PRZEMYSŁOWEJ NA PRZYKŁADZIE BRZESKIEGO REJONU STAROŻYTNEGO HUTNICTWA
Abstract: The Brzeski region of ancient iron metallurgy, developed on the border of Upper and Lower Silesia in the 4th–5th century, is the only area of prehistoric metallurgy in Silesia to be completely detailed in an archaeological monograph. Using this information, spatial analyses of sites in the Brzeski region were carried out. This article discusses some of the possibilities of a method for identifying areas of production, the relationship between the production area and the settlement area in addition; it explores the concept of the industrial zone, which may be the result of such rela-tions. The research problem presented here is modeled on the concept of settlement areas, which has created new possibilities for research on activities performed in prehistoric societies. The primary result of this investigation was the discovery of previously unrecognized spatial relationships within the earlier described clusters of settlement. The repeatability of this phenomenon is clear, which tends to further reflection on the existence of the organization of specialized production system in the discussed area. In the selected settlement clusters the division between production areas and residential areas is visible. Relationships that between these areas take various forms, depending on the location of the production area relative to the residential area as well as on settlement area itself. Keywords: Przeworsk culture, spatial archaeology, ancient metallurgy, Roman Period, Migration Period
WSTĘP
Temat relacji przestrzennych w archeologii jest bardzo bogato reprezentowany w lite-raturze przedmiotu. Zakres badań na tym polu jest szeroki i obejmuje zarówno związ-ki w skali mikro, jak i makro. Do pierwszych można zaliczyć zależności pomiędzy pojedynczymi obiektami, poszczególnymi stanowiskami a ich otoczeniem. Drugie skupiają uwagę na relacjach w ujęciu regionalnym i ponadregionalnym, opisując całe obszary osadnicze. Celem niniejszego artykułu jest zweryfikowanie dotychczas ze-branych informacji na temat związków przestrzennych pomiędzy strefą produkcyjną a strefą mieszkalną obszaru osadniczego na przykładzie brzeskiego rejonu starożytnej metalurgii żelaza, rozwijającego się na pograniczu Dolnego i Górnego Śląska w IV–V wieku n.e. oraz próba przedstawienia ich w nowym świetle.
A. Chmielowska, chmielowska.am@gmail.com, Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocław skiego, Zakład Archeologii Barbaricum i Prowincji Rzymskich, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław
W artykule omówiona zostanie również koncepcja strefy przemysłowej oraz próba ustalenia, czy istnienie takiego związku przestrzennego było możliwe na ba-danym terenie. Niniejszy temat został podjęty ze względu na brak opracowań, które przedstawiałyby w sposób modelowy osadnictwo Dolnego Śląska w okresie rozwoju kultury przeworskiej.
MATERIAŁY I METODY
Koncepcje badawcze
W środkowoeuropejskiej archeologii pojęcia przestrzeni, krajobrazu i środowiska są ze sobą ściśle powiązane i często traktowane jako zamienniki. Ich rola i sens są zmienne w zależności od tradycji metodologicznych poszczególnych regionów. Po-strzeganie tych zagadnień jest inne również dla poszczególnych okresów chronolo-gicznych (Kuna, Dreslerova 2007, 146). Środkowoeuropejskie podejście do powyżej wymienionych pojęć zostało ukształtowane pod ogromnym wpływem brytyjskiej szkoły archeologii przestrzennej rozwiniętej przez Clarke’a (1977). Archeologia prze-strzenna znacząco wzbogaciła badania nad osadnictwem o kilka interesujących metod i choć, począwszy od lat osiemdziesiątych, brytyjscy archeolodzy zaczęli stopniowo odchodzić od wypracowanych przez tę koncepcję terminów, w archeologii czeskiej została ona ponownie podjęta poprzez prace Neustupnego (1991; 1994; 1998). Podob-nie jak w przypadku brytyjskiego podejścia do przestrzeni, w założeniach czeskiego badacza formy przestrzenne są bardzo istotnym źródłem archeologicznym, które powinny być analizowane jako wytwór działalności ludzkiej (Kuna, Dreslerova 2007, 148). Zagadnienia to zostało szczegółowo scharakteryzowane poprzez „teorię obszaru społecznego” (Neustupný 1991; 1994; 1998).
Teoria Neustupnego (1991; 1994; 1998) określała konceptualne ramy dla badań prze-strzeni poprzez zaprezentowanie ogólnego modelu osadnictwa i struktury społecznej dla pradziejowych społeczeństw rolniczych. W swych pracach badacz ten dowodzi, że systematyczność i regularność, którą można zaobserwować w przestrzennym rozmieszczeniu pozostałości archeologicznych, wliczając w to regularne odległości pomiędzy poszczególnymi strukturami, jak również ciągłość w ich użytkowaniu, jest wynikiem istnienia tzw. obszarów osadniczych (Kuna, Dreslerova 2007, 154). Zgodnie z powyższą teorią podczas badań odnajdujemy pozostałości po czynnościach związanych z osadnictwem społeczności pradziejowych, które zostały nagroma-dzone na ograniczonej przestrzeni, w miejscu istnienia ich oryginalnego „obszaru społecznego” (socjalnego, społeczeństwa). Należy podkreślić, że te dwa wymienione obszary – osadniczy i społeczny, nie są w pełni tożsame. Pierwszy z nich przedstawia obraz kultury archeologicznej (umarłej), drugi natomiast może być użyty jedynie w odniesieniu do przeszłej kultury żywej. Obraz obszarów społecznych jest dostępny dla archeologów tylko poprzez badanie struktur zawartych w obszarach osadnictwa (Neustupný 1994, 248). Prehistoryczna rzeczywistość uległa jednak wielu zmianom,
kie podejście jest korzystne przy opracowaniu wyników badań przeprowadzonych metodami nieinwazyjnymi. Teoria ta przestawia również bardzo inspirującą wizję krajobrazu kulturowego. Jest on widziany jako przestrzennie nieograniczona, silnie zagospodarowana przestrzeń, w której miały miejsce rozmaite relacje pomiędzy jej częściami, pozostawiając po sobie różnego rodzaju ślady. Krajobraz traci w ten sposób swe jedynie geograficzne znaczenie i jest postrzegany jako relikt ówczesnego świata społecznego, który składa się z obszarów osadniczych (Kuna, Dreslerova 2007, 155).
