Warunki rozwoju i rozmieszczenie torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej
Adam £ajczak
1Development conditions and distribution of peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin. Prz. Geol., 57: 694–702.
A b s t r a c t . The Orava-Nowy Targ Basin is the only intramontane basin in the Carpathian Mountains, where numerous low and raised peat bogs developed in the Holocene. The peat bogs were originally comprising about 40% of the basin area. to became confined to 12%, in result of several centuries of exploitation of peat. On the basis of investigations on geomorphological location of the preserved relics of peat bogs, and reconstructions of their original extent, an attempt was made to identify natural environment factors which had the biggest influ-ence on development of peat-forming process within the Orava-Nowy Targ Basin. The most important of these factors were found to be landforms of fluvioglacial and fluvial accumulation and their composition, as well cli-matic conditions. However, it should be stated that distribution of raised peat bogs appears to be mainly controlled by the mode of circulation of shallow groundwaters and location of their stable outflows. This is an aspect of development of peat bogs that has not been studied up to now.
Keywords: Orava-Nowy Targ Basin, Western Carpathians, low peat bogs, raised peat bogs, shallow groundwater circulation
Kotlina Orawsko-Nowotarska jest jedyn¹ w Karpatach œródgórsk¹ kotlin¹, w której podczas holocenu na du¿ym obszarze pokrytym przez formy akumulacji glacifluwial-nej i fluwialglacifluwial-nej rozwinê³y siê torfowiska niskie i wysokie. Od pocz¹tku XX wieku jest ona zwana Krain¹ Torfo-wisk Orawsko-Podhalañskich (Niezabitowski-Lubicz, 1922). Œrednia mi¹¿szoœæ z³ó¿ torfu w kotlinie wynosi 3 m, a miej-scami dochodzi do 11 m. Przed rozpoczêciem osadnictwa, u schy³ku œredniowiecza, zatorfiony obszar móg³ osi¹gaæ 260 km2, czyli zajmowa³ oko³o 43% powierzchni kotliny (£ajczak, 2006a, 2009a). Obecnie torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej maj¹ znacznie mniejsz¹ powierzch-niê, g³ównie w wyniku wydobywania torfu i melioracji odwadniaj¹cych, jednak nadal s¹ porównywalne do roz-leg³ych torfowisk w innych masywach górskich Europy œrodkowej, zachodniej i pó³nocnej (¯urek, 1983; Denisiuk & Tobolski, 1995; Dembek i in., 2000).
Badania naukowe torfowisk w Kotlinie Orawsko-No-wotarskiej rozpoczêto na prze³omie XVIII i XIX w. Do drugiej po³owy XX w. uwaga badaczy by³a skoncentrowa-na skoncentrowa-na zró¿nicowaniu z³ó¿ torfu, szacie roœlinnej i paleogeo-grafii obszaru (por. £ajczak, 2006a). Dopiero w ostatnich kilkunastu latach zwrócono uwagê na antropogeniczn¹ degradacjê torfowisk oraz, w mniejszym stopniu, na przy-rodnicze uwarunkowania ich rozwoju, w tym szczególnie na rolê nieprzepuszczalnego pod³o¿a i czêsto przecenian¹ rolê klimatu kotliny. Do tej pory niedoceniana jest rola morfologii terenu w inicjowaniu procesu torfotwórczego (w skali ca³ej kotliny lub w skali lokalnej) i pomija siê rolê czynnika hydrogeologicznego, który nale¿y uznaæ za wiod¹cy w tym wzglêdzie.
Celem pracy by³a analiza uwarunkowañ œrodowisko-wych rozwoju torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, zw³aszcza wysokich, z podkreœleniem roli ukszta³towania terenu i p³ytkiego kr¹¿enia wód gruntowych, a tak¿e przed-stawienie aktualnego zasiêgu zatorfionego obszaru w Kotli-nie Orawsko-Nowotarskiej i próba oceny zasiêgu torfowisk niskich i wysokich przed rozpoczêciem ich antropogenicz-nej degradacji.
Metody badañ
Zasiêg torfowisk niskich, wysokich (w tym ich kopu³) i potorfi, ich po³o¿enie geomorfologiczne i wzglêdem ele-mentów sieci hydrograficznej (cieków, Ÿróde³, wysiêków), a tak¿e aktualny stan nawodnienia torfowisk, potorfi i ich otoczenia okreœlono na podstawie geomorfologicznego i hydrograficznego kartowania terenu Kotliny Orawsko-No-wotarskiej, które prowadzono z zastosowaniem technik GPS od 2000 roku i uzupe³niano w nastêpnych latach (£ajczak, 2002, 2006a, 2006b). Zbadano uziarnienie osa-dów wystêpuj¹cych w pod³o¿u torfowisk i szybkoœæ wsi¹kania w nie wody (metod¹ cylindra Burgera). Mi¹¿szoœæ p³ytko zalegaj¹cego z³o¿a torfu mierzono sond¹ lawinow¹, a informacje o najwiêkszej mi¹¿szoœci z³ó¿ w poszczególnych kopu³ach torfowych uzyskano z literatury (Baumgart-Kotarba, 1991–1992; Lipka, 1999). Okreœlono zasiêg form antropogenicznych w obrêbie torfowisk wyso-kich i aktualny stan ich zachowania.
Informacje na temat nielicznych, niewielkich torfo-wisk w s³owackiej czêœci kotliny uzyskano w Dyrekcji Hranenej Krajinnej Oblasti „Horna Orava” w Namestovie.
Na podstawie map, w tym XVIII- i XIX-wiecznych, (Mieg, 1779–1782; Kummerer, 1855; Die Spezialkarte…, 1894; Szajnocha, 1902; Mapa taktyczna, 1937; Mapy obrê-bowe powiatów, 1965; Mapa topograficzna Polski, 1997) i zdjêæ lotniczych (Zdjêcia lotnicze, 1994) oszacowano zmiany zasiêgu kopu³ torfowych i potorfi od schy³ku XVIII w., kiedy rozpoczêto na tym obszarze wydobywanie torfu na du¿¹ skalê i w drugiej po³owie XX w., gdy wydobycie zosta³o zintensyfikowane
W badaniach terenowych zwracano uwagê na lokaliza-cjê pozosta³oœci po z³o¿u torfu poza miejscami jego zwarte-go wystêpowania, zw³aszcza na obszarach, gdzie wydobywanie z³o¿a prowadzono nie póŸniej ni¿ na prze³omie XIX i XX w. (stare potorfia). Informacje te pozwalaj¹ wnioskowaæ o jeszcze wiêkszym zasiêgu torfo-wisk od ukazanego na XVIII-wiecznych mapach i wska-zuj¹ na póŸniejsz¹ fragmentacjê tych obiektów.
Dane z wierceñ w obrêbie torfowisk (Horawski i in., 1979; Wójcikiewicz, 1979; Baumgart-Kotarba, 1991–1992; Lipka, 1999), materia³y archiwalne udostêpnione przez 1
Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; alajczak@o2.pl
Zak³ad Torfowy w Czarnym Dunajcu, jak równie¿ wyniki obserwacji wyekshumowanych form terenu na potorfiach (£ajczak, 2006b) dostarczy³y informacji o lokalnych morfo-logicznych uwarunkowaniach rozwoju torfowisk. Okreœle-nie relacji miêdzy wystêpowaOkreœle-niem i rozmiarami torfowisk, zw³aszcza kopu³, a wykszta³ceniem ich pod³o¿a, powierzch-niowymi i podpowierzchpowierzch-niowymi warunkami wodnymi i ukszta³towaniem terenu pozwala wskazaæ w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej miejsca najlepiej predysponowane do narastania z³ó¿ torfu.
