K M W , 1980, n r 1, s s . 91, 102. 6 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , o p . c i t . , T . M u s i o ł , P o l s k i e s z k o l n i c t w o ; E . P o - k o j s k l , S z k o l n i c t w o p o l s k i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a t a c h 1920— 1939, B i b l i o t e k a O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h i m . W . K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e ( d a l e j O B N ) , p r a c a d o k t o r s k a , m a s z y ­ n o p i s ; K . T r z e b i a t o w s k i , o p . c i t . K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O - W A R M IŃ S K IE , 1982, n r 4 (158)

N arodow ościow ych” i „S trażnicy Z achodniej” przez rad cę A m basady R P w B erlinie E ugeniusza Zdrojewskiego, spraw ozdania dotyczące stan u polsko­ ści w Niemczech oraz wspom nienia byłych w ychow aw czyń p rz e d sz k o ln y ch 7. Istotnych inform acji dostarczają rów nież wspom nienia J a n a Baczewskiego “ i Ja n a Boenigka 9.

A rty k u ł niniejszy oparto przede w szystkim na źródłach archiw alnych, które, chociaż niekom pletne, pozw alają na p rzedstaw ienie działalności p rzed ­ szkoli polskich w poszczególnych skupiskach polskich w Niemczech I0. N iekie­ dy luki w dokum entach w p ły n ęły na n ieró w n o m iern e przed staw ien ie n iek tó ­ rych kwestii, w y d a je się jednak, że zeb ra n y m a te ria ł pozw ala na w yciągnięcie wniosków co do roli i zasad funkcjonow ania przedszkoli w całym system ie nau k i języka polskiego w Niemczech, na przed staw ien ie w aru n k ó w , k tó re de­ cydow ały o tym, że w jed n y ch skupiskach przedszkola objęły zorganizow aną opieką duże rzesze dzieci, w innych zaś po k ró tk im okresie funkcjonow ania upadały.

A rty k u ł może w yw ołać k ontrow ersje, szczególnie jeśli chodzi o re k o n ­ s tru k c ję faktograficzną, jest jed n a k pierw sza próbą przed staw ien ia h istorii p ry w a tn y ch przedszkoli polskich w Niemczech w całym okresie m iędzyw ojen­ nym.

PRZEDSZKO LA PO LSK IE NA W ARMII I POWIŚLU W OKRESIE PLEBISCYTU

Po zakończeniu I w o jn y św iatow ej, podczas p rz y g o to w ań do plebiscytów, na tere n ie P r u s W schodnich pojaw iła się kw estia tw o rzen ia polskich p r y w a t­ ny ch przedszkoli, tzw. ochronek. Koncepcję zakładania przedszkoli w ysunął na z eb ran iu działaczy w a rm iń sk ich w O lsztynie 24 lutego 1920 roku ks. dr R o b ert Bilitew ski. Realizacją p ro je k tu zakładającego u tw o rzen ie 50-tego typu placów ek zajęły się z ram ien ia R ady L udow ej H elena S ierakow ska i przybyłą z Polski A nna Ł ubieńska. A m b itn e p lan y działaczy plebiscytow ych nie zy sk a­ ły poparcia M inisterstw a W yznań R eligijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP), które uznało, że założenie tak iej liczby przedszkoli będzie niem o­ żliwe bez zapew nienia odpow iedniej bazy m a te ria ln e j i obsady pedagogicznej u . Pierw sze przedszkola o tw a rto na tere n ie Pow iśla 1 k w ietn ia 1920 roku,

348 Henryk C h a lu p c za k 7 A . Ł u b i e ń s k a , M o j e w s p o m n i e n i a z p l e b i s c y t u n a W a r m i i , w y d . 2, O l s z t y n 1977; O . G r o t , Z a ło ż e n ia i f o r m y p r a c y p o l s k i c h p r z e d s z k o l i n a W a r m i i t P o i o i ś l u , O l s z t y n 1979. R e f e r a t w y ­ g ł o s z o n y n a s e s j i n a u k o w e j w d n i u 2 4 I V 1979 r o k u w O l s z t y n i e z o k a z j i 5 0 - l e c i a s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u , m a t e r i a ł p o w i e l o n y ; W . K n o s a ł a , B y ł a nas g r o ­ m a d k a s p o r a , O l s z t y n 1972; M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , S i a d a m i t w a r d e j d r o g i . W a r s z a w a 1966. 8 J . B a c z e w s k i , W s p o m n i e n i a W a r m i a k a , W a r s z a w a 1981. 9 J . B o e n i g k , M i n ę ł y w i e k i a m y ś m y o s t a l i , W a r s z a w a 1957. 10 N a z w ą p r z e d s z k o l a ( o c h r o n k i ) o k r e ś l o n o w n i n i e j s z y m a r t y k u l e o g ó ł p o l s k i c h p r y w a t ­ n y c h z a k ł a d ó w s p r a w u j ą c y c h o p i e k ę n a d d z i e ć m i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m , a w i ę c z a k ł a d y o k r e ś l a n e w n o m e n k l a t u r z e n i e m i e c k i e j j a k o : 1. „ K i n d e r g a r t e n ” — p e ł n e p r z e d s z k o l a f u n k c j o ­ n u j ą c e c o d z i e n n i e i p r o w a d z o n e p r z e z p r z e d s z k o l a n k i o p e ł n y c h k w a l i f i k a c j a c h ( z o b . s . 366), 2. „ S p i e l k r e i s ” — „ o g r ó d k i d z i e c i ę c e ” p r o w a d z o n e p r z e z o s o b y o n i e p e ł n y c h k w a l i f i k a c j a c h u p r a w n i a j ą c y c h d o p r o w a d z e n i a z a k ł a d ó w d o 10 d z i e c i , 3. „ K i n d e r s a m m e l s t e l l e ” — „ z b i ó r k i d z i e c i ” p r o w a d z o n e p r z e z o s o b y p r z e s z k o l o n e 2— 3 r a z y w t y g o d n i u ( w c h o d z i ł y t u t a j t z w . „ p r z e d s z k o l a d o m o w e ” ). N a l e ż y d o d a ć , ż e w a k t a c h n i e m i e c k i c h s t o s o w a n o n i e k i e d y n a z w y t r z e c h w w . t y p ó w z a m i e n n i e . W s z ę d z i e t a m , g d z i e c h o d z i w y ł ą c z n i e o o k r e ś l o n y t y p , p o d ­ k r e ś l o n o t e n f a k t w z i ę c i e m w c u d z y s ł ó w , l u b p o d a n i e m n a z w y n i e m i e c k i e j . 11 E P o k o j s k i , o p . c i t . , s. 47; A. Ł u b i e ń s k a , o p . c i t . , s . 17.

w czterech m iejscowościach: Trzcianie, S ta ry m T argu, N ow ym T arg u i Miko­ łajkach. 19 k w ie tn ia tego ty p u placów kę o tw a rto w P ostolinie 12. Do lipca 1920 roku przedszkola pow stały w k ilk u dalszych miejscowościach, m iędzy in n y m i w Sztumie, G ardei, D ąbrów ce Polskiej, K ałw ie, K w idzynie, Nowej Wsi, T r u ­ pach, S ztum skim Polu. W W aplew ie wznowiono zapoczątkow ane jeszcze w ro k u 1878 zbiórki dzieci p rz y dw orze S ierakow skich 13.

Od m aja 1920 ro k u zaczęto tw orzyć przedszkola polskie na W arm ii. W go­ dzinach p rzepoludniow ych opiekow ały się one dziećmi w wieku przedszkol­ n y m (3— 6 lat), po p o łudniu zaś szkolnymi. W m a ju p o w stały o chronki w O l­ sztynie, Gutkow ie, i Likusach, na początku czerwca zaś w G ryźlinach. Do p le ­ biscytu opieką przedszkolną objęto dzieci polskie w Staw igudzie, D yw itach, Dorotowie, D ajtkach, K ronow ie, Raszągu, Rożnowie. B yły to placów ki p ro ­ wadzone w większości przez personel p rz y b y ły z w ojew ództw a poznańskiego i pom orskiego 14.

