Jeden z siedmiu naturalnych cudów œwiata
– Góra Sto³owa w RPA
Aleksandra Koz³owska
1, Katarzyna Jarmo³owicz-Szulc
1One of seven natural miracles of the world – Table Mountain in South Africa. Prz. Geol., 65: 625–628.
A b s t r a c t. Table Mountain is the symbol of Cape Town in South Africa. Geologically, it has a specific, very characteristic form. This is a natural phenomenon, so it deserves a detail presentation due to its geological development. Table Mountain is the northern fragment of a mountain chain of the southern part of the Penninsula of Good Hope. Table Mountain displays a flat, wide-spread top area and steep slopes. The geological structure of the mountain comprises the erosion-resistant Ordovician quartz sandstones that lie on strongly folded Precam-brian mica schists of the Malmesbury Group, very susceptible for weathering. Other morpho-logical culminations are represented by Signal Hill and Lion's Head, which are built of schists and sandstone-covered granites, respectively. The slopes are gentle. The variability of the geo-logical structure of the Cape Town region is a result of processes of weathering and erosion of differently resistant old rocks uplifted to the surface by tectonic movements. The hard and very resistant granites and sandstones form hills and mountains that surround Cape Town, while the relatively soft schists build flat areas as Cape Flats. The granites on the sur-face display oval shapes, that is the result of exfoliation weathering.
Keywords: Malmesbury schists, Cape Granite, Ordovician sandstones, Table Mountain, Cape Town
Nad le¿¹c¹ na wybrze¿u Oceanu Atlantyckie-go stolic¹ RPA góruje monumentalna Góra Sto-³owa o rozleg³ym, p³askim wierzcho³ku i stromych zboczach. Wieñczy ona pó³nocny kraniec ³añcu-cha górskiego, który okala od zachodu Zatokê Fa³szyw¹ i ci¹gnie siê do po³udniowego krañca Przyl¹dka Dobrej Nadziei. Najwy¿szy szczyt góry le¿y na wysokoœci 1086 m n.p.m. i czêsto okrywaj¹ go chmury, tworz¹c tak zwany obrus (ryc. 1). Góra ta przez wielu jest uznawana za symbol Kapsztadu. Obejmuje ona ca³y kompleks wzniesieñ – od Diablego Szczytu na wschodzie po G³owê Lwa na zachodzie (ryc. 2).
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; aleksandra.kozlow-ska@pgi.gov.pl, katarzyna.jarmolowicz-szulc@pgi.gov.pl.
K. Jarmo³owicz--Szulc
A. Koz³owska
Ryc. 1. Góry Sto³owe przykryte obru-sem chmur. Fot. K. Jarmo³owicz-Szulc Fig. 1. Table Mountain covered by tablecloth clouds. Photo by K. Jarmo-³owicz-Szulc
¬
Ryc. 2. Pasmo Góry Sto³owej od strony Kapsztadu i Oceanu Atlantyckiego (wg Compton, 2016; zmienione)
Fig. 2. The Table Mountain range from the side of Cape Town and the Atlantic Ocean (according to Compton, 2016; modified)
BUDOWA GEOLOGICZNA REGIONU
Najstarszymi ska³ami ods³aniaj¹cymi siê w okolicach Kapsztadu s¹ póŸnoprekambryjskie ³upki nale¿¹ce do gru-py Malmesbury (ryc. 3). Oko³o 545 mln lat temu w ska³y te intrudowa³a magma. W wyniku powolnego sch³adzania powsta³ z niej grubokrystaliczny granit zwany Cape Granite (Compton, 2016). Nastêpnie si³y tektoniczne wydŸwignê³y ten obszar, przez co ³upki Malmesbury wraz z intru-duj¹cymi je granitami zosta³y ods³oniête na powierzchni l¹du i poddane procesom wietrzenia. Tak 500–340 mln lat temu powsta³a platforma erozyjna, po której p³ynê³y rzeki. Nios³y one w kierunku pó³nocnym bardzo du¿e iloœci
osa-dów z obszarów górskich, co spowodowa³o, ¿e na platfor-mie nagromadzi³y siê ogromne nasypy piasku i mu³u (Compton, 2016). Na skutek póŸniejszego pogrzebania osady te przekszta³ci³y siê w piaskowce i mu³owce – dziœ wchodz¹ one w sk³ad supergrupy Cape (ryc. 3, 4).
W wyniku kolizji kontynentalnej, która doprowadzi³a do powstania superkontynentu Gondwany, osady super-grupy Cape zosta³y sfa³dowane. Na skutek dzia³ania erozji wiêkszoœæ dawnej struktury zosta³a usuniêta. Pozosta³a tyl-ko niewielka, dolna czêœæ dawnego, wysokiego ³añcucha górskiego, a na przedgórzu Góry Sto³owej utworzy³ siê p³aski teren zwany Cape Flats (ryc. 3, 5).