Wspó³czesne rozmieszczenie i rozmiary torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej
Powierzchnia torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotar-skiej, liczona ³¹cznie z powierzchni¹ oddzielaj¹cych je terenów pozbawionych pokrywy torfowej, zajmuje oko³o 200 km2— w tym po stronie polskiej znajduje siê 190 km2. Stanowi to ponad 70% powierzchni pierwotnie zatorfionej. Obszar torfowisk rozci¹ga siê w kierunku W-E na odcinku 50 km, a w kierunku N-S na odcinku od 2 do 15 km (ryc. 1).
Na wschodzie skrajne stanowiska torfowisk wystêpuj¹ w okolicach Harklowej, miêdzy Dunajcem i doln¹ Bia³k¹, a na zachodzie w okolicach Namestova, w s¹siedztwie po³¹cze-nia Bia³ej Orawy z Czarn¹ Oraw¹ (od 1953 r. obszar ten jest zalany wodami Zbiornika Orawskiego). Obecnie torfowi-ska wysokie, m³ode potorfia z zachowan¹ ci¹g³¹ warstw¹ zredukowanego z³o¿a oraz torfowiska niskie nieporoœniête lasem zajmuj¹ powierzchniê 28 km2, a ³¹cznie z torfowi-skami niskimi poroœniêtymi lasem sosnowo-œwierkowym (bory bagienne) oko³o 70 km2
.
Torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej wystê-puj¹ w prawie ca³ym przedziale wysokoœci tego obszaru (570–770 m n.p.m.), najczêœciej do 20 m nad korytami rzek. Po³owa obiektów wystêpuje w najni¿ej po³o¿onej, pó³nocnej czêœci kotliny, na wysokoœci do 660 m n.p.m. (£ajczak, 2006a).
Wspó³czeœnie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej nali-czono 33 torfowiska, w tym 29 w granicach Polski, 3 na S³owacji, a 1 po obu stronach granicy miêdzy tymi pañstwami. Niektóre z torfowisk, czêsto niewielkich roz-miarów, s¹ tylko pozosta³oœciami po zredukowanych i rozcz³onkowanych, g³ównie w XIX i XX w., znacznie
wiê-B
0 5 km Czarny Dunajec Dunajec Bia³ka Polhoranka Orava S£OW ACJA SLOV AKIA Bia³y Dunajec Czarna Orawa 0 5 km N ZO CD J NT ZCA
N J CD NT – Namestovo – Jab³onka – Czarny Dunajec – Nowy Targ Kotlina Orawsko-NowotarskaOrava-Nowy Targ Basin
torfowiska po stronie s³owackiej
Slovak peat bogs
zbiorniki zaporowe ( – Zbiornik Orawski, – Zbiornik Czorsztyñski)ZO
ZC
dam reservoirs ( – Orava Reservoir, – Czorsztyn Reservoir)ZO
ZC
torfowiska wysokie
raised peat bogs
torfowiska niskie
low peat bogs
wiêksze potorfia
larger post-peat areas
bory bagienne
marshy coniferous forests
cieki wodne
watercourses
europejski dzia³ wodny
European Watershed granica pañstwastate border 26 23 25 24 30 22 21 20 19 18 17 16 12 15 14 10 13 6 11 9 8 2 3 4 5 27 28 29 1 7 Harklowa Nowy Targ LudŸmierz Krauszów Czarny Dunajec Podczerwone Koniówka Chocho³ów Sucha Hora (Sucha Góra) Chy¿ne Jab³onka Czarna Orawa Potok Borowy
Piekielnik Orawski Piekielnik Pieni¹¿kowicki Czarny Dunajec Dunajec Bia³y Dunajec Bia³ka Jeleœnia S£OW ACJA SLOV AKIA
Ryc. 1. Lokalizacja torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej: A — granice Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i rozmieszczenie torfo-wisk po stronie s³owackiej; B — rozmieszczenie torfotorfo-wisk w polskiej czêœci kotliny. 1–30 — numeracja torfotorfo-wisk wg tab. 1
Fig. 1. Location of peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin. A— basin boundaries and distribution of peat bogs at the Slovakian side of the border, B — distribution of peat bogs at the Polish side of the border. 1–30 — the peat bog numbering as in Table 1
kszych obiektach. Czêœæ z torfowisk to dawne potorfia przylegaj¹ce do zredukowanych kopu³ torfowych, które po zakoñczeniu prac wydobywczych podlega³y procesowi renaturyzacji i przekszta³ci³y siê we wtórny okrajek (£ajczak, 2006a). Do wydzielenia torfowisk przyjêto kry-teria podane przez Myœliñsk¹ (2001), wed³ug których za torfowisko mo¿na uznaæ obiekt o powierzchni przekra-czaj¹cej 0,5 ha i o œredniej gruboœci z³o¿a torfu wiêkszej od 0,2 m. Podana liczba torfowisk obejmuje:
torfowiska wysokie z zachowanymi fragmentami kopu³, otoczonymi przez m³ode potorfia z ci¹g³¹, ale o zredukowanej mi¹¿szoœci, warstw¹ z³o¿a torfu; starsze potorfia z ci¹g³¹ lub nieci¹g³¹ warstw¹ torfu,
odizolowane od macierzystych obiektów; nieporoœniête lasem torfowiska niskie.
Nie obejmuje ona natomiast rozleg³ych borów bagien-nych, zajmuj¹cych najwiêksz¹ powierzchniê w zachodniej czêœci kotliny, g³ównie po stronie polskiej. Liczba torfo-wisk w polskiej czêœci Kotliny Orawsko-Nowotarskiej jest wiêksza od wczeœniej podawanej w literaturze, gdy¿ obej-muje wszystkie potorfia, nawet te nie kontaktuj¹ce siê z obiektami macierzystymi.
Powierzchnia poszczególnych torfowisk zawiera siê w przedziale od 5,5 do 660 ha (tab. 1). Na 17 torfowiskach zachowa³y siê znaczne fragmenty kopu³, dwie z nich zaj-muj¹ obszar ponad 300 ha. Wed³ug kryteriów podzia³u tor-fowisk przyjêtych przez Dobrowolskiego i in. (1998) w
Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej znajduje siê 10 du¿ych torfowisk (100–1000 ha), 17 œrednich (10–100 ha) i 6 ma³ych (< 10 ha).
Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e dzisiejsze rozprzestrze-nienie torfowisk znacznie odbiega od pierwotnego. Od cza-su uformowania siê sieci osadniczej w obecnym kszta³cie, co nast¹pi³o w XVI–XVII w. (Falniowska-Gradowska, 1997), ³¹czna powierzchnia torfowisk znacznie siê zmniej-szy³a, a ich liczba, w wyniku fragmentacji, wzros³a (£ajczak, 2006a, 2007, 2009b, 2009c). Na przyk³ad w oko-licy Piekielnika i Gronkowa na mapach z XIX wieku wid-niej¹ zarysy trzech torfowisk wysokich, oznaczonych jako obiekty z rozleg³ymi kopu³ami. Z³o¿a te zosta³y w wiêk-szoœci wyeksploatowane, jednak do dziœ zachowa³y siê ich fragmenty, które nadal spe³niaj¹ kryteria torfowisk. Nie uda³o siê natomiast zlokalizowaæ miejsca po dawnym tor-fowisku w rejonie Osiedla Dzikich ko³o Jab³onki, o którym istniej¹ wzmianki w literaturze (por. Jostowa, 1963). Roz-leg³y niegdyœ obszar torfowisk w dolinie Czarnej Orawy, opisany przez Niezabitowskiego-Lubicza (1922), Szafera (1928), Korczyñsk¹ (1952) i ukazany na mapie Die Spe-zialkarte… (1894), dziœ znajduje siê na dnie Zbiornika Orawskiego i tylko jego najwy¿ej po³o¿ony fragment zosta³ ocalony.