P o w stające przedszkola polskie sp o tk ały się z silnym przeciw działaniem w ładz i społeczeństw a niem ieckiego. W nocy poprzedzającej o tw arcie p rzed ­ szkola w K ronow ie bojów ki niem ieckie zdem olow ały doszczętnie lokal i w y p o ­ sażenie, w ybiły szyby, p o w y ry w ały r a m y okienne. Przedszkole zostało jed n a k o tw arte, ale zajęcia odb y w ały się na w olnym p o w ietrzu i ty lk o w dni sło­ neczne 15. P rz e d m io tem szykan s ta ły się tak że p rzy b y łe z P olski siły pedago­ giczne, u k tó ry ch b ra k św iadectw m oralności spow odow ał p rz erw y w pracy i zam knięcie k ilk u placów ek. W czasie s ta ra ń o św iadectw a m oralności, któ re w y d aw ał ksiądz z m iejscowości urodzenia, działalność n iek tó ry ch przedszkoli ograniczała się do organizow ania zbiórek dzieci poza lokalem o c h r o n k i 16. Z polecenia la n d r a ta olsztyńskiego von B riihla zaczęto w y m agać od w ycho­ w aw czyń przedłożenia dyplom ów jako „g ep rü fte K in d e r g ä r tn e r in n ” oraz w y ­ szukania w k ilk u m iejscowościach no w y ch lokali o dpow iadających przepisom niem ieckim , m iędzy in n y m i w G utkow ie i D ajtkach. W ładze niem ieckie za­ częły dom agać się w yp ełn ien ia w a ru n k ó w w y n ik a ją cy c h z R ozporządzenia Gabinetow ego z 10 lipca 1834 i 31 g ru d n ia 1839 ro k u oraz zarządzenia z 10 lip ­ ca 1884 ro k u i 13 listopada 1885 roku, w m yśl k tó ry ch należało spełnić n a stę ­ p u jące w aru n k i:

1. Osoby p rag n ąc e otw orzyć p r y w a tn y zak ład opieki n a d dziećmi w w ie­ ku p rzedszkolnym w in n y uzyskać od m iejscowego pow iatow ego inspektora szkolnego odpow iednie zezwolenie;

2. W niosek o tak ie zezwolenie może być w y d a n y po dostarczeniu tak ich d o kum entów jak: św iadectw o k w a lifik acy jn e i m oralności, zaświadczenie, że b u d y n e k przeznaczony na przedszkole spełnia określone w ym ogi budow lane, plan p ra cy placówki;

3. P rzedszkole nie może w ypełniać zadań szkoły ludow ej, a więc mogą do niego uczęszczać jedynie dzieci w w iek u przedszkolnym ;

12 A r c h i w u m A k t N o w y c h ( d a l e j A A N ) , K o n s u l a t R F w K w i d z y n i e ( d a l e j K R P K w i d z y n ) 32, k . 122. M o ż n a s p o t k a ć i n f o r m a c j e , ż e u t w o r z o n o ł ą c z n i e 15 p r z e d s z k o l i d l a o k . 650 d z i e c i : A A N , K R P K w i d z y n 42, k . 17. I n n e d a t y o t w a r c i a p r z e d s z k o l i p o d a j e J a n B o e n i g k , o p . c i t . . s . 146. 13 A A N , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e ( d a l e j A B ) 1929, k . 153. 14 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , o p . c i t . , s . 39; J . C h ł o s t a , o p . c i t . , s . 374. 15 J . B o e n i g k , o p . c i t . , s . 149. 16 J . C h ł o s t a , o p . c i t . , s . 374.

3 50 Henryk C h a lu p c z a k

4. W szystkie przedszkola podlegają nadzorow i pow iatow ego in sp ek to ra szkolnego ” .

Na początku czerwca 1920 ro k u n a polecenie la n d ra ta olsztyńskiego za­ m knięto przedszkola polskie w Dajtkach, G utkow ie i Likusach. Ja k o pow ód podano, iż zostały one uruchom ione bez zgody niem ieckich w ładz szkolnych. W w y n ik u odw ołania się stro n y polskiej do K om isji Międzysojuszniczej i in ­ terw en c ji angielskiego oficera E rn es ta G a rn era od 14 czerwca placów ka w L ikusach wznow iła swoją działalność. Dzięki poparciu K om isji M iędzyso­ juszniczej reak ty w o w a n o polską ochronkę także w D ajtkach. Z podobnym i szykanam i spotkała się Pelagia Mykowska, prow adząca przedszkole w Ra- szągu, k tó ra zmuszona została do w yjazdu 1S. Skuteczną form ą w a lk i z p la ­ cówkam i polskimi było tw orzenie przedszkoli niem ieckich prow adzonych przez siostry zakonne, k tó re ze w zględu na lepsze wyposażenie, bezp łatn e do­ żywianie, obdaro w y w an ie dzieci różnego rodzaju podarkam i, s ta ra ły się p rz e j­ m ow ać część dzieci polskich. Mimo ty ch w szystkich trudności większość przedszkoli polskich w P ru s ac h W schodnich p rz etrw a ła do plebiscytu 18.

ROZW ÓJ I FU NKCJONO W A NIE PLA C Ó W EK PRZEDSZKO LN YCH W POSZCZEGÓLNYCH SK U PIS K A C H P O LS K IC H W NIEMCZECH POW IŚLE

Po p rz eg ra n y m plebiscycie w szystkie przedszkola polskie n a tere n ie W ar­ m ii zostały zlikw idow ane, n ato m ias t na P ow iślu kilk a tego ty p u placów ek p rzetrw ało do ro k u 1939. W lipcu 1920 ro k u zam knięto ochronki w Gardei, K w idzynie i Nowej Wsi, gdzie ludność niem iecka w ypędziła przybyłe z P o l­ ski w ychow aw czynie. Przez bardzo k ró tk i okres po plebiscycie przedszkola u trzy m ały się w Trupach, D ąbrów ce i K ałwie. W roku 1921 likw idacji uległo przedszkole w T rupach, zaś przedszkolankę H en ry k ę G w iazdów nę przeniesio­ no do K ałw y, gdzie ochronka istn iała do ro k u 1922, kiedy to została zam knię­ ta, gdy frek w en c ja spadła poniżej 5 dzieci. W ty m sam ym ro k u z powodu trudności z w y n ajęciem m ieszkania dla w ychow aw czyni i podniesienia czyn­ szu za lokal zlikw idow ano przedszkole w D ąbrów ce 20. 27 czerw ca 1921 ro k u na teren ie Pow iśla fun k cjo n o w ały ochronki w 10 miejscowościach, obejm ując z organizow aną opieką 163 dzieci w w iek u p rzedszkolnym i 305 w w ieku szkolnym. Na początku 1922 ro k u przedszkola istn iały w n astęp u jący ch m ie j­ scowościach: Waplewo, S ta ry T arg, N ow y T arg, Postolin, M irany, Sztum, Mi­ kołajki, Trzciano. W m a ju 1922 ro k u uległo likw idacji przedszkole w M ira- nach założone przez A. Połczyńską. Pow odem zam knięcia, podobnie ja k w D ą­ brówce, b y ły nieporozum ienia w śró d m iejscow ych P olaków i w ypow iedzenie m ieszkania kierow niczce p la c ó w k i21.

W m aju 1922 ro k u na Pow iślu istn iały przedszkola w siedmiu m iejsco­ wościach, do końca ro k u szkolnego 1923/24 uczęszczały do nich tak że dzieci w w iek u szkolnym (w godzinach popołudniow ych). R ejencja kw idzyńska po­ w ołując się na R ozporządzenie G abinetow e z 31 g ru d n ia 1839 roku, pism em

17 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , o p . c i t . , s . 40. 18 I b i d e m , s . 42.

19 E . P o k o j s k i , o p . c i t . , s . 21. 20 A A N , K R P K w i d z y n 32, k . 122 i 126. 21 I b i d e m .

TABELA 1. P rzedszkola polskie na Pow iślu w latach 1922— 1927 M i e j s c o w o ś ć D a t a z a ł o ż e n i a L i c z b a d a l e c l w d n i u o t w a r ­ c i a 8 V 1922 8 V I 1923 V 1924 V 1925 V 1928 V 1927 Nowy T arg 1 I V 1920 13 15(36) и (1 0 ) 12 31 32 28 M ikołajki 1 I V 1920 20 18(20) 24 (32) 22 30 34 33 Postolin 19 IV 1920 13 14(20) 20(10) 14 24 33 30 S ta ry T arg 1 IV 1920 13 13(20) 24 (40)a 16 32 42 32 Trzciano 1 IV 1920 4 13(20) 26 (20) 12 17 Waplewo 1878 20 16 19 40 408 Sztum 8(10) 12 (14)a 10 16 17 17 Razem 79 (125) 116 (126) 88 162 210 197 a D a n e z d n i a 27 s t y c z n i a 1923 r o k u . b P r z e d s z k o l e w W a p l e w i e d o 1 X 1927 r o k u , t j d o c z a s u z a t r u d n i e n i a s t a ł e j p r z e d s z k o ­ l a n k i , p r o w a d z i ł o d z i a ł a l n o ś ć k i l k a r a z y w t y g o d n i u . Ź r ó d ł o : A A N , K R P K w i d z y n 42, k . 81; 38, k . 137. P r o t o k ó ł W a l n e g o Z e b r a n i a T o w a r z y ­ s t w a S z k o l n e g o n a P o w i ś l u w d n i u 10 m a j a 1925 r o k u ; 31, k . 139. S p r a w o z d a n i e z r u c h u o r g a ­ n i z a c y j n e g o m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j n a P o w i ś l u z a r o k 1926; 32, k . 125.

z dnia 25 k w ietn ia 1924 ro k u zakazała dzieciom szkolnym w stęp u do ochronek polskich (liczbę dzieci uczęszczających do szkół niem ieckich w tab. 1 podano w n a w ia s a c h )22. Liczba dzieci ulegała dość d użym w a h an io m przede w szyst­ kim w w y n ik u k o n k u re n cji podobnych placów ek niem ieckich. Mimo pomocy ziem iaństw a polskiego, k o n su latu R P w K w idzynie, przedszkola polskie b o r y ­ k a ły się z dużym i trudnościam i, szczególnie w zak resie bazy lokalow ej i w y ­ posażenia. Dla w y g ra n ia ry w alizacji z przedszkolam i niem ieckim i konieczna b yła pomoc i w sp arcie m o raln e ze s tro n y Polski, k tó rej je d n a k stale b ra k o ­ wało. Działacze polscy z Pow iśla n iejed n o k ro tn ie w y stęp o w ali z postulatam i, aby — podobnie jak niem ieckie zw iązki szkolne w Polsce, k tó re korzystały

z pom ocy rz ąd u i poparcia m o ralnego społeczeństw a niem ieckiego — Polsko-

-K atolickie Tow arzystw o Szkolne na P ow iśle (PKTSz na Pow iśle) o trzy m y ­ wało od organizacji społecznych działających w k r a ju k o n k re tn ą pomoc w po­ staci stypendiów , książek, po d ark ó w n a gw iazdkę itp. Większość apeli pozo­ staw ała jed n ak bez odpowiedzi, jed y n ie Zw iązek O brony K resów Zachodnich (ZOKZ) doraźnie służył pomocą m a te ria ln ą 2S. Dla zachęcenia rodziców posy­ łaniem dzieci do polskich przedszkoli, to w a rzy stw o szkolne zaczęło od roku 1925 organizow ać letn ie zabaw y leśne w okolicach W aplew a, na k tó ry ch dzie­