Góra Sto³owa jest pozosta³oœci¹ po rynnie synklinalnej dawnego fa³du (ryc. 5). Zachowa³y siê na niej jedynie
osa-626
Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 10/1, 2017
Ryc. 3. Mapa geologiczna okolic Kapsztadu; AB – linia przekroju geologicznego przedstawionego na ryc. 5 (wg Compton, 2016; zmienione)
Fig. 3. Geological map of the Cape Town area; AB – the line of geological cross-section shown in Fig. 5 (according to Compton, 2016; modified)
dy ordowickie grupy Table Mountains, nale¿¹ce do forma-cji Graafwater i Peninsula (ryc. 3, 4). Formacjê Graafwater tworz¹ cienkie (gruboœci 10–30 cm) warstewki mu³owców barwy kasztanowej, prze³awicaj¹ce siê z blado¿ó³tymi pia-skowcami. Le¿¹ one niezgodnie na prekambryjskich ³upkach Malmesbury. W mu³owcach formacji Graafwater obserwuje siê warstwowania przek¹tne, ripplemarki oraz szczeliny z wysychania. Nie stwierdzono skamienia³oœci, a jedynie œlady ¿erowania fauny p³ytkowodnej (Compton, 2016). Nad nimi wystêpuj¹ twarde, jasnoszare piaskowce kwarcowe formacji Peninsula, które nie zawieraj¹ skamie-nia³oœci (ryc. 5, 6).
Po osadzeniu siê piaskowców formacji Peninsula nast¹pi³ krótki okres zlodowacenia, efektem którego jest cienka warstwa tillitu, ska³y diamiktytowej tworz¹cej for-macjê Pakhuis (ryc. 4). Dzieli ona grupê Table Mountain na warstwê doln¹ i górn¹ (ryc. 2, 4). W dolnej warstwie wystê-puj¹ bardzo twarde i odporne na erozjê piaskowce (formacji Peninsula), które tworz¹ wiêkszoœæ szczytów oraz strome œciany wysokoœci 600–1000 m. Do górnej zalicza siê mniej zwiêz³e piaskowce formacji Nardouw, s³abiej odporne na erozjê (ryc. 3). Nie zachowa³y siê one na Pó³wyspie Przyl¹dkowym. Mo¿na je za to obserwowaæ po wschodniej
stronie Zatoki Fa³szywej, podobnie jak m³odsze osady gru-py Bokkeveld (ryc. 3, 4), z³o¿one g³ównie z mu³owców, które charakteryzuj¹ siê bogactwem skamienia³oœci, takich jak: ramienionogi, trylobity, ma³¿e, je¿owce, otwornice oraz ryby z silnymi szczêkami (plakodermy). W górnej czêœci mu³owce te stopniowo przechodz¹ w piaskowce grupy Witteberg (ryc. 4) o znacznie mniejszej zawartoœci skamienia³oœci. Wyró¿niono w nich prymitywne ryby, wymar³y gatunek rekina, ramienionogi, ma³¿e, morskiego skorpiona oraz obserwowano liczne œlady ¿erowania mor-skiej fauny. Piaskowce Grupy Witteberg, które s¹ najwy¿-sz¹ warstw¹ supergrupy Cape, zosta³y œciête przez erozjê i przykryte osadami pochodzenia glacjalnego Grupy Dwyka (ryc. 4; Theron, 1993), zaliczanymi do supergrupy Karoos (Watkeys, 2016).
RYS MORFOLOGICZNY
Zró¿nicowany krajobraz wokó³ Kapsztadu jest wyni-kiem skomplikowanej budowy geologicznej oraz proce-sów wietrzenia i erozji starych ska³ o ró¿nej odpornoœci, które zosta³y wydŸwigniête na powierzchniê w wyniku ruchów tektonicznych o du¿ej skali. Wiêkszoœæ wzniesieñ,
®
Ryc. 4. Stratygrafia i paleoœrodowiska supergrupy Cape (wg Watkeys, 2016; zmienione)
Fig. 4. Stratigraphy and paleoenvironments of the Cape Supergroup (according to Compton, 2016; modified)
¯
Ryc. 5. Przekrój geologiczny E–W od Góry Sto³owej do Gór Hottentotos-Holland, zaznaczony na ryc. 2 (wg Compton, 2016; zmieniony)
Fig. 5. Geological cross-section extending E–W from Table Mountain to Hottentotos-Holland Mountain, highlighted in Fig. 2 (according to Compton, 2016;
które otaczaj¹ Kapsztad, wieñcz¹ twarde i bardzo odporne na wietrzenie piaskowce oraz granity.