Obecnie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej na 100 km2 obszaru przypada œrednio ponad piêæ torfowisk, w tym 1 ma³e, 3 œrednie i 1 du¿e. Polska czêœæ kotliny, o pow. 430 km2, jest pod tym wzglêdem bardziej uprzywilejowana, gdy¿ na 100 km2 przypada œrednio 7 obiektów, a w s³owackiej czêœci kotliny mniej ni¿ 2 obiekty (£ajczak, 2002, 2006a). Wielkoœci te znacznie przekraczaj¹ wartoœæ œredni¹ dla ca³ego obszaru polskich Karpat, wynosz¹c¹ mniej ni¿ 1 obiekt na 100 km2 (¯urek, 1987). WskaŸnik zatorfienia obsza-ru ca³ej Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej, jednak bez uwzglêdnienia torfowisk w czêœciowo zatopionej dolinie Czarnej Orawy, wynosi 11,7%, a zatorfienie torfowiskami wysokimi 4,7%. W polskiej czêœci kotliny wielkoœci te wynosz¹ odpo-wiednio 13,9 i 6,4%. Bior¹c pod uwagê informacje podane przez ¯urka (1983), zatorfienie polskiej czêœci Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej ponad 3-krotnie przekracza œredni wskaŸnik zatorfienia Polski. W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej znajduje siê prawie 5% ³¹cznej powierzchni wszystkich torfowisk wysokich na obszarze Polski. Nato-miast ³¹czna powierzchnia torfo-wisk niskich i wysokich stanowi ju¿ tylko 0,5% ³¹cznej powierzchni torfowisk w naszym kraju.
Po³o¿enie torfowisk na tle form terenu i sieci rzecznej Torfowiska wystêpuj¹ w Kotli-nie Orawsko-Nowotarskiej na ró¿-nowiekowych fragmentach czwarto-rzêdowych sto¿ków glacifluwial-Tab. 1. Wspó³czesna powierzchnia [ha] torfowisk w polskiej czêœci Kotliny
Oraws-ko-Nowotarskiej
Table 1. Present-day area [ha] occupied by peat bogs in the Polish part of the Orava-Nowy Targ Basin Numer torfowiska Peat bog number Nazwa torfowiska Peat bog name
Powierzchnia ca³ego torfowiska Entire peat bog area
Powierzchnia kopu³y torfowiska
Area of peat bog dome 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Przybojec (ca³oœæ) Puœcizna Wysoka £ysa Puœcizna Puœcizna Jasiowska Pustaæ Chy¿ne
Puœcizna pod Pust¹ Polan¹ Sk³adziska
Kosarzyska Bacuch Puœcizna Wielka
Torfowisko ko³o Lasu Ucinki Torfowisko ko³o Ksiê¿ej Soœliny Bór za Lasem Kaczmarka Puœcizna Ma³a Piekielnik-a Piekielnik-b Piekielnik-c Baligówka Puœcizna Rêkowiañska Puœcizna D³ugopole Puœcizna Franków Przymiarki Gronków Bór na Czerwonem-a Bór na Czerwonem-b
Torfowisko ko³o Ksiê¿ego Boru Otrêbowa Obrêbowskie Brzegi Janowiackie Do Grela 140,00 48,25 101,25 8,75 5,50 164,50 20,00 21,25 25,00 466,25 0,00 (œlady) 0,00 (œlady) 116,25 108,75 10,00 6,25 15,00 272,50 660,00 161,25 78,75 105,00 15,50 66,75 20,00 0,00 (œlady) 13,75 56,25 40,00 88,75 96,25 3,25 30,00 1,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3,75 356,25 0,00 0,00 63,75 51,20 0,00 0,00 3,75 202,50 325,00 43,75 28,75 46,25 0,50 30,50 7,50 0,00 0,00 8,75 0,00 8,75 1–30 2835,50 1311,50
nych, g³ównie Czarnego Dunajca, który zajmuje 2/3 kotliny (ryc. 2), a tak¿e na poglacjalnych tarasach nadzalewowych w dolinach Czarnej Orawy i Czarnego Dunajca (Halicki, 1930; Baumgart-Kotarba, 1991–1992; £ajczak, 2006a, 2007). Pod³o¿em wszystkich torfowisk jest warstwa s³abo prze-puszczalnej gliny, mi¹¿szoœci oko³o 2 m, le¿¹ca na silnie nawodnionych ¿wirach. Glina ta powszechnie wystêpuje w ca³ej kotlinie (Watycha, 1976, 1977a, 1977b). Najwiêksze obszarowo torfowiska wysokie, a tak¿e bory bagienne roz-winê³y siê w œrodkowej, pó³nocnej i wschodniej czêœci sto¿-ka Czarnego Dunajca. Zaznacza siê nastêpuj¹ca pra-wid³owoœæ: im m³odszy jest fragment tego sto¿ka, tym wiêksze jego zatorfienie. Najm³odsza i najni¿ej po³o¿ona jest wschodnia czêœæ sto¿ka Czarnego Dunajca, a najstar-sza i najwy¿ej po³o¿ona czêœæ zachodnia — najs³abiej pokryta torfami. Asymetriê w zatorfieniu tego obszaru mo¿na t³umaczyæ ruchami neotektonicznymi, sygnalizo-wanymi przez Baumgart-Kotarbê (1991–1992) i Zuchie-wicza (2009), powoduj¹cymi wypiêtrzanie zachodniej czêœci sto¿ka i obni¿anie jego wschodniej i pó³nocnej czê-œci. Rozwojowi torfowisk w zachodniej czêœci sto¿ka nie sprzyja te¿ g³êbsze rozciêcie erozyjne (taras mindelski), lokalnie do ponad 40 m, i g³êbszy drena¿ wód. Natomiast w ulegaj¹cej obni¿aniu pó³nocnej i wschodniej czêœci sto¿ka lokalne deniwelacje terenu s¹ wielokrotnie mniejsze i obserwuje siê wiêksze zagêszczenie wyp³ywów wód grun-towych. Mo¿e to wskazywaæ na znacz¹c¹, o ile nie domi-nuj¹c¹, rolê g³êbokoœci pierwszego zwierciad³a wód gruntowych w procesie narastania pokrywy torfów w Kotli-nie Orawsko-Nowotarskiej. Tezê tê mo¿e potwierdzaæ zale¿noœæ rozmiarów du¿ych torfowisk zrekonstruowanych na podstawie map z XVIII i XIX w., a tak¿e na podstawie
wyników badañ terenowych, od ich lokalizacji na obszarze sto¿ka Czarnego Dunajca — wraz z obni¿aniem siê terenu w kierunku pó³nocnym zaznacza siê wzrost powierzchni torfowisk kopu³owych (£ajczak, 2006a, 2007).
Zjawisko wyp³ywu czy powolnego wys¹czania siê wody na powierzchniê terenu nasila siê w kotlinie w kierunku pó³nocnym, wraz z obni¿aniem wysokoœci powierzchni terenu, i najwiêksze rozmiary osi¹ga w otoczeniu pierwot-nie najwiêkszych torfowisk na tym obszarze, czyli Puœci-zny Wielkiej i PuœciPuœci-zny Rêkowiañskiej, zwanej te¿ Bory Wylewisko (Baumgart-Kotarba, 1991–1992; £ajczak, 2006a). Rozmieszczenie torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowo-tarskiej wykazuje tak¿e zwi¹zek z uk³adem sieci rzecznej. Najwiêksze skupisko torfowisk wysokich i niskich (tak¿e borów bagiennych) s¹siaduje z przebiegaj¹cym przez dwa torfowiska europejskim dzia³em wodnym (ryc. 3). Dzia³ ten jest s³abo widoczny w terenie i na obszarach zmelioro-wanych trudny do zlokalizowania. Oddziela on dorzecza Dunajca i Orawy, które nale¿¹ do zlewisk Ba³tyku i Morza Czarnego.