22 A A N , K R P K w i d z y n 32, k . 225. O g ó l n e s p r a w o z d a n i e z a r o k 1923 w r u c h u o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h n a P o w i ś l u . O b s a d a p e r s o n a l n a w r o k u 1922/23 b y ł a n a s t ę p u j ą c a : N o w y T a r g — M a r i a W r ó b l e w s k a , M i k o ł a j k i — H e n r y k a G w i a z d ó w n a , P o s t o l i n — A n n a P i o t r o w s k a , S t a r y T a r g — H e l e n a W a m a l l a , S z t u m — M a r i a F o x , T r z c i a n o — M a r i a S z u f r a g a . W r o k u 1927 z a ­ t r u d n i o n e b y ł y o d p o w i e d n i o : M a r i a W r ó b l e w s k a , H e n r y k a G w i a z d ó w n a , A n n a P i o t r o w s k a , M a ­ r i a S z u f r a g a , A n n a K i w i t t , A g n i e s z k a P o ł o m s k a . A A N , K R P K w i d z y n 32, k . 125. I n n y r a p o r t k o n s u l a t u R P w K w i d z y n i e z d n i a 23 1 X 1927 r o k u p o d a w a ł , ż e w S t a r y m T a r g u p r a c o w a ł a w t y m c z a s i e O t y l i a T e s z n e r . w W a p l e w i e A g n i e s z k a P o ł o m s k a , S z t u m i e M a r i a F o x , T r z c i a - n i e M a r i a S z u f r a g a . A A N , A B 1955, k . 297—303. 23 A r c h i w u m P a ń s t w o w e w P o z n a n i u ( d a l e j A P P ) , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i ( d a l e j P Z Z ) 103, k . 177, A N N , K R P K w i d z y n 31, k . 129; 42, k . 17.

ci uczęszczające do przedszkoli i na lekcje języka polskiego w szkołach n ie­ mieckich o b darow yw ano książkam i i słodyczami. Tego ro d z aju akcje p rzyno­ siły tylko doraźne efekty. PK TS z na Pow iśle nie udaw ało się zlikw idow ać róż­ nic we frek w en cji latem i zimą “ .

T w orzenie n ow ych placów ek przedszkolnych było ograniczone liczbą w y ­ chowaw czyń posiadających w ym agane na tere n ie Niemiec wykształcenie. Na początku ro k u szkolnego 1927/1928 na 6 z atru d n io n y ch przedszkolanek, aż 4 posiadały dyplom y i obyw atelstw o polskie (Maria W róblew ska, H en ry k a Gwiazdówna, A nna Piotrow ska, M aria Szufraga) i m ogły p racow ać w śród mniejszości polskiej w Niemczech tylko dzięki zabiegom H eleny S ierak o w ­ skiej. W ro k u 1923 PK TS z na Pow iśle wysłało 3 p an ie n k i do Z ak ład u K ształ­ cenia P ia stu n ek i O piek u n ek Dzieci w K rólew cu (B ildungsanstalt fü r Fröbel- sche u n d K inderpflegerinnen), dw ie z nich zdobyły dyplom y ukończenia w ro k u 1925 (Anna K iw itt i Agnieszka Połomska). W ro k u 1924/1925 na p ię­ ciomiesięczny k u rs do P oznania w ysłano 5 osób; doraźnego przeszkolenia udzielała jednocześnie H elena Sierakow ska. Mimo tych zabiegów żadna z przedszkolanek pracu jący ch na Pow iślu nie posiadała w ym aganego w N iem ­ czech w ykształcenia niezbędnego do prow adzenia pełnych przedszkoli (ukoń­ czoną szkołę ty p u licealnego: S em in a r f ü r K in d e rg ä rtn e rin n e n u n d H o rtn e rin ­ nen) 2S.

3 5 2 Henryk C h a lu p c z a k

TABELA 2. F re k w e n c ja w przedszkolach polskich na Pow iślu w latach 1928—1939 D a t a jT r z c J a n o P o s t o l l n [ s t a r y T a r g M i k o ł a j k i N o w y T a r g W a p l e w o [ S z t u m R a z e m 1928/29 15 29 25 26 26 16 16 151 1929/30 12 24 30 19 18 26 — 129 1930/31 12 26 26 18 18 20 — 120 1931/32 13 28 23 17 18 18 — 112 5 1 X 1 9 3 3 2a 12 16 9 9 17 — 65 1 I V 1934 9 16 13 5 6 13 — 62 1 I V 1935 9 15 10 3 5 12 — 54 1 I V 1936 7 9 10 2 5 13 — 46 1 I V 1937 5 8 11 1 4 12 — 41 1 I V 1938 7 4 7 1 2 7 — 28 1 I V 1939 5 3 2 — 3 6 — 19 • W r o k u 1933 p r z e d s z k o l e w T r z c i a n i e b y ł o k i l k a m i e s i ę c y n i e c z y n n e . Ź r ó d ł o : A A N , A B , 1923, k . 57 1929, k . 180—181; 1955, k . 297—303. A A N , K R P K w i d z y n 35, k . 106; 37, k . 227—228. A A N , M S Z , 10 707, k . 118.

W lata ch trzydziestych przedszkola polskie na P ow iślu (tab. 2) notow ały stały spadek frekw encji, spow odow any przede w szystkim nasileniem się akcji germ anizacyjnej, szczególnie po objęciu w ład zy przez n a rodow ych socjalistów. O ile jeszcze w ro k u szkolnym 1932/1933 do sześciu przedszkoli uczęszczało 112 dzieci, to w ro k u n astęp n y m tylko .65. J e d y n ie przedszkole w W aplew ie zdołało u trzy m ać dotychczasow ą frek w en cję. W ładze niem ieckie prow adząc politykę d y sk ry m in acji wobec Polaków operow ały przew ażnie środkam i

legał-24 I b i d e m . ' .

nym i, w y k o rzy stu jąc p re sję gospodarczą, po m ijan ie w rozdziale środków w r a ­ m ach polityki socjalnej p ań stw a itp. N iekorzystnie n a n a s tro je mniejszości polskiej w p ły w a ły n a p ad y i te r r o r stosow any przez liczne organizacje nacjo­ nalistyczne, k tó re od ro k u 1933 w yraźn ie z aktyw izow ały sw oją działalność. N iekorzystny w p ły w na funkcjo n o w an ie przedszkoli w y w arło także, po­ cząwszy od ro k u 1931, d rastyczne obniżenie subw encji u d zielanych z budżetu M inisterstw a S p ra w Zagranicznych i M in isterstw a W y znań R eligijnych i Oświecenie Publicznego na cele k u ltu ra ln o -o św iato w e m niejszości polskiej w Niemczech. Miesięczne bu d żety przedszkoli nie w y sta rcz a ły na p row adzenie zorganizow anej p ra cy d ydaktycznej i w ychow aw czej. Takie im prezy ja k gwiazdki, obchody rocznic naro d o w y ch organizow ało Tow arzystw o Szkolne w Sztum ie z w łasnych oszczędności, łącząc dzieci szkolne i przedszkolne. W ty m sam ym okresie w ty ch miejscowościach, gdzie istn ia ły placów ki pol­ skie, w niem ieckich szkołach i przedszkolach bezp łatn ie o b darow yw ano dzieci książkami, pomocami szkolnymi, u b ran k am i.

TABELA 3. B udżety miesięczne przedszkoli polskich n a Pow iślu w latach 1930/1931 oraz 1936/1937 (w mk.) M i e j s c o w o ś ć 1830/31 1936/37 l i C 2 b a d z i e c i j b u d ż e t l i c z b a d z i e c i j b u d ż e t Trzciano 12 186,33 7 45 Postolin 24 262,48 9 55 S ta ry Targ 30 266,07 10 40 M ikołajki 19 288,37 2 50 Nowy T arg 18 237,50 5 55 W aplewo 26 221,98 13 55 Razem 129 1462,73 46 300 Ź r ó d ł o : A A N , К Н Р K w i d z y ń 35, k . 3T7; 37, k . 227—288. A A N , A B 1929, S. 180—181. A A N , M S Z 10 707, k . 118.