Powyższa teoria stała się podstawą do powstania koncepcji, w której na pierwszy plan wysuwają się związki pomiędzy obszarami osadniczymi a obszarami produk-cji, co z punktu widzenia tematu poruszanego w niniejszym artykule jest bardzo istotne. Produkcyjny obszar aktywności charakteryzuje się przeważnie podziałem na trzy podstawowe grupy. Pierwszą jest uzyskiwanie surowego materiału, kolejną – produkcja półproduktów, poprzez opracowywanie surowca i trzecią – wytworzenie finalnego produktu. Podział ten jest techniczny i odnosi się do rodzaju uzyskiwanego produktu i czynności z tym związanych. Poszczególne grupy mają własne znaczenie ekonomiczne i socjalne, takie jak: organizacja, stopień specjalizacji i kontrola pro-dukcji, status rzemieślników, jak również wartość produktu. Są to cechy zmienne i mogą się różnić w poszczególnych grupach. Poszczególne grupy inaczej prezentują się w materiale archeologicznym. Wymienione czynności i związane z nimi obszary produkcyjne zazwyczaj mają inną lokalizację w przestrzeni oraz odmienne relacje w odniesieniu do obszaru mieszkalnego. Ich identyfikacja często spotyka się ze znacz-nymi trudnościami. Najwięcej problemów nastręcza identyfikacja miejsca wydobycia surowca. Jego usytuowanie może pozostać nierozpoznane. Wiąże się to często z wy-czerpaniem się zasobów surowca już w pradziejach lub niemożliwością określenia ram chronologicznych, ze względu na używanie tych samych prymitywnych technik przez wiele okresów (Venclová 1995, 161). Kolejny obszar, stanowiący pośredni etap pomiędzy pozyskaniem surowca a wytworzeniem gotowego wyrobu, jest łatwiejszy do zlokalizowania, ponieważ charakteryzuje się obecnością pozostałości odpadów produkcyjnych. W odniesieniu do stanowisk hutniczych dobrym przykładem takich śladów jest żużel dymarski. Pomimo łatwej lokalizacji w przestrzeni czynności pro-dukcyjne prowadzone w tego rodzaju obszarach były najbardziej złożone (Venclová 2004, 317). Ostatni obszar, związany z końcową pracą nad wyrobem, nie musi być
jednoznacznie zidentyfikowany w przestrzeni poprzez określone półfabrykaty czy odpady i, w zależności od stopnia zaawansowania techniki, może znajdować się również na stanowiskach osadniczych.
Z punktu widzenia archeologii obszar produkcyjny jest identyfikowany poprzez jego komponenty. Są nimi przede wszystkim nieruchome elementy produkcyjne jak piece, jamy, wyrobiska, oraz depozyty surowca i odpady produkcyjne. Występujący na stanowisku przenośny ekwipunek lub narzędzia używane do danej produkcji, a nawet istnienie samych półproduktów czy produktów końcowych, nie poświadcza produkcji na danym obszarze (Venclová 2004, 318).
Związek pomiędzy obszarem produkcyjnym a obszarem mieszkalnym może przyjmować różne formy. Te pierwsze były zazwyczaj lokowane z uwzględnieniem pewnych czynników natury technicznej. Wśród nich można wymienić odległość od surowca naturalnego, wielkość jego zasobu, czy techniczne warunki potrzebne do przeprowadzenia pożądanych czynności produkcyjnych. Inne czynniki związane są z aspektami społeczno-ekonomicznymi. Należą do nich w szczególności kontro-la produkcji i dystrybucja gotowego wyrobu. Jednym z archeologicznych narzędzi do ustalenia takich związków jest przestrzenna relacja pomiędzy różnymi obszarami, przy jednoczesnym założeniu, że omawiane jednostki są sobie współczesne, oraz przy wykazaniu, że gotowy wyrób strefy produkcyjnej pozostaje w związku z obszarem mieszkalnym (Venclová 1995, 162). Według koncepcji N. Venclovej (1995, 163) dane archeologiczne pozwalają na konstrukcję czterech modeli relacji obszar produkcyjny – obszar osadniczy (ryc. 1). W pierwszym przypadku obszar produkcyjny jest włączony w obszar mieszkalny i tworzy jeden z komponentów obszaru osadniczego (ryc. 1A). Jest to sytuacja typowa dla produkcji przydomowej