Do najbardziej zatorfionych ma³ych zlewni w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej nale¿¹ s¹siaduj¹ce zlewnie kielnika Orawskiego (dop³yw Orawy) i Piekielnika Pie-ni¹¿kowickiego (dop³yw Dunajca), po³o¿one w œrodkowej czêœci sto¿ka Czarnego Dunajca i oddzielone g³ównym dzia³em wodnym. Zlewnie te obejmuj¹ 1/3 torfowisk wysokich w kotlinie, w tym dwa najwiêksze obiekty. Tak du¿¹ koncentracjê najwiêkszych torfowisk w tej czêœci kotliny mo¿na t³umaczyæ wp³ywem czynnika geomorfolo-gicznego i hydrogeologeomorfolo-gicznego. Wiêkszoœæ torfowisk wyso-kich rozwinê³a siê na tym obszarze wzd³u¿ paleokoryt na tarasie risskim sto¿ka Czarnego Dunajca, wyznaczaj¹cych
1 9 8 6 10 3 4 5 11 15 17 16 12 27 28 29 2 14 18 13 19 20 21 22 30 24 25 23 26 7 CzarnaOrawa Czarny Dunajec Dunajec Bia³ka Chy¿ne Jab³onka Czarny Dunajec Nowy Targ Chocho³ów 0 5 km S£OW ACJA SLOV AKIA
aktualny zasiêg torfowisk (zredukowane kopu³y z potorfiami)
contemporary extent of peat bogs (reduced domes and post-peat areas)
taras mindelski w obrêbie sto¿ków glacifluwialnych
Mindel terrace within fluvioglacial fans
torfowiska wysokie (wyeksploatowane ze œladowymi potorfiami)
raised peat bogs (exploited with traces of post-peat areas)
taras risski w obrêbie sto¿ków glacifluwialnych
Riss terrace within fluvioglacial fans
taras würmski w obrêbie sto¿ków glacifluwialnych
Würm terrace within fluvioglacial fans
taras poglacjalny w obrêbie sto¿ków glacifluwialnych
postglacial terrace within fluvioglacial fans
taras poglacjalny w dnach g³ównych dolin rzecznych
postglacial terrace at bottoms of main river valleys
cieki wodne
watercourses
fragment cofki Zbiornika Orawskiego
part of backwater of the Orava Reservoir
europejski dzia³ wodny
European Watershed
granica pañstwa
state border
Ryc. 2. Lokalizacja torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej na tle zasiêgu ró¿nowiekowych fragmentów sto¿ków glacifluwialnych oraz tarasów poglacjalnych. Numeracja torfowisk (1–30) jak na ryc. 1 i w tab. 1.
Fig. 2. Location of peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin vs. remains of fluvioglacial fans and postglacial terraces of different ages. Peat bog numbering (1–30) as in Fig. 1 and in Tab. 1
dawne biegi tej rzeki w kierunku Orawy, co zosta³o udoku-mentowane na przyk³adzie najwiêkszego torfowiska — Puœcizny Wielkiej (Baumgart-Kotarba, 1991–1992).
Na obszarze sto¿ka Czarnego Dunajca nastêpuje, sygna-lizowana przez Ziemoñsk¹ (1973), czêœciowa ucieczka wody z koryta tej rzeki. Podpowierzchniowy odp³yw wody wzd³u¿ paleokoryt w kierunku Piekielnika Orawskiego i Piekielnika Pieni¹¿kowickiego sprzyja rozwojowi torfo-wisk. Mog¹ na to wskazywaæ relatywnie wysokie wielko-œci przep³ywu stwierdzone w pierwszym z tych cieków, zw³aszcza w zakresie wartoœci niskich (£ajczak, 2006a), jak równie¿ wystêpowanie wydajnego Ÿród³a w s¹siedz-twie Puœcizny Wielkiej (Baumgart-Kotarba, 1991–1992).
Na podstawie szczegó³owej analizy sytuacji geomorfo-logicznej wyró¿niono szeœæ grup torfowisk wysokich (kopu³owych) wystêpuj¹cych w polskiej czêœci Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (ryc. 4) — w tym jedn¹ grupê tor-fowisk ombrogenicznych (zasilanych przez wody opado-we) i piêæ grup torfowisk czêœciowo zasilanych przez wys¹czaj¹ce siê wody gruntowe (£ajczak, 2006a, 2007).
Za ombrogeniczne uznano tylko torfowiska o po³o¿eniu wododzia³owym (miêdzy ciekami ró¿nego rzêdu), rozwi-niête na szerokich i p³askich garbach wzniesionych na wysokoœæ od 590 do 770 m n.p.m., o wysokoœci wzglêdnej od 5 do 40 m ponad korytami cieków, w obrêbie tarasów mindelskiego, risskiego i poglacjalnego. Druga grupa obej-muje torfowiska rozwiniête na tarasie mindelskim, g³ównie sto¿ka Czarnego Dunajca, na nieznacznie nachy-lonych jego fragmentach poni¿ej wypuk³o-wklês³ego za³omu morfologicznego, w lejach Ÿród³owych p³ytkich rozciêæ erozyjnych, a tak¿e w dnie i na zboczach tych form. W takich sytuacjach geomorfologicznych powstanie
torfo-wisk kopu³owych by³o uzale¿nione od pocz¹tkowego zasi-lania wod¹ gruntow¹. W sk³ad trzeciej grupy torfowisk wysokich wchodz¹ obiekty rozwiniête wzd³u¿ paleokoryt Czarnego Dunajca na tarasie risskim sto¿ka glacifluwial-nego tej rzeki. Z uwagi na po³o¿enie geomorfologiczne tor-fowiska te musia³y byæ, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie rozwoju, w du¿ym stopniu zasilane wod¹ gruntow¹. Podobnie by³y zasilane torfowiska wysokie wchodz¹ce w sk³ad czwartej grupy, rozwiniête na tarasie, który powsta³ w obrêbie sto¿ków Czarnego Dunajca i Bia³ego Dunajca podczas ostatniego zlodowacenia, wystêpuj¹ce w s¹siedztwie licznych wysiêków wody gruntowej u pod-stawy skarpy tarasu mindelskiego, wzglêdnie w najni¿ej po³o¿onej czêœci tarasu utworzonego podczas ostatniego zlodowacenia. Pi¹ta grupa obejmuje jedno torfowisko roz-winiête na tarasie poglacjalnym sto¿ka Czarnego Dunajca u podstawy skarpy tarasu risskiego, w miejscu p³ytkiego wystêpowania wody gruntowej. W sk³ad ostatniej grupy torfowisk wysokich wchodz¹ obiekty rozwiniête na pogla-cjalnych, nadzalewowych tarasach Czarnej Orawy i Czar-nego Dunajca, zasilane wod¹ ods¹czaj¹c¹ siê ze stoków, z krawêdzi wy¿szych tarasów, a tak¿e z niewielkich sto¿-ków nap³ywowych. Przed utworzeniem Zbiornika Oraw-skiego torfowiska tego typu licznie wystêpowa³y w dolinie Czarnej Orawy.