B u d żety przedszkoli w ro k u 1930/1931 o bejm ow ały n astęp u jąc e pozycje: opłata lokalu, sp rzątanie, zakup przy b o ró w do czytania, opału, pomocy d y d a k ­ tycznych, p o d aru n k ó w dla nowo zapisanych, p o d a ru n k ó w n a gw iazdkę, doży­ w ian ie dzieci, p en sje przedszkolanek, ubezpieczenie oraz w y d a tk i nad zw y czaj­ ne w wysokości 10 m k. B udżety w ro k u 1936/1937 obejm ow ały n a to m iast w zasadzie ty lk o o p łaty czynszu za lokal oraz d ro b n e k w o ty n a zakup n a jn ie ­ zbędniejszych przyborów . U b y te k środków fin an so w y ch s ta ra ł się częściowo w y ró w n ać m iędzy in n y m i Ś w iato w y Zw iązek P o lak ó w Z ag ran icą (SZPZ), k tó ­ r y w ro k u 1937 przek azał dla sześciu przedszkoli k ilk a kom pletów podręczni­ ków dla w ychow aw czyń, 6 kom pletów tablic, obrazów ściennych (fryzy stry - jeń sk ie i boratyńskie, obrazy historyczne i k ra jo z n a w c z e )2б.

D oraźna pomoc nie w p ły n ęła jed n a k n a zatrzy m a n ie w yraźnego sp a d k u frek w en cji w przedszkolach, k tó re w d ru g iej połowie la t trzydziestych p raw ie zupełnie pie notow ały now ych zapisów i co ty lk o w niew ielkim sto p n iu w y ­ nikało z niżu demograficznego. Większość placów ek polskich liczyła po kilkoro

28 A A N , К Н Р K w i d z y n 37, k . 227—228 ; 25, k . 193.

35 4 H enryk Cha tu p cza k

dzieci, nie spełniały więc one zadań pedagogicznych. Na początku ro k u szkol­ nego 1937/1938 w trzech przedszkolach (Trzciano, Postolin, Mikołajki) zapisano m niej niż pięcioro dzieci. Z tego pow odu uległa likw idacji ochronka w M iko­ łajk ach w ro k u 1938/1939 (zam knięto tam rów nież szkołę polską). Na rok szkolny 1939/1940 do pięciu przedszkoli rodzice zapisali tylko 19 dzieci: w Trzcianie — pięcioro, Postolinie — troje, S ta ry m T arg u — dwoje, Now ym T arg u — troje, W aplew ie — sześcioro.

Głów ną przyczyną załam yw ania się przedszkoli, podobnie jak i innych form n au k i języka polskiego, był n iep rzy ch y ln y stosunek otoczenia niem iec­ kiego, ta k w ładz a d m in istracy jn y ch i politycznych, jak i większości społeczeń­ stwa. T ow arzystw o Szkolne, nauczyciele, przedszkolanki ro b iły wszystko, aby spadek frek w en cji zahamow ać, ale wobec m ate ria ln e j stro n y zagadnienia (zwolnienia z pracy, p re sja gospodarcza, d y sk ry m in acja w p rzy zn aw an iu za­ pomóg dla rodzin w ielodzietnych — „ K in d erb eih ilfe”) nie byli w stanie osiąg­ nąć pozytyw nych w yników .

WARMIA

Na teren ie W arm ii zlikw idow ane po plebiscycie przedszkola zaczęły o d ra ­ dzać się dopiero w d rugiej połowie la t dwudziestych. S ta ran ia o założenie tych placów ek w ro k u 1925 u p ad ły ze w zględów finansow ych. P o w stałe w ro ­ ku 1921 P olsko-K atolickie T ow arzystw o Szkolne na W arm ię (PKTSz na W a r­ mię) już w ro k u 1923 w ysłało kilk a dziew cząt do zakładu kształcenia ochro- n iare k w Królew cu, k tó re po k ró tk im przeszkoleniu w Polsce stan ęły do d y s­ pozycji Tow arzystw a.

Pierw sze przedszkole o tw a rto 1 października 1926 roku w U n iesz ew ie21, gdzie w ram a ch p rzygotow ań zorganizow ano czterom iesięczny k u rs ro b ó t ręcznych i języka polskiego dla m łodzieży i dorosłych. Rodzice zapisali dzie­ sięcioro dzieci. W roku 1927 pow stały n astęp n e przedszkola w C haberkow ie i G ietrzwałdzie. Na duże trudności nap o tk ało PK TS z na W arm ię p rz y o rg an i­ zacji placów ki w Nowej K aletce, gdzie „O stdeutscher H eim a td ie n st” zmusił A ntoniego Kalińskiego do przekazania b u d ynku, k tó ry wcześniej zgodził się sprzedać T ow arzystw u Szkolnem u w Olsztynie, na lokal dla przedszkola nie­ mieckiego. S tronie niem ieckiej chodziło przede w szystkim o to, a b y ubiec za­ m ia ry PK TS z na W arm ię i przejąć większość dzieci, także z rodzin polskich. W tej sytu acji T ow arzystw o Szkolne zakupiło b u d y n ek od W iktora P ełki sk ład ający się z sali przedszkolnej i m ałego pokoiku dla kierow niczki p la­ cówki 2S. 26 lipca 1928 roku przedszkole zostało otw arte, p rz y czym w dniu in au g u racji zgłosiło się tylko pięcioro dzieci.

Większego rozm achu n ab rało tw o rzen ie się ochronek w okresie zak ład a ­ nia na W arm ii, od k w ietn ia 1929 roku, polskich szkół p ry w a tn y ch . Zgodnie z koncepcją Zw iązku Polskich T ow arzystw Szkolnych w Niemczech (ZPTSzwN) m ia ły one stanow ić in te g ra ln ą część system u n a u k i języka pol­ skiego, a przede w szystkim przygotow yw ać dzieci polskie do przejścia do p ry w a tn y c h szkół powszechnych. Rozwój przedszkoli polskich na W arm ii w lata ch 1926—1932 p rzed staw ia tab ela 4 2".

27 A A N , A B 1922, k . 28— 30. W s p r a w o z d a n i u z d z i a ł a l n o ś c i P o l s k o - K a t o l i c k i e g o T o w a r z y ­ s t w a S z k o l n e g o n a W a r m i ę z a r o k 1927 p o d a n o j a k o d a t ę o t w a r c i a p r z e d s z k o l a w U n i e s z e w i e I V 1926: A A N , A B 1955, k . 7. 28 J . C h ł o s t a , o p . c i t . , s . 379. 29 O b s a d a p e r s o n a l n a 1 1 1932 r o k u b y ł a n a s t ę p u j ą c a : U n i e s z e w o — F r a n c i s z k a H e n s e l , C h a b e r k o w o — A n n a S e n d r o w s k a , G i e t r z w a ł d — M a r t a H a n o w s k a , N o w a K a l e t k a — O t y l i a

TABELA 4. Przedszkola polskie n a W arm ii w latach 1926— 1932 (stan n a 1 kw ietnia) M i e j s c o w o ś ć D a t a z a ł o ż e n i a L i c z b a d z i e c i w d n i u o t w a r ­ c i a 1927 1928 1929 1930 1981 1832 Unieszewo 1 X 1926 10 6 7 8 7 9 7 Chaberkow o 1 IX 1927 28 — 23 10 9 9 8 G ietrzw ałd 1 X II 1927 5 — 10 14 14 13 12 Nowa K aletka 26 V II 1928 5 — — 17 15 1 2 10 Pluski 15 X II 1929 1 — — — 12 6 6 W oryty 21 I 1930 20 — — — 20 13 9 S k ajb o ty 1 III 1931 9 — — — — 8 8 P u rd a 1 III 1931 3 — 0 6 ź r ó d ł o : A A N , A B 1922, k . 28— 30. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P o l s k o - K a t o l i c k i e g o T o w a ­ r z y s t w a S z k o l n e g o n a W a r m i ę 1921— 1932.

W ro k u 1931 Tow arzystw o Szkolne w O lsztynie planow ało uruchom ienie dalszych 15 przedszkoli, m iędzy in n y m i w S ta re j K aletce, Tomaszkowie, S ta n - clewie, S kajbotach, Olsztynie, P u rd z ie W ielkiej, W ym oju, M ałym K leb ark u , B redynkach, W ójtow ie 3°. Pomoc w ty m zakresie zad e k la ro w a ł ZOKZ, k tó ry dostarczył m iędzy in n y m i siedem podręcznych biblioteczek dla w y ch o w aw ­ czyń przedszkoli, o b ejm ujących 21 ty tu łó w i 139 egzem plarzy **. W ro k u 1931, wobec b ra k u w yszkolonych przedszkolanek, obcięcia fund u szy a tak że p rz e ­ ciw działania w ładz uruchom iono ty lk o d w ie ochronki: w S k a jb o ta c h i P u rd zie Wielkiej, przedszkole w O lsztynie o tw a rto zaś dopiero 9 k w ie tn ia 1934 roku.

Stosunkow o duży w zrost frek w en cji w p ierw szych lata ch fu nkcjonow ania przedszkoli n a W arm ii, a przede w szystkim w z ro st liczbowy tego ro d zaju p l a ­ cówek w yw oływ ać zaczął przeciw działanie w ładz niem ieckich. W lu ty m i m a r ­ cu 1932 ro k u w e w szystkich o chronkach polskich na W arm ii przeprow adzono w izy tacje połączone z d y s k re tn ą rew izją, k tó ry c h celem było m. in.: — s tw ie r­ dzenie poziomu w ykształcenia przedszkolanek i ocena sy stem u nau czan ia dzie­ ci; — zbad an ie sta n u zdrow otnego dzieci, w a ru n k ó w higienicznych p a n u ją ­ cych w b u d y n k u i w jego otoczeniu; — p rzeg ląd ksiąg ad m in istracy jn y ch , ro zk ład u i p ro g ram u pracy, podręczników . Z asadniczych z arzu tó w kom isja nie zgłosiła, stw ierdzono ty lk o d ro b n e u chybienia ja k n iep rzestrzeg an ie p rzepi­ sów budo w lan y ch dotyczących ubikacji, u ż y w an ie niew łaściw ych podręczni­ ków (w U nieszew ie i W o ry tach zakw estionow ano podręczniki L e gendarnej hi­

storii P olski), zapisyw anie nazw isk w polskim b rz m ien iu (w N ow ej K a le tc e ) 8!.