P³aski wierzcho³ek Góry Sto³owej tworz¹ twarde, ordo-wickie piaskowce kwarcowe (ryc. 6; ryc. 10 – patrz str. 663). Górê tê rozcinaj¹ liczne w¹wozy, które powsta³y wzd³u¿ d³ugich, nieaktywnych ju¿ uskoków zwi¹zanych z rozpa-dem Gondwany. Wyciê³y one w piaskowcach na szczycie góry stercz¹ce grzbiety, zwane Dwunastoma Aposto³ami. S¹ one dobrze widoczne od strony wybrze¿a, z Zatoki Camps (ryc. 7). Odmienny kszta³t maj¹ Wzgórze Sygna³ów, zbu-dowane z ³upków, i G³owa Lwa, w dolnej czêœci sk³adaj¹ca siê z granitu, a w górnej z piaskowców (ryc. 8; Rowan, 2008). Zbocza tych wzniesieñ s¹ wyg³adzone i o niewiel-kim nachyleniu. Wzgórza granitowe charakteryzuj¹ siê owalnymi kszta³tami, co jest wynikiem wietrzenia eksfo-liacyjnego powierzchniowej warstwy ska³ (ryc. 9 – patrz str. 663) (Compton, 2004). £upki grupy Malmesbury, które s¹ mniej odporne na procesy niszcz¹ce, wystêpuj¹ na obszarach nisko po³o¿onych, takich jak Cape Flats (ryc. 5).
Artyku³ jest pok³osiem uczestnictwa autorek w 35. Miêdzy-narodowym Kongresie Geologicznym w Kapsztadzie, RPA. Autorki dziêkuj¹ organizatorom kongresu za wprowadzenie w problematykê geologiczn¹ rejonu Kapsztadu, a J. Turczynowi-czowi za graficzne opracowanie czêœci figur.
LITERATURA
COMPTON J.S. 2004 – The Rocks and Mountains of Cape Town. Double Storey Books, Cape Town.
COMPTON J.S. 2016 – Table Mountain and the Cape Peninsula. [W:] Anhausser C.R., Viljoen M. J., Viljoen R.P. (red.), Africa’s Top Geologi-cal Sites. Struik Nature, Cape Town: 111–115.
ROWAN C. 2008 – http://all-geo.org/highlyallochthonous/2008/11/more-capetonian-geology.
THERON J. 1993 – The Devonian-Carboniferous boundary in South Africa. Ann. la Soc. géol. Belg., 116: 291–300.
WATKEYS M.K. 2016 – The great Southern African Geosafari: Cape Town to Victoria Falls with J.B. train Tours. 35th
International Geological Congress, 4–13 September 2016. Field trip Guide. IUGS.
Praca wp³ynê³a do redakcji 23.03.2017 r. Akceptowano do druku 25.05.2017 r.
628
Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 10/1, 2017
Ryc. 7. Grzbiety piaskowców stercz¹ce na Górze Sto³owej zwane Dwunastoma Aposto³ami. Na pierwszym planie zwietrza³e granity. Ryc. 7 i 8 fot. A. Koz³owska
Fig. 7. Sandstone ridges called the Twelve Apostles, protruding on Table Mountain. Weathered granites in the foreground. Figs. 7 and 8 photo by A. Koz³owska
Ryc. 8. £agodne zbocza G³owy Lwa (z lewej) i Wzgórza Sygna³ów (z prawej); na horyzoncie wyspa Robben Fig. 8. Gentle slopes of Lion’s Head (on the left) and Signal Hill (on the right); Robben Island visible at the distance Ryc. 6. Stacja kolejki linowej na Górze Sto³owej, zawieszona nad
strom¹ œcian¹ ordowickich piaskowców kwarcowych. Fot. K. Jar-mo³owicz-Szulc
Fig. 6. The cable car station on Table Mountain, suspended over a steep wall of the Ordovician quartz sandstone. Photo by K. Jar-mo³owicz-Szulc
602
Jeden z siedmiu naturalnych cudów świata
– Góra Stołowa w RPA (patrz str. 625)
One of seven natural miracles of the world
– Table Mountain in South Africa (see p. 625)
Ryc. 9. Zwietrzałe granity o owalnych kształtach – wynik wietrzenia eksfoliacyjnego – na tle stromego zbocza Góry Stołowej. Obie fot. A. Kozłowska
Fig. 9. The weathered granites with oval shapes – a result of exfoliaton weathering – against the background of a steep slope of Table Mountain. Both photos by A. Kozłowska
Ryc. 10. Płaskowyż Góry Stołowej, w oddali pasmo Gór Przylądkowych
Fig. 10. The tableland of Table Mountain, the Cape Mountain range at the distance Ryc. 1. Azuryt, malachit, Tiger (USA). Kol. J. Luklińskiego.
Ryc. 1, 2, 4, 5 fot. K. Kozakiewicz
Ryc. 3. Chryzopraz, Szklary. Kol. R. Martowicza. Fot. R. Martowicz
Ryc. 2. Kwarc mleczny, Taczalin. Kol. K. Kozakiewicza Ryc. 5. Agat, Nowy Kościół. Kol. K. Kozakiewicza Ryc. 4. Cavansyt, Poona (Indie). Kol. J. Luklińskiego
Ryc. 6. Chryzopraz, Wiry. Kol. J. Kawałki. Fot. J. Kawałko