Rekonstrukcja zasiêgu torfowisk
w okresie poprzedzaj¹cym ich antropogeniczn¹ degradacjê Na podstawie map z koñca XVIII w. i z po³owy XIX w., a tak¿e zidentyfikowanych w terenie œladów po dawnym zasiêgu torfowisk ustalono prawdopodobne rozmiary
0 5 km Czarna Orawa Czarny Dunajec RogoŸnik PiekielnikPieni¹¿kowicki Lepietnica Bia³y Dunajec Dunajec Chocho³ów Jab³onka Czarny Dunajec Nowy Targ 29 28 27 5 4 3 7 2 1 6 10 8 9 13 19 12 11 15 16 17 18 20 21 22 24 23 25 26 30 14 Orawski Piekielnik cieki wodne watercourses
europejski dzia³ wodny
European Watershed granica pañstwastate border
granica kotliny
basin boundary
podpowierzchniowy przep³yw wody
subsurface water flow
aktualny zasiêg torfowisk (zredukowane kopu³y z potorfiami)
contemporary extent of peat bogs (reduced domes and post-peat areas) Ryc. 3. Torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej na tle sieci rzecznej. Zaznaczono zasiêg zlewni Piekielnika Orawskiego i Piekiel-nika Pieni¹¿kowickiego. Numeracja torfowisk (1–30) jak na ryc. 1 i w tab. 1.
Fig. 3. Location of peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin vs. river network. Catchments of the Piekielnik Orawski and Piekielnik Pieni¹¿kowicki streams are marked. Peat bog numbering (1–30) as in Fig. 1 and in Tab. 1
zatorfienia ca³ej kotliny w okresie poprzedzaj¹cym rol-nicz¹ kolonizacjê tego obszaru (ryc. 5). Do schy³ku œred-niowiecza co najmniej 70% powierzchni Kotliny Oraw-sko-Nowotarskiej znajduj¹cej siê w obecnych granicach Polski pokrywa³y torfowiska. Stopieñ zatorfienia kotliny w granicach dzisiejszej S³owacji by³ znacznie mniejszy i jest trudny do oszacowania. W polskiej czêœci kotliny oko³o¾ zatorfionego obszaru zajmowa³y torfowiska niskie, poroœ-niête lasem œwierkowo-sosnowym (bory bagienne), a ¼ obszaru co najmniej 18 rozleg³ych torfowisk wysokich (kopu³owych), których œrednica znacznie przekracza³a 0,5 km (£ajczak, 2006a). Bior¹c pod uwagê ich zasiêg do XVIII w., czyli jeszcze przed rozpoczêciem na du¿¹ skalê wydoby-wania torfu, wed³ug klasyfikacji Dobrowolskiego i in. (1998), by³y to: 2 bardzo du¿e torfowiska kopu³owe (> 1000 ha),
Puœcizna Wielka i Puœcizna Rêkowiañska, 9 du¿ych torfowisk (100–1000 ha) i 7 œrednich (10–100 ha). Przed kolonizacj¹ kotliny kopu³a Puœcizny Wielkiej mog³a osi¹gaæ 6 km d³ugoœci i 2 km szerokoœci, a Puœcizny Rêkowiañskiej — 4 km d³ugoœci i ponad 2,5 km szeroko-œci. Prawdopodobnie by³y to jedne z najwiêkszych kopu³ torfowisk na terytorium dzisiejszej Polski.
Pierwotnie rozleg³e i zwarte obszary torfowisk niskich na d³ugich odcinkach s¹siadowa³y z ciekami i podobnie jak dziœ w wielu miejscach granice torfowisk dochodzi³y do samych koryt rzek. Tylko niektóre torfowiska wysokie roz-wija³y siê w wiêkszej odleg³oœci od cieków, jednak nie przekraczaj¹cej 0,5 km. W s¹siedztwie torfowisk wysokich p³ynê³y przewa¿nie niewielkie cieki okrajkowe, a tak¿e tranzytowe, które ³¹czy³y siê z krótkimi dop³ywami zasi-Czarna Orawa Czarny Dunajec Dunajec Bia³y Dunajec Bia³ka Jeleœnia 0 5 km
B
warstwa s³abo przepuszczalnej gliny
low-permeability loam layer
torf
peat
koryto rzeki
river channel
torfowiska wysokie wyeksploatowane
raised peat bogs exploited
A
torfowiska ombrogeniczne o po³o¿eniu wododzia³owym watershed ombrotrophic peat bogs
torfowiska rozwiniête na tarasie mindelskim poni¿ej za³omów
morfologicznych, w lejach Ÿród³owych i w p³ytkich rozciêciach erozyjnych peat bogs developed on the Mindel terrace below morphological break-line and in spring holes and in shallow erosional cuts
torfowiska rozwiniête w paleokorytach Czarnego Dunajca na tarasie risskim peat bogs developed on paleochannels of the Czarny Dunajec river on the Riss terrace
torfowiska rozwiniête na tarasie z ostatniego zlodowacenia u podstawy skarpy tarasu mindelskiego
peat bogs developed on terrace from the last glaciation period at the base of the Mindel terrace
torfowiska rozwiniête na tarasie poglacjalnym u podstawy skarpy tarasu risskiego
peat bogs developed on postglacial terrace at the base of the Riss terrace
torfowiska rozwiniête na poglacjalnym tarasie nadzalewowym
peat bogs developed on dry postglacial terrace
Ryc. 4. Po³o¿enie geomorfologiczne torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (A) i rozmieszczenie wyró¿nionych 6 grup torfowisk (B) Fig. 4. Geomorphological location of peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin (A) and spatial distribution of six groups of peat bogs (B)
lanymi przez wody wys¹czaj¹ce siê z kopu³ torfowych. Z map opublikowanych w XVIII i XIX w. wynika, ¿e oto-czenie tych cieków by³o zabagnione (£ajczak, 2006a). Przed rozpoczêciem prac odwadniaj¹cych w zabagnionej strefie okrajka zachodzi³o powolne ods¹czanie wody. Dopiero w wiêkszym oddaleniu od kopu³, zw³aszcza w topograficznie ni¿ej po³o¿onej czêœci okrajka, odp³yw wody przyjmowa³ postaæ drena¿u linijnego.
Potoki op³ywaj¹ce torfowiska, a tak¿e z nich wyp³y-waj¹ce, maj¹ przewa¿nie przebieg meandrowy. Taki typ koryta ma przep³ywaj¹ca przez kotlinê Czarna Orawa i wiêkszoœæ jej lewobrze¿nych dop³ywów, a tak¿e Piekielnik Pieni¹¿kowicki, op³ywaj¹cy od pó³nocy Puœciznê Rêkowiañ-sk¹. O krêtym przebiegu koryt cieków na obszarze sto¿ka Czarnego Dunajca i w jego s¹siedztwie decyduje wzglêdnie wyrównany ich przep³yw, wynikaj¹cy z du¿ej retencyjnoœci zatorfionych zlewni.
Wiêkszoœæ zatorfionego obszaru wystêpowa³a w prze-sz³oœci we wschodniej czêœci Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej. Uformowa³o siê w niej 8 kopu³ torfowych, w tym 2 z tych torfowisk rozwinê³y siê na g³ównym dziale wodnym pomiêdzy dorzeczem Dunajca i Orawy. Ju¿ w XIX w. lub na pocz¹tku XX wieku w wyniku wybrania torfu co naj-mniej 1 torfowisko kopu³owe zosta³o ca³kowicie zlikwido-wane, a z odizolowanych wczeœniej 2 fragmentów Puœcizny Wielkiej i z torfowiska ko³o Gronkowa pozosta³y tylko potorfia. Do chwili obecnej rozmiary wszystkich kopu³ torfowych zmniejszy³y siê w ró¿nym stopniu, a czêœæ z nich uleg³a dodatkowo fragmentacji.
Tak¿e w przesz³oœci najbardziej zatorfiona w kotlinie by³a zlewnia Piekielnika Orawskiego, gdzie rozwinê³y siê 3 rozlegle torfowiska kopu³owe, a 5 mia³o po³o¿enie wodo-dzia³owe. W nieco mniejszym stopniu pokryta torfami by³a s¹siednia zlewnia Piekielnika Pieni¹¿kowickiego, z 2 roz-leg³ymi torfowiskami kopu³owymi. Co najmniej 10% powierzchni ka¿dej z tych zlewni pokrywa³y kopu³y we i w ka¿dej z nich wystêpowa³o jedno bardzo du¿e torfo-wisko wysokie.