D alszym posunięciem w ładz niem ieckich zm ierzający m do zakłócenia T e s z n e r , P l u s k i — J a d w i g a G r a n s i c k a , W o r y t y — A n n a K i w i t t , S k a j b o t y — A n n a R o m a ń s k a , P u r d a — A g a t a S e n d r o w s k a . A A N , A B 1858, k . 168. N a z w i s k a o c h r o n i a r e k 1 w y s o k o ś c i p o b o ­ r ó w . C h a r l o t t e n b u r g 3 l u t y 1932 r o k . 30 A A N , A B 1858, k . 137. 31 Z n a l a z ł y s i ę t a m n a s t ę p u j ą c e t y t u ł y : H . B o j a r s k a , M a ł y Ś p i e w n i k d l a d z ie c i , S. P o s a - d z o w a , L e g e n d y i o b r a z k i h i s t o r y c z n e d l a m a ł y c h d z i e c i , T . L e n a r t o w i c z , P i o s e n k i d l a d z ie c i , Z. Z u ł k i e w i c z , W y c h o i o a n i e p rz e d s z k o ln e , L i b r a c h , S e l m o w l c z , P o g a d a n k i z d z i e ć m i , H . G n o i ń - s k a , N a u c z a n ie w i e r s z y , K . K o n a r s k i , B a j k i i p o w i a s t k i , M . W e r y h o , R ó ż n e p r z y g o d y ; t e j ż e , C o s ł o n k o w i d z i a ł o ; t e j ż e , L a s : A A N , K R P K w i d z y ń 25, k . 193, A P P , P Z Z 125a, k . 178. 32 A A N , A B 1917, k . 20. P i s m o P K T S z n a W a r m i ę d o Z P T S z w N z 5 I I I 1932 r .

funkcjonow ania przedszkoli polskich stały się działania m ające na celu s p ra w ­ dzenie, czy placów ki polskie działały w m yśl obow iązujących przepisów. P r e ­ z ydent re jen cji olsztyńskiej w piśm ie przesłan y m w d niu 11 lipca 1932 roku do P K TS z na W arm ię zarząd al resp ek to w an ia przez stro n ę polską po stan o ­ w ień u sta w y z 1922 roku, tzw. R eichsjugendw ohlfahrtgesetz oraz rozporzą­ dzenia w ykonaw czego p rezy d en ta re je n cji olsztyńskiej z 121X 1924 roku. W piśm ie powyższym zagrożono zam knięciem z dniem 1 X 1932 ro k u placó­ w ek w C haberkow ie, G ietrzwałdzie, Nowej K aletce i W orytach o ile strona polska nie zapew ni w nich obsady pedagogicznej o pełnych kw alifik acjach S3. Tym sam ym celom służyła decyzja podpisana przez la n d ra ta olsztyńskie­ go i przesiana T ow arzy stw u Szkolnem u w O lsztynie 22 października 1932 ro ­ ku, na mocy k tó rej ustanow iono k u ra te lę n ad n iek tó ry m i ochronkam i polski­ mi, a m ianowicie dla przedszkola w C haberkow ie w yznaczono właścicielkę sklepu R uhnau, w P lu sk ach nauczycielkę S urrey, P u rd z ie nauczycielkę Salun, w W orytach rów nież nauczycielkę K la tt oraz w Skajbotach ziem iankę Zim- m erm an n . Osoby te m iały praw o w stęp u do przedszkola w czasie jego fu n k ­ cjonow ania, możliwość p rzeprow adzenia ko n tro li i lu stracji. W edług opinii kon su latu R P w O lsztynie były to osoby o w yraźnie an ty p o lsk im n astaw ie ­ n iu S4.

3 5 6 Henryk C h a lu p c z a k

TABELA 5. Przedszkola polskie n a W arm ii w latach 1933— 1939

M i e j s c o w o ś ć L i c z b a d z i e c i 1933/34 1 1 I V 1934 1 I V 1935 1 1 I V 1936 1 1 I V 1937 1 I V 1938 1 I V 1839 Unieszewo 7 6 8 3 1

_

_

C haberkow o 8 4 6 4 4 1 — Nowa K aletka 8 6 6 5 3 3 3 P lu sk i 4 — — З а 1 — _ W oryty 7 6 9 7 4 7 4 S kajboty 12 5 4 5 3 2 2 P u rd a 13 5 7 6 2 2 2 O lsztyn — _{12b 17 14 13 9 9} ■ P r z e d s z k o l e w P l u s k a c h z a m k n i ę t e w r o k u 1932/1933 z o s t a ł o p o n o w n i e u r u c h o m i o n e 7 w r z e ś n i a 1933 r o k u ; z g ł o s z o n o s z e ś c i o r o d z i e c i . b D a n e z 9 k w i e t n i a 1934 r o k u . P r z e d s z k o l e w O l s z t y n i e w l a t a c h p ó ź n i e j s z y c h w o b e c b r a k u z g o d y n a z a m i a n ę l o k a l u p r a c o w a ł o n i e s y s t e m a t y c z n i e . ź r ó d ł o : A A N , M S Z 10 707, k . 141— 143. A A N , A B 1927, k . 37; 1928, k . 162; 1832, k . 22—25.

W atm osferze w y raźn ej d y sk ry m in acji placów ek polskich T ow arzystw o Szkolne na W arm ię postanow iło otworzyć przedszkole i szkołę w Olsztynie. 21 sierpnia 1933 ro k u T ow arzystw o wysłało pismo do re je n cji z prośbą o udzielenie zezwolenia na otw arcie placów ki i zatw ierd zen ie jako przedszko­ lan k i J a n in y Leśniorow skiej, k tó rej d o k u m en ty przesłano 27 g ru d n ia 1932 ro k u w zw iązku z zam iarem pow ierzenia jej n ad zo ru n a d przedszkolam i pol­ skimi na W arm ii. W ładze rejencyjne, mimo że do ich k om petencji należało w y d a n ie zezwolenia na otw arcie placówki, odesłały w niosek PK TS z na W ar­

33 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , o p . c i t . , s . 99; A A N , A B , 1956, k . 43. 34 A A N , A B 1911, k . 81.

mię do M in isterstw a O ś w ia ty 3S. Po długich zabiegach ZPTSzwN, 23 lutego 1934 ro k u Ja n in a L eśniorow ska uzyskała zgodę n a p row adzenie przedszkola, zaś Tow arzystw o Szkolne po z ałatw ien iu w urzędzie do s p ra w m łodzieży u s ta ­ wowo w y m a g an y ch form alności odnośnie zapisu dzieci 9 k w ie tn ia 1934 ro k u uruchom iło w O lsztynie szkołę i przedszkole polskie. Do szkoły zgłoszono 17 dzieci, do przedszkola zaś dw anaścioro 8S. Rodzice posyłający dzieci do obu ty ch placów ek przejęli na siebie p o k ry w a n ie w y d a tk ó w za czynsz w w y ­ sokości 76 m k miesięcznie, z czego 45 m k zadeklarow ali k iero w n ik k o n su ­ latu R P i w icekonsul "7.

W dru g iej połowie la t trzydziestych w ładze niem ieckie nasiliły w alkę z polskością, w ' tym także z przedszkolam i polskimi. N ajb ard ziej d rastyczne szykany d o tk n ęły przedszkola w P u rd z ie i Olsztynie. 27 sierp n ia 1935 roku odbył się proces przeciw ko ochroniarce z P u r d y Agacie S endrow skiej z o s k a r­ żenia urzęd u do s p ra w młodzieży w O lsztynie z pow odu niedozwolonego (unbefugte) przyjęcia do przedszkola dzieci rodziny W ieczorków. Mimo że A gata S endrow ska w d n iu przyjęcia dzieci wniosła do Ju g e n d a m tu podanie o pozwolenie, skazano ją za w ykroczenie przeciw ko u staw ie o opiece n a d m łodocianym i (Jugendw ohlfahrtsgesetz) n a 10 m a re k g rzy w n y lu b dw a dni aresztu oraz na pokrycie kosztów sądow ych 38.

K ilka la t tr w a ły zabiegi o u zyskanie pozwolenia na przeniesienie p rz ed ­ szkola w O lsztynie do innego lokalu. K ilk ak ro tn e w nioski T o w arzy stw a Szkol­ nego na W arm ię do re je n c ji i M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn y ch Rzeszy nie zostały pozytyw nie załatw ione. Z arząd T o w arzy stw a chcąc k ontynuow ać opiekę przedszkolną sta w ił do dyspozycji rodziców sw ój o g r ó d 5S. W piśmie b u rm is trz a Olsztyna z 9 m aja 1938 ro k u dano T o w a rz y stw u Szkolnem u do zrozumienia, że n ie może liczyć na o trzy m an ie lokalu, k tó ry policja bloko­ w ała dla ro d zin y żydowskiej. O celow ym dążeniu w ładz niem ieckich do pię­ trzen ia tru d n o ści świadczyło, iż nie zatw ierdzono innego lokalu w y d zierża­ wionego przez Tow arzystw o Szkolne m o ty w u ją c to faktem , że lokal ten może być w y k o rz y stan y jed y n ie do celów m ieszkaniow ych.