Wiek torfowisk
Poszczególne torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowo-tarskiej zaczyna³y narastaæ w holocenie w ró¿nym czasie. Najstarsze z nielicznych dat radiowêglowych sp¹gu z³o¿a
torfu w torfowiskach kopu³owych na tym obszarze osi¹gaj¹ oko³o 10 000 lat BP (Obidowicz, 1988, 1990). Na ró¿ny wiek tych torfowisk mo¿e wskazywaæ znaczne zró¿-nicowanie œredniej mi¹¿szoœci z³ó¿ torfu w kopu³ach, jak równie¿ zró¿nicowanie ich rozprzestrzenienia poziomego. Obecnie œrednia mi¹¿szoœæ torfu w poszczególnych kopu³ach wynosi od 1,2 do 3,6 m (przewa¿nie 2,0–3,0 m), a maksy-malna od 2,3 do 11,0 m (przewa¿nie 3,0–6,0 m). Przed degradacj¹ przez cz³owieka d³u¿sze osie kopu³ torfowych mia³y d³ugoœæ od 0,2 do 6,0 km.
Œrednie tempo przyrostu mi¹¿szoœci górskich torfowisk Europy zawiera siê najczêœciej miêdzy 0,3 a 0,7 mm/rok, a torfowisk wysokich w polskiej czêœci Karpat miêdzy 0,4 a 0,6 mm/rok (¯urek, 1987). Na tej podstawie mo¿na przyj¹æ, ¿e œrednie tempo przyrostu z³o¿a torfu w torfowiskach kopu³owych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej wynosi³o co najmniej 0,5 mm/rok.
Œrednia mi¹¿szoœæ torfu w zachowanych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej fragmentach torfowisk niskich, g³ównie na obszarach borów bagiennych, osi¹ga 0,5 m, a maksymalna 3,0 m (£ajczak, 2006a, 2007). Tempo przy-rostu torfu w torfowiskach niskich jest wolniejsze ni¿ w kopu³ach torfowisk wysokich, jednak ró¿nice w mi¹¿szo-œci obu typów torfowisk s¹ na tyle du¿e, ¿e torfowiska niskie nale¿y uznaæ za m³odsze od torfowisk wysokich. Mo¿na wiêc wysnuæ wniosek, ¿e pocz¹tek procesu torfo-twórczego w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej by³ zró¿ni-cowany w czasie. Najwczeœniej do rozwoju tego procesu dosz³o w miejscach uprzywilejowanych morfologicznie, gdzie uformowa³y siê najwiêksze kopu³y torfowe, które s¹siaduj¹ z m³odszymi torfowiskami kopu³owymi i torfo-wiskami niskimi.
Ocena warunków rozwoju torfowisk w kotlinie W ubieg³ych latach wyra¿any by³ pogl¹d, ¿e znacz¹cy, a nawet dominuj¹cy wp³yw na rozwój torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej mia³ klimat (Ho³owkiewicz, 1881; Niezabitowski-Lubicz, 1922; Szafer, 1928; Korczyñska, 1952). Jednak wyniki nowszych badañ sk³aniaj¹ do rewizji tej opinii. Wed³ug danych stacji klimatycznej w Nowym Targu (Kowanetz, 1998), w czerwcu, lipcu i paŸdzierniku suma opadów przekracza wielkoœæ parowania jedynie o 30–37%, a w skali pó³rocza maj–paŸdziernik œrednia suma
Czarna Orawa Czarny Dunajec Dunajec Bia³ka Chocho³ów Chy¿ne Jab³onka Czarny Dunajec Nowy Targ 0 5 km 1 9 8 6 10 3 4 5 11 15 17 16 12 27 28 29 2 14 18 13 19 20 21 22 30 24 25 23 7 26 kopu³y torfowe
peat bog domes
torfowiska niskie
low peat bogs
cieki wodne
watercourses
Ryc. 5. Przypuszczalny zasiêg torfowisk wysokich i niskich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej do oko³o XV w. Zaznaczono numeracjê obecnie wystêpuj¹cych fragmentów torfowisk (patrz tab. 1)
Fig. 5. Inferred extent of raised and low peat bogs in the Orava-Nowy Targ Basin until ca. 15thcentury. The numbering of presently existing peat bogs is marked as given in Table 1
wskaŸnika parowania terenowego stanowi a¿ 82% sumy opadów, które w tym czasie wynosz¹ tylko 544 mm. Naj-wiêksze uwilgocenie torfowisk obserwuje siê po wiosen-nych roztopach, latem jest ono coraz mniejsze, a wartoœci minimalne osi¹ga we wrzeœniu. Skutkiem deficytu opadów w niektórych latach jest d³ugotrwa³e przesuszenie wierz-chowin torfowisk, najczêœciej obserwowane w sierpniu i wrzeœniu (£ajczak, 2006a, 2006b).
Nierównomierne rozmieszczenie torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej jest determinowane przez budowê geologiczn¹ pod³o¿a, ukszta³towanie powierzchni terenu i przede wszystkim warunki hydrogeologiczne. Wa¿nym czynnikiem modyfikuj¹cym rozmieszczenie torfowisk na rozleg³ym sto¿ku glacifluwialnym Czarnego Dunajca s¹ te¿ ruchy neotektoniczne. Dlatego za uzasadnione mo¿na przyj¹æ stwierdzenie, ¿e na rozwój tych torfowisk domi-nuj¹cy wp³yw mia³y czynniki nieklimatyczne.
W profilu utworów czwartorzêdowych Kotliny Oraw-sko-Nowotarskiej wystêpuj¹ bardzo dobrze przepusz-czalne ¿wiry tatrzañskie, na których zalega niemal ci¹g³a (z wyj¹tkiem tarasów zalewowych), oko³o 2 m gruboœci warstwa gliny (Watycha, 1976, 1977a, 1977b; Dokumenta-cja…, 1988). Glina ta zawiera co najmniej 50% frakcji ila-stej (£ajczak, 2006a, 2006b), przez co jej przepuszczalnoœæ jest bardzo s³aba, a miejscami jest ona nieprzepuszczalna (Pazdro, 1977). Ju¿ w XIX i na pocz¹tku XX w. uznano j¹ za czynnik sprzyjaj¹cy rozwojowi torfowisk w kotlinie (Staszic, 1815; Ho³owkiewicz, 1881; Niezabitowski-Lu-bicz, 1922). Utrudnia ona infiltracjê wody opadowej, co w warunkach niewielkiego nachylenia terenu (na ogó³ nie przekraczaj¹cego 10‰) przyczynia siê do d³ugotrwa³ego nasycenia wod¹ przypowierzchniowej warstwy gruntu, a lokalnie do tworzenia siê rozlewisk.
Zwierciad³o wody gruntowej wystêpuje w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej bardzo p³ytko, czêsto bezpoœred-nio pod warstw¹ gliny, która na przewa¿aj¹cym obszarze utrudnia wyp³yw wody na powierzchniê terenu. G³êbokoœæ drena¿u wody i lokalizacja wyp³ywów jest zale¿na od ruchów neotektonicznych, które podnosz¹ zachodni¹ czêœæ sto¿ka glacifluwialnego Czarnego Dunajca i obni¿aj¹ jego czêœæ wschodni¹ i pó³nocn¹. Dlatego najstarsza powierzch-nia akumulacyjna na tym sto¿ku jest rozcz³onkowana g³ê-bokimi do 40 m, nieckowatymi dolinkami, natomiast na m³odszych powierzchniach spotyka siê tylko p³ytkie i w¹skie paleokoryta, na ogó³ zamaskowane pokryw¹ torfów. Podobnie s¹ ukszta³towane sto¿ki glacifluwialne Bia³ego Dunajca i Bia³ki. Zwierciad³o wody gruntowej w ¿wirach pod nadk³adem gliny cechuje siê lokalnie lekkim napiê-ciem, zw³aszcza w ni¿ej po³o¿onych, pó³nocnych i wschod-nich obszarach sto¿ka glacifluwialnego Czarnego Dunajca i dlatego w tej czêœci kotliny wystêpuje najwiêcej wyp³ywów i wysiêków wody gruntowej, na przyk³ad w rejo-nie torfowiska Puœcizna Rêkowiañska, zwanego te¿ Bory Wylewisko, a tak¿e u podnó¿a sk³onów wy¿szych tarasów, w zamkniêciach p³ytkich rozciêæ erozyjnych i w obrêbie pale-okoryt na powierzchni ni¿szych tarasów — ryc. 6 (Baum-gart-Kotarba, 1991–1992; £ajczak, 2006a, 2006b, 2007). Najkorzystniejsze warunki do rozwoju torfowisk panuj¹ w³aœnie na s³abo przepuszczalnym i tylko nieznacznie nachylonym pod³o¿u poni¿ej wysiêków wody gruntowej.
Jedne z najwiêkszych torfowisk kopu³owych w Kotli-nie Orawsko-Nowotarskiej, których rozwój doprowadzi³ do zasadniczych zmian w morfologii kotliny (Baum-gart-Kotarba, 1991–1992; £ajczak, 2006a, 2009b), ufor-mowa³y siê wzd³u¿ paleokoryt Czarnego Dunajca. Paleo-koryta te powsta³y na tarasie risskim sto¿ka
glacifluwialne-go Czarneglacifluwialne-go Dunajca jeszcze przed holocenem, kiedy Czarny Dunajec nale¿a³ do dorzecza Orawy (Baum-gart-Kotarba, 1991–1992). Narastaniu torfowisk w paleo-korytach sprzyja³o du¿e uwilgocenie tych form terenu, powodowane podpowierzchniowym odp³ywem czêœci wód z koryta Czarnego Dunajca w kierunku Piekielnika Orawskiego. Proces torfotwórczy móg³ siê rozwin¹æ jedy-nie w tych obszarach paleokoryt, które by³y wyœcielone przez s³abo przepuszczalny materia³, utrudniaj¹cy infiltra-cjê wody. O zainicjowaniu narastania torfowisk w paleo-korytach œwiadcz¹ profile niektórych torfowisk wysokich,
N
S
wodonoœne ¿wiry
water-bearing gravel
warstwa s³abo przepuszczalnej gliny
low-permeability loam layer
torf
peat
kierunki przep³ywu p³ytkich wód gruntowych
ground water flow directions
wyp³ywy wód
water outflows
wyp³yw wód i s¹siaduj¹ce torfowiska wysokie w pó³nocnej czêœci tarasu würmskiego sto¿ka glacifluwialnego Czarnego Dunajca
water outflows and neighbouring raised peat bogs in northern part of the Würm terrace within fluvioglacial fan of the Czarny Dunajec river
wyp³yw wód i s¹siaduj¹ce torfowiska wysokie na tarasie würmskim
u podstawy skarpy tarasu mindelskiego sto¿ka glacifluwialnego Bia³ego Dunajca
water outflows and neighbouring raised peat bogs on the Würm terrace at the base of the Mindel terrace within fluvioglacial fan of the Bia³y Dunajec river
wyp³yw wód i s¹siaduj¹ce torfowiska wysokie
na tarasie mindelskim sto¿ka glacifluwialnego Czarnego Dunajca w lejach Ÿród³owych i p³ytkich rozciêciach erozyjnych
water outflows in spring holes and in shallow erosional cuts and neighbouring raised peat bogs on the Mindel terrace within fluvioglacial fan of the Czarny Dunajec river
wyp³yw wód i s¹siaduj¹ce torfowiska wysokie w paleokorytach na tarasie risskim sto¿ka glacifluwialnego Czarnego Dunajca
water outflows and neighbouring raised peat bogs in the paleochannels on the Riss terrace within fluvioglacial fan of the Czarny Dunajec river
Ryc. 6. Typowe geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji wyp³ywów p³ytkich wód gruntowych w Kotlinie Orawsko-Nowo-tarskiej i s¹siaduj¹cych z nimi torfowisk wysokich
Fig. 6. Typical geomorphological location of shallow ground water outflows within the Orava-Nowy Targ Basin and neighbouring raised peat bogs
na przyk³ad kopu³y Baligówki, Boru na Czerwonem i Puœcizny Ma³ej, poniewa¿ w³aœnie w obrêbie paleokoryt w sp¹gu tych z³ó¿ stwierdzono torf typowy dla pocz¹tkowego procesu narastania torfowisk niskich (Horawski i in., 1979; Wójcikiewicz, 1979; Lipka, 1999).
Du¿y wp³yw na rozwój torfowisk, zarówno w po-cz¹tkowej fazie narastania, jak i podczas wzrostu kopu³y, wywiera sieæ cieków, która z czasem przekszta³ca siê w sieæ cieków okrajkowych (£ajczak, 2006a, 2006b, 2009b). Uwilgocenie gruntu w s¹siedztwie tych cieków gwarantuje kontynuacjê procesu torfotwórczego w strefie okrajka, a tak¿e w obrêbie kopu³ torfowych. Przyk³adów gêstej sieci cieków okrajkowych w s¹siedztwie kopu³ torfowisk Bór na Czerwonem i Puœcizna Rêkowiañska dostarcza Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien (Mieg, 1779–1782).
Wnioski
W kilku miejscach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej kopu³y ombrogenicznych torfowisk wysokich wyznaczaj¹ przebieg lokalnych dzia³ów wodnych. Wed³ug klasyfikacji Kaule’a i Göttlicha (1976) s¹ to torfowiska grzbietowe. Jednak tylko nieliczne torfowiska pokrywaj¹ wypuk³e for-my pod³o¿a. Zdecydowana wiêkszoœæ torfowisk rozwinê³a siê w obrêbie wklês³ych form terenu. Zgodnie z klasyfika-cj¹ Kaule’a i Göttlicha (1976) s¹ to torfowiska topogenicz-ne, które rozwinê³y siê w miejscach z wysiêkami lub wyp³ywami p³ytkich wód gruntowych, a wiêc o ich rozwoju zadecydowa³y g³ównie czynniki hydrogeologiczne i geo-morfologiczne. Wed³ug klasyfikacji Dembka i in. (2000) wiêkszoœæ torfowisk kopu³owych w kotlinie nale¿y do wysokich torfowisk symetrycznych lub asymetrycznych.
Literatura
BAUMGART-KOTARBA M. 1991–1992 — Rozwój geomorfologicz-ny Kotligeomorfologicz-ny Orawskiej w warunkach ruchów neotektoniczgeomorfologicz-nych. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 25–26: 3–28.
DEMBEK W., PIÓRKOWSKI H. & RYCHARSKI M. 2000 — Mokrad³a na tle regionalizacji geograficznej Polski. Wyd. IMUZ, Falenty, 97: 1–135. DENISIUK Z. & TOBOLSKI K. 1995 — Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej, przyjête przez Komisjê Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisjê Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych PROP na wyjaz-dowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 3: 2–80.
Die Spezialkarte der Österreichisch-Ungarischen Monarchie, 1:75000, 1894, K. & K. Militär-Geographisches Institut, Wien.