Po w y p ro w ad zen iu się ro d z in y żydow skiej, od czego zależało w edług w ładz w y d a n ie zezwolenia n a um ieszczenie w nim przedszkola P K TS z na W arm ię przystąpiło n a ty c h m ia st do jego odnaw ian ia i adap tacji. B u rm istrz pism em z d nia 21 stycznia 1939 ro k u zakazał w szelkich w n im pra c m o ty ­ w u jąc sw oją decyzję następująco: — lokal wobec zam ieszkiw ania w nim ro ­ dziny żydowskiej jest lokalem m ieszkalnym ; — użycie lo k alu m ieszkalnego n a in n e cele w ym aga zezw olenia władz; — w ładze m iejskie o dm aw iają w y ­ dania takiego zezwolenia. W obec dy sk ry m in u jąceg o stanow iska b u rm istrza ZPTSzw N podjął zabiegi w e w ładzach c en traln y ch , ale rów nież bezskutecz­ nie. Nie pow iodły się tak że zabiegi T o w arzy stw a Szkolnego w urzędzie do s p ra w młodzieży. Mimo że orzeczenie J u g e n d a m tu było b y dla ostatecznego załatw ienia s p ra w y m iarodajne, zasłonił się on zakazem w ładz m iejskich w y ­

35 A A N , A B 1923, к . 118— 120. 36 A A N , A B 1924, k . 42, , , G a z e t a O l s z t y ń s k a " , 1934, n r 82 z 11 IV . 37 A A N . A B 1924, k . 49, 57. 38 A A N , A B 1919, k . 68. P r a k t y k a w y k a z y w a ł a , ż e z g ł o s z e n i e d z i e c i w u r z ę d z i e d o s p r a w m ł o d z i e ż y p o w o d o w a ł o n a t y c h m i a s t o w ą a k c j ę c z y n n i k ó w n i e m i e c k i c h u z a i n t e r e s o w a n y c h r o ­ d z i c ó w , b y w y c o f a l i s w o j e d z i e c i z p r z e d s z k o l a p o l s k i e g o . A b y u n i e m o ż l i w i ć d z i a ł a n i e w ł a d z , s t r o n a p o l s k a s t a r a ł a s i ę z g ł a s z a ć w n i o s k i w o s t a t n i c h d n i a c h p r z e d o t w a r c i e m . 39 S p r a w y N a r o d o w o ś c i o w e , 1937, n r 1—2, s. 257.

358 Henryk C h a h ip c z a k

korzystyw ania lokalów m ieszkalnych na inne cele. (pismo z dnia 25 stycz­ nia 1939 r o k u ) 10.

W tru d n e j sytuacji znajd o w ały się także in n e przedszkola polskie na W armii. Tabela 5 dobitnie w y k azu je sta ły spadek frekw encji. Z tego pow odu 1 m aja 1937 roku zam knięto przedszkola w P luskach i Unieszewie, a 1 listo­ pada 1938 ro k u w Chaberkow ie. O ile na 1 k w ietnia 1937 ro k u do ośmiu przedszkoli uczęszczało 31 dzieci, to w początku ro k u szkolnego 1939/1940 do pięciu ochronek zapisano już tylko 24 d z ie c i41.

ŚLĄSK OPO LSK I

Przedszkola w najw iększym skupisku ludności polskiej w Niemczech, tj. na Śląsku Opolskim, zaczęto otw ierać dopiero pod koniec 1927 roku. P ie r ­ wsze p ro je k ty pow stały co p ra w d a w roku 1925, kiedy to P olsko-K atolickie Tow arzystw o Szkolne na Śląsk Opolski (PKTSz na Si. Op.) planow ało u ru c h o ­ m ienie przedszkola w Bytomiu, nie zostały jed n ak zrealizow ane, mimo że posiadano odpow iedni lokal w gm achu „ K ato lik a” 42. Koncepcję tw orzenia przedszkoli, ich lokalizację uzgodniono na konferencji w dniu 17— 18 czerw ­ ca 1927 ro k u z udziałem rad cy k u ltu ra ln eg o Poselstw a RP w B erlinie Euge­ niusza Zdrojewskiego, naczelnika W ydziału O św iaty Urzędu, Wojewódzkiego Śląskiego, konsula R P w B ytom iu oraz przedstaw icieli T ow arzy stw a Szkol­ nego i Dzielnicy I Związku Polaków и . P lanow ano u ru ch o m ien ie ty ch p la ­ cówek w tak ich miejscowościach jak: Bytom, Racibórz, Grzybowice, Zabrze, Mikulczyce, Zaborze, Miechowice 44.

P rz y zn an e przez wojew ództw o śląskie na rok 1927 środki pieniężne na cele opieki przedszkolnej przeznaczono na otw arcie ochronek w B ytom iu (uruchom ione 1 listopada 1927 roku) i Raciborzu (15 października 1927 r.). Nie pow iodły się n a to m iast p ró b y u zyskania lokalu na przedszkole w G rzy- bowicach, na sk u tek k o n trak c ji w ładz niem ieckich właściciel lokalu odm ówił zgody na jego udostępnienie T ow arzy stw u Szkolnemu.

W edług ustaleń dokonanych na konferencji w dniu 17— 18 czerwca 1927 ro k u zak ład an e na Śląsku Opolskim przedszkola m iały mieć c h a ra k te r „Do­ m ów P olskich” skupiających w godzinach p rzedpołudniow ych dzieci p rz ed ­ szkolne, zaś po połu d n iu całe życie polskie w danej miejscowości. Oprócz przedszkola m iały one pomieścić świetlicę, czytelnię, bibliotekę; planow ano budow ę p a rte ro w ą w sty lu polskim 4Б. B yły to jed n ak koncepcje z góry sk a­ zane na niepowodzenie, gdyż z ak ład ały budow ę od p odstaw w szystkich p la ­ cówek w oparciu o środki uzysk an e z w ojew ództw a śląskiego, k tó re nie było w stanie ich zebrać, ty m b ard ziej że nasilały się zjaw iska kryzysow e w gos­ podarce polskiej. P e w n e nadzieje na uzyskanie potrzeb n y ch fu n d u szy p o ja ­ w iły się w ro k u 1929 ze stro n y Polonii w S ta n ac h Zjednoczonych. Z inspi­ racji kon su latu R P w Chicago, Polskie Tow arzystw o O brony i O św iaty K r e ­ sów Polskich w Chicago w ystąpiło z apelem , ab y w odpowiedzi n a gw ałty, jakich ofiarą pad li w y s tę p u jąc y na Śląsku Opolskim a k to rzy te a tru z K a to ­

40 A A N , A B 1933, k . 2, 8, 48, 49, 50, 60. 41 A A N , A B 1929, k . 182—181; 1934, k . 134. 42 A A N , K o n s u l a t G e n e r a l n y R P w O p o l u ( d a l e j K G R P O p o l e ) , 95, k . 24. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P K T S z n a Ś l ą s k O p o l s k i , T . z . z a r o k 1925. 43 A A N , A B 1902, k . 142. 44 A A N , K G R P O p o l e 95, k . 98. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P K T S z n a Ś l ą s k O p o l s k i T . z . z a p i e r w s z e p ó ł r o c z e r o k u s z k o l n e g o 1927/1928. 45 A A N , A B 1904, k . 161.

wic, zebrać fundusze na utw orzenie, m.in. w Opolu, przedszkola. Zbiórka przyniosła jed n a k ty lk o k ilk aset dolarów " .

W ro k u 1930 Tow arzystw o Szkolne p rz y stęp u jąc do tw orzenia polskich szkół p ry w a tn y c h ponow nie powróciło do koncepcji stw orzenia sieci p rz ed ­ szkoli, k tó re „w ychow ując dzieci w d uchu polskim, po osiągnięciu przez nie w ieku szkolnego zasilić m iały szkoły p r y w a tn e ” 47. W tym okresie T o w a­ rzystw o Szkolne oparło się na w yty czn y ch Poselstw a R P w Berlinie, k tó re zaleciło „planem przyszłych ochronek objąć przede w szystkim m iasta i te ośrodki przem ysłowe, gdzie ludność jest w y staw io n a na duży n ap ó r ge rm a - nizacyjny. Z akładanie ochronek w zapadłych w siach Śląska Opolskiego m ija się z celem, gdyż koszty u trzy m an ia tak ie j ochronki i szkoły polskiej z m ałą liczbą dzieci są z b y t duże w stosu n k u do korzyści, jakie przynieść mogą w k ie ru n k u uśw iadom ienia narodow ego ludności tej w si” 48. I te plany, w o ­ bec re s try k c ji finansow ych, nie zostały zrealizow ane. O tw a rto jed y n ie tr z e ­ cią ochronkę w W ielkich B orkach (1 p aździernika 1931 roku), do k tó rej zgło­ szono 12 dzieci.

Obcięcie subw encji dla T o w arzystw a Szkolnego w Opolu zachwiało fu n k ­ cjonow aniem istn iejący ch zakładów n a u k i języka polskiego, w tym także przedszkoli. Fun d u sze p rzek azy w an e przez ZPTSzw N n ie g w a ra n to w a ły po­ k ry cie w szystkich w y d a tk ó w T ow arzy stw a Szkolnego. Częściowo sy tu acja u legła popraw ie, gdy w ychow aw czynie przedszkoli przeszły na e ta ty W y­ działu Oświecenia U rzędu W ojew ództw a Śląskiego 4S. W obec trudności f in a n ­ sowych Tow arzystw o Szkolne opracow ało p lan założenia około 10 tzw. zbió­ re k dzieci („K indersam m elstelle”), fu n k cjo n u jący ch kilk a ra zy w tygodniu. Zajęcia m ogły tu ta j prow adzić osoby o n iep ełn y ch kw alifik acjach z pensją, w edług obliczeń T ow arzystw a, 70 m k miesięcznie, koszt u trzy m an ia tak iej placów ki szacowano na ok. 70 m arek. D łu g o trw ałe zabiegi PK TS z na Śląsk Opolski d a ły skrom ne rezu lta ty : w 1935 zorganizow ano „ K in d ersam m elstelle” w Nakle, w powiecie opolskim, a w m arc u 1936 w B rzeźnicy (Bresnitz) w po ­ wiecie raciborskim . P lacó w k a ta, prow adzona przez M arię Goleszną dw a razy w tygodniu, umieszczona została w dom u znanego działacza F ranciszka O lbri- cha, uczęszczało do n iej pięcioro dzieci. „Zbiórka dzieci” w B rzeźnicy została u ruchom iona przez T ow arzystw o Szkolne bez zgody w ładz niem ieckich i jak pisał p re zy d e n t re je n cji opolskiej do gestapo 26 k w ie tn ia 1936 roku, po m el­ d u n k u policji „zostało następnego dnia zam knięte, gdyż nie było w stanie dostosować się do w y m ag ań co do wielkości pomieszczeń i w yposażenia” 50. W latach 1927— 1939 na tere n ie Ś ląska Opolskiego istn iały łącznie 4 stałe przedszkola. O tw a rte w 1931 przedszkole w W ielkich B orkach zostało w stycz­ n iu 1934 ro k u zlikw idow ane, g d y frek w en c ja sp ad ła poniżej pięciorga dzieci, w zam ian zaś o tw a rto 1 w rześnia 1934 ro k u podobną placów kę w W ielkich

46 A A N , M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h ( d a l e j M S Z ) 10747, k . 4. 14, 15. B r a k d a n y c h , c z y z e b r a n e k w o t y z o s t a ł y p r z e k a z a n e n a Ś l ą s k O p o l s k i . 47 A P P , O b e r p r ä s i d i u m S c h n e i d e m ü h l 140, k . 196. P o l e n b e w e g u n g i n D e u t s c h l a n d . S t a n d a m 1. J u n i 1930. 48 A A N , A B 1955, k . 360. P i s m o P o s e l s t w a R P w B e r l i n i e d o K G R P w O p o l u z 30 X I 1931 r o k u . 49 A A N . A B 1976, k . 154. 50 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w e W r o c ł a w i u ( d a l e j A P W ) , R e j e n c j a w O p o l u ( d a l e j R P ) 2152, k . 10. W p i ś m i e p r e z y d e n t a r e j e n c j i o p o l s k i e j d o g e s t a p o z d n i a 26 k w i e t n i a 1936 r o k u s t w i e r d z o n o : „ d i e S a m m e l s t e l l e w i r d i n d e n n ä c h s t e n T a g e n g e s c h l o s s e n , d a e r n i c h t l n d e r L a g e i s t , d i e A n f o r d e r u n g e n , d i e a n G r ö s s e u n d A u s g e s t a l l t u n g d e r R ä u m e g e s t e l l t w e r d e n , z u e r f ü l l e n ” .

3 6 0 Henryk C h a lu p c z a k

TABELA 6. F re k w en cja w przedszkolach polskich na Ś ląsku Opolskim

M i e j s c o w o ś ć D a t a założenia L i c z b a d z i e c i w d n i u o t w a r ­ c i a 1932/33 1938/34 1 I V 1935 1 I V 1938 1 I V 1987 1 I V 1938 Bytom 1 X I 1927 36 40 42 34 29 29 24 Racibórz 15 X 1927 16 16 15 13 19 16 7 Wielkie Borki 1 X 1931 12 18 12 — — — — Wielkie Strzelce 1 IX 1934 14 — — 18 16 14 7 R a z e m 77 74 69 65 64 59 38 Ź r ó d ł o , A A N , Л Р , k . 67; A A N , K G R P O p o l e 85, k . 421; N o w i n y C o d z i e n n e , 1927, n r 237; T . M u s i o ł , S z k o l n i c t w o p o l s k i e na Ś l ą s k u O p o l s k i m w d w u d z i e s t o l e c i u m i ę d z y w o j e n ­ n y m , K w a r t a l n i k O p o l s k i , i960, n r 2. s . 32.

Strzelcach. W yraźn y spadek frek w en cji w przedszkolach na Opolszczyźnłe nastąp ił szczególnie po w ygaśnięciu K onw encji G enew skiej. W piśm ie g e sta ­ po do re jen cji opolskiej z dnia 9 sierpnia 1937 roku stw ierdzano, że „rodzice obaw iali się, że po w ygaśnięciu K onw encji G enew skiej w p rz y p ad k u dalszego posyłania dzieci do przedszkoli polskich mogą ich spotkać szykany ze stro n y otoczenia niem ieckiego” sl:

A by zwiększyć frek w en cję i u trzy m ać istniejące ochronki, Tow arzystw o Szkolne w Opolu dokonało w roku 1938 k ilk u zmian w obsadzie p ersonalnej. 1 k w ietnia przybyła do Raciborza polska nauczycielka i przedszkolanka z D uisburg-H am born W anda Grzeszak, k tó ra zaczęła pom agać kierow niczce przedszkola Elżbiecie Lewin. Od w rześnia 1938 ro k u W anda G rzeszak objęła kierow nictw o tej placówki, a Elżbieta L ew in zastąpiła przedszkolankę A m a­ lię W ertfein, k tó ra opuściła W ielkie Strzelce i pow róciła do C zechosłow acjiъ-. D okonane zm iany personalne nie d a ły żadnych efektów w postaci w zrostu liczby dzieci, gdyż przyczyna spad k u zainteresow ania rodziców posyłaniem dzieci do polskich przedszkoli leżała w anty p o lsk im n astaw ie n iu w ładz n ie­ m ieckich i nasileniu się a k tó w te rro ru . W g ru d n iu 1938 ro k u do trzech p rz ed ­ szkoli uczęszczało tylko 30 dzieci. Nie udało się także założyć w ro k u 1938/39 przedszkola w Opolu, likw idacji uległa n ato m iast ochronka w R a c ib o rz u 5®.

POGRANICZE

Na terenie Pogranicza (rejencja pilska) przedszkola b yły pierw szym i p r y ­ w atnym i zakładam i polskimi, zaczęły pow staw ać od ro k u 1928. Prow adzące je osoby nie posiadały w ym aganego w ykształcenia i nie m ogły uzyskać zgody na prow adzenie pełnych przedszkoli, stąd placów ki te określano w nom

en-51 I b i d e m , k . 29. W p i ś m i e g e s t a p o d o r e j e n c j i o p o l s k i e j z d n i a 9 s i e r p n i a 1937 r o k u c z y ­ t a m y : , , d i e E l t e r n b e f ü r c h t e n , d a s s , f a l l s s i e i h r e K i n d e r i n d i e K i n d e r k l e i n s c h u l e w e i t e r s c h i c k e n , i h n e n n a c h A b l a u f d e s G e n f e r A b k o m m e n s s e i t e n s d e r d e u t s c h e n B e h ö r d e n S c h w i e ­ r i g k e i t e n g e m a c h t w e r d e n k ö n n t e n ” . 52 I b i d e m , k . 29, 2136, k . 95. O b s a d a p e r s o n a l n a p r z e d s z k o l i p o l s k i c h n a Ś l ą s k u O p o l s k i m b y ł a n a s t ę p u j ą c a : B y t o m — M a r t a M a d e j a n k a , A n n a G r z e g o s z c z y k , R a c i b ó r z — E m a Ż e m e ł - k ó w n a , A n n a G r z e g o s z c z y k , J o a n n a W o j c z a s z k ó w n a , M a r i a G o l e s z n a , E l ż b i e t a L e w i n , W a n d a G r z e s z a k , B o r k i W i e l k i e — A m a l i a W e r t f e i n , W i e l k i e S t r z e l c e — A m a l i a W e r t f e i n , A n n a R y c h - l ó w n a , I r e n a M e n d a , E l ż b i e t a L e w i n : T . M u s i o l , S z k o l n i c t w o p o l s k i e , ss. 124— 125. 53 A A N , M S Z 10734, k . 58.

361 kia tu rze niem ieckiej jako „ S pielkreis” — ogródki dziecięce s‘. W ro k u 1928 pow stały na ty m teren ie 3 pierw sze o chronki w R adaw nicy, Z akrzew ie i Zło­ towie. Przedszkole w Z akrzew ie p row adziły początkow o siostry zakonne (z zakonu elżbietanek), później jed n a k zarzucono koncepcję obsadzania pol­ skich placów ek p ersonelem klasztorno-kościelnym ss.