DOBROWOLSKI K., HALBA R. & LEWANDOWSKI K. 1998 — Przegl¹d œrodowisk wodnych i b³otnych w Polsce. [W:] K. Dobrowol-ski & K. LewandowDobrowol-ski (red.) Ochrona œrodowisk wodnych i b³otnych w Polsce. Oficyna Wyd. Instytutu Ekologii PAN: 7–38.
FALNIOWSKA-GRADOWSKA A. 1997 — W okresie staropolskim. [W:] F. Kiryk (red.) Czarny Dunajec i okolice. Zarys dziejów do 1945 roku. Wyd. „Secesja”, Kraków.
HALICKI B. 1930 — Dyluwialne zlodowacenie pó³nocnych stoków Tatr. Spraw. Pol. Inst. Geol., 3–4: 377–534.
HO£OWKIEWICZ E. 1881 — Dolina Nowotarska i jej torfowiska. Przewodnik Naukowy i Literacki, 70–78: 169–183.
HORAWSKI M., CURZYD£O J. & WÓJCIKIEWICZ M. 1979 — Wahania poziomu powierzchni torfowiska wysokiego Bór na Czerwo-nem w latach 1974 i 1975. Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krako-wie, 153, Melioracje, 10: 19–32.
JOSTOWA W. 1963 — Materia³y do zagadnieñ gospodarki ch³opskiej w „Borach” Orawskich. Lud, 2: 503–554.
KAULE G. & GÖTTLICH K. 1976 — Begriffsbestimmungen anhand der Moortypen Mitteleuropas. Moor- und Torfkunde. E. Schweizer-bart`sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart.
KONDRACKI J. (red.) 1988 — Dokumentacja podstawowa projekto-wanego parku krajobrazowego „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie”. Wydz. Geogr. i Stud. Region. Uniw. Warszawskiego.
KORCZYÑSKA E. 1952 — Bory i Puœcizny Podhala i Orawy. Pr. Zak³adu Dendr. PAN w Kórniku, 1952 (10): 240–259.
KOWANETZ L. 1998 — On the method of determining the climatic water balance in mountainous areas, with an example from the Polish Carpathians. Pr. Geogr. IG UJ, 105: 13–164.
KUMMERER RITTER C. VON KUMMERSBERG (ed.) 1855 — Administrative Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien, 1 : 115 000, Bl. 7, Verlag & Eigenthum von Autaria, Wien.
LIPKA K. 1999 — Ocena aktualnego stanu wartoœci przyrodniczych torfowisk oraz terenów przyleg³ych z okreœleniem mo¿liwoœci ograni-czonego, kontrolowanego pozyskania mchów torfowców na obszarze gmin: Lipnica Wielka, Jab³onka, Czarny Dunajec, Nowy Targ — mia-sto i gmina. Firma Specjalistyczna PEAT-POL, Kraków.
£AJCZAK A. 2002 — Antropogeniczna degradacja Torfowisk Oraw-sko-Podhalañskich. Czasopismo Geogr., 73(1–2): 27–61.
£AJCZAK A. 2006a — Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój, antropogeniczna degradacja, renaturyzacja i wybrane proble-my ochrony. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków.
£AJCZAK A. 2006b — Raised peatbog Bór na Czerwonem (Podhale, South Poland) — development, degradation, renaturalisation. Nature Conservation, 62: 89–103.
£AJCZAK A. 2007 — Natura 2000 in Poland, The Orawsko-Podhala-ñskie Peatlands. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków.
£AJCZAK A. 2009a — Ogólne informacje o kotlinie. [W:] Z. Mirek, A. £ajczak & W. Cichocki (red.), Przyroda Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków (w druku).
£AJCZAK A. 2009b — RzeŸba obszaru pokrytego torfami. [W:] Z. Mirek, A. £ajczak & W. Cichocki (red.), Przyroda Kotliny Oraw-sko-Nowotarskiej. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków (w druku). £AJCZAK A. 2009c — Antropogeniczne zmiany w ukszta³towaniu obszaru pokrytego torfami. [W:] Z. Mirek, A. £ajczak & W. Cichocki (red.), Przyroda Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wyd. Instytutu Bota-niki PAN, Kraków (w druku).
Mapa taktyczna Polski, 1 : 100 000 — 1937. Wyd. Wojskowego Inst. Geogr., Warszawa.
Mapa topograficzna Polski, 1 : 10 000 — 1997, Wydaw. Pañstw. S³u¿by Geodez. i Kartograf., Warszawa.
Mapy obrêbowe powiatów, 1 : 25 000 — 1965, Wydaw. S³u¿by Topograficznej WP, Warszawa.
MIEG F. von (ed.) 1779–1782 — Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien, 1 : 28 000. Kriegsarchiv, Wien.
MYŒLIÑSKA E. 2001 — Grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania. Wyd. Naukowe PWN.
NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1922 — Wysokie torfowiska Podhala i koniecznoœæ ich ochrony. Ochrona Przyrody, 3: 26–34.
OBIDOWICZ A. 1988 — The Puœcizna Rêkowiañska raised bog. [In:] Late Glacial and Holocene environmental changes Vistula basin, L. Starkel, J. Rutkowski & M. Ralska-Jasiewiczowa (red.). Wyd. AGH. OBIDOWICZ A. 1990 — Eine Pollenanalytische und Moorkundliche Studie zur Vegetations-geschichte des Podhale-Gebietes (West-Karpa-ten). Acta Palaeobot., 30 (1–2): 147–219.
PAZDRO Z. 1977 — Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geol.
STASZIC S. 1815 — O ziemiorodztwie Karpatow i innych gór i rów-nin Polski. Drukarnia Rz¹dowa, Warszawa.
SZAFER W. 1928 — Das Hohmoor „Na Czerwonem” bei Nowy Targ. Guide des Excursions en Pologne, p. III, Cing. Excurs. Phytogeogr. Intern., Cracovie.
SZAJNOCHA W. 1902 — Atlas geologiczny Galicji. Tekst do zesz. 11, ark.: Wieliczka, Bochnia, Nowy S¹cz. Komis. Fizjogr. Akad. Um., Kraków. WATYCHA L. 1976 — Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1: 50 000. Arkusz Nowy Targ (1049). Inst. Geol.
WATYCHA L. 1977a — Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1: 50 000. Arkusz Czarny Dunajec (1048). Inst. Geol. WATYCHA L. 1977b — Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1: 50 000. Arkusz Jab³onka (1047). Inst. Geol.
WÓJCIKIEWICZ M. 1979 — Stratygrafia torfowiska „Bór na Czerwo-nem” z uwzglêdnieniem subfosylnych zespo³ów oraz rozmieszczenia i zró¿nicowania wspó³czesnych zbiorowisk roœlinnych. Cz. II. Charakte-rystyka szaty roœlinnej torfowiska. Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krakowie, 153, Melioracja, 10: 133–193.
Zdjêcia lotnicze obszaru pokrytego torfowiskami w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej w skali oko³o 1 : 20 000 — 1994, Centr. Oœr. Dokument. Geodez. i Kartograf., Warszawa.
ZIEMOÑSKA Z. 1973 — Stosunki wodne w polskich Karpatach Zachodnich. Pr. Geogr. IG PAN, 103: 1–127.
ZUCHIEWICZ W. 2009 — Czwartorzêd i neotektonika. [W:] Z. Mirek, A. £ajczak & W. Cichocki (red.), Przyroda Kotliny Orawsko-Nowotar-skiej. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków (w druku).
¯UREK S. 1983 — Stan inwentaryzacji torfowisk w Polsce. Wiadomo-œci Melioracyjne i £¹karskie, 7: 210–215.
¯UREK S. 1987 — Z³o¿a torfowe w Polsce na tle stref torfowych Europy. Dokument. Geogr. IGiPZ PAN., 4: 1–84.
Praca wp³ynê³a do redakcji 10.06.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 29.06.2009 r.