Mimo w ielu trudności w y n ik ający ch m iędzy innym i z b ra k u w y k w ali­ fikow anych kadr, odpow iednich śro d k ó w finansow ych przedszkola na P o ­ graniczu noto w ały n ajw iększą frek w en cję ze w szystkich tego rodzaju p la ­ cówek polskich w Niemczech. Oprócz miejscowości w ym ienionych w tab eli 7, na początku 1937 ro k u uruchom iono jeszcze przedszkole w M ałych P odm ok- lach, gdzie zgłoszono około 30 dzieci (było w ted y łącznie 12 przedszkoli ze 310 dziećmi). 20 stycznia 1938 ro k u o tw a rto n astęp n ą tego rod zaju placów kę w Szkicu, razem więc 1 października 1938 ro k u było 13 przedszkoli, a w nich 296 d z ie c i81.

TABELA 7. Przedszkola polskie n a Pograniczu w latach 1928—1936 57 L i c z b a d z i e c i w r o k u M i e j s c o w o ś ć 1928 1929 1930 j 1931 1932 1933 j1934 1935 1936 Zakrzewo 3 1928 38 42 67 62 52 58 47 5 5 50 Złotów 12 IV 1928 20 24 18 22 17 14 12 18 18 R adaw nica 1 3 I V 1928 21 23 19 18 13 10 9 11 9 Sław ianow o 22 1929 — 23 27 32 30 30 23 25 17 W iśniew ka 15 V I I 1929 — 18 21 19 20 14 16 12 10 W ielki Buczek 21 VII 1929 — 23 22 20 17 19 13 14 15 Głomsk 7 I V 1930 — — 25 24 22 23 20 24 18

Św ięta 1 I I 1933 12 13 14 19

Nowe K ram sko 20 IX 1934 51 59 53

P odróżna 2 I V 1935 25 21

D ąbrów ka 3 V 1935 49 47

R a z e m 79 153 199 197 171 180 204 306 277 Ź r ó d ł o : A A N , A B 1929, k . 194.

Duży w p ły w na stosunkow o sta b iln ą działalność przedszkoli na P o g ra ­ niczu, oprócz dużego stopnia zorganizow ania P olaków , m iały ścisłe k o n tak ty w ychow aw czyń z rodzicami. P r z y k ażdym przedszkolu istn iały R ad y Opie­ kuńcze, w skład k tó ry ch wchodzili: m ąż zaufania Zw iązku Polaków, prezes

54 W d o k u m e n t a c h n i e m i e c k i c h p r z e d s z k o l a n a P o g r a n i c z u o k r e ś l a n o r ó w n i e ż J a k o „ K i n - d e r s a m m e l s t e l l e ” , k t ó r y m t o t e r m i n e m w n i n i e j s z y m a r t y k u l e o k r e ś l o n o z b i ó r k i d z i e c i o r g a ­ n i z o w a n e 2— 3 r a z y w t y g o d n i u . O c h r o n k i n a P o g r a n i c z u f u n k c j o n o w a ł y z a ś w e w s z y s t k i e d n i r o b o c z e . 55 ź r ó d ł a d o d z i e j ó w P o l a k ó u ) го M a r c h i i G r a n i c z n e j w l a t a c h 1919— 1945, p o d r e d . J . B e - n y s k i e w i c z a , Z i e l o n a G ó r a 1967, s . 118. 56 A A N , M S Z 10709, k . 35, 10710, k . 13— 14. 57 D a n e r e j e n c j i p i l s k i e j z a r o k 1930 p o d a w a ł y n a s t ę p u j ą c e И с г Ъ у : Z ł o t ó w — 30 d z i e c i , G ł o m s k — 20, W i e l k i B u c z e k — 15, W i ś n i e w k a — 25, R a d a w n i c a — 28, S ł a w i a n o w o — 25, Z a ­ k r z e w o — 30: A P P , R e j e n c j a w P i l e 3927, k . 57. A n g a b e n U b e r d a s p o l n i s c h e M i n d e r h e i t s c h u l ­ w e s e n s i n d e r P r o w i n z G r e n z m a r k P o s e n - W e s t p r e u s s e n . S t a n d a m l . D e z e m b e r 1930. W r o k u 1935 w p r z e d s z k o l a c h p o l s k i c h n a P o g r a n i c z u p r a c o w a ł y : Z ł o t ó w — Ł u c j a N o w a k , Z a k r z e w o —

3 62 Henryk C h a lu p c z a k

R ady Rodzicielskiej przy szkole polskiej, kiero w n ik tejże szkoły, jedna z m a ­ tek oraz ksiądz, jeżeli był Polakiem . Do zadań R ad y O piekuńczej należały: — opieka n ad przedszkolem; — organizacja z eb rań z rodzicam i (10 w ciągu roku, na których wygłaszano pogadanki na tem a ty wychowawcze); — ścisły k o n ta k t z rodzicami; — urządzanie różnego rodzaju uroczystości (Dzień M atki, jasełka, m ajów ki itp.); — pomoc m ate ria ln a na p o trzeb y przedszkola (np. w postaci o p a łu ) 5S.

Ścisła w spółpraca z rodzicami, duży stopień zorganizow ania P olaków w organizacjach mniejszościowych, dość dobra s tr u k tu r a ekonomiczna tej lu d ­ ności, zdecydow anie polski c h a ra k te r n iek tó ry ch miejscowości — wszystkie te czynniki decydow ały o tym, że w p orów naniu z in n y m i skupiskam i lu d ­ ności polskiej w Niemczech, na teren ie Pogranicza ta k przedszkola jak i szko­ ły nie notow ały zbyt dużych w a h ań we frekw encji. Placów ki polskie o pierały się tu ta j dość skutecznie dążeniom w ładz niem ieckich w k ie ru n k u zam ykania zakładów n a u k i języka polskiego pod p re te k stem prześladow ania Niemców w Polsce. W ram ach polityki w zajemności w ładze niem ieckie zawieszały nie­ kiedy działalność przedszkoli polskich do czasu uzyskania u stęp stw a ze stro ­ n y Polski, zasadniczo jed n ak placów ki p rz etrw a ły do w yb u ch u wojny. P r z y ­ kładem szykan może być przedszkole w M ałych Podm oklach, uruchom ione na początku 1937 ro k u i z am k n ięte w e w rześniu tego roku, p rz y czym w ła ­ dze niem ieckie uzasadniając sw oją decyzję oświadczyły, że oczekują na zasa­ dzie w zajemności zezwolenia w ładz polskich na otw arcie niem ieckiej szkoły p ry w a tn ej w N ow ym Tomyślu 59. Po długich p rz etarg a ch przedszkole w M a­ łych P odm oklach otw arto, chociaż jeszcze k ilk a k ro tn ie w ładze zaw ieszały jego działalność. Podobne szykany d o tknęły ochronki polskie w N ow ym K r a m ­ sku i W ielkiej D ąbrów ce e0.

W ESTFALIA-NA DRENIA

A kcja ośw iatow a na teren ie W estfalii-N adrenii, spoczyw ająca w rękach to w arzy stw szkolnych skupionych w S ek re ta ria c ie Polskich T o w arzy stw Szkol­ nych na W estfalię i N ad ren ię (Sekretariat), ograniczająca się początkow o do tw orzenia k u rsó w języka polskiego, tzw. „szkółek” , została w ro k u 1927 roz­ szerzona na dzieci w w ieku przedszkolnym . Przystąpiono m ianow icie do u ru - chowienia „zbiórek dzieci” (K indersam m elstelle) działających 1—2 ra z y w ty ­ godniu, k tó re m iały się stać podstaw ą do tw orzenia pełnych placów ek p rzed ­ szkolnych.

W ro k u 1927 S e k re ta ria t w porozum ieniu z Dzielnicą III Zw iązku P o la ­ ków oraz Oddziałam i P o lek p rz y Dzielnicy III zorganizow ał 4 k u rs y do­ kształcające dla k obiet polskich, k tó re zdecydow ały się prow adzić w sw ych dom ach zbiórki dzieci. W k u rsa ch w zięły udział 23 ko b iety z W estfalii i 16 z Nadrenii, o trzy m ały one podstaw ow e wiadomości dotyczące rozw oju fizycz­

n e t k i e w i c z , R a d a w n i c a — S t e f a n i a K l u c k , S l a w l a n o w o — A g n i e s z k a B a r a b a s z , W i ś n l e w k a — M a t y l d a K r a u s e , W i e l k i B u c z e k — G e r t r u d a T h o m a s , G ł o m s k — S a l o m e a N i e b o r a k , Ś w i ę t a — M a s s e l , N o w e K r a m s k o — Z o f i a O l e j n i c z a k : A A N , A B 1913, k . 69—70. 58 A A N , A B 1929, k . 196. 59 A A N , A B 1931, k . 96, 1932, k . 82, 83. 60 A A N , A B 1932, k . 89, U l . o t w a r c i e p r z e d s z k o l a w N o w y m K r a m s k u , k t ó r e p r z e z p e ­ w i e n o k r e s b y ł o z a m k n i ę t e z p o w o d u e p i d e m i i s z k a r l a t y n y , u z a l e ż n i a ł y w ł a d z e n i e m i e c k i e o d u z y s k a n i a p o z w o l e n i a n a b u d o w ę s z k o ł y n i e m i e c k i e j w W o l s z t y n i e . P r z e d s z k o l e w S z k i c u u n i e r u c h o m i o n o w z w i ą z k u z p r z e t a r g i e m o s z k o ł ę m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j w P o l s c e w N o ­ w y m T o m y ś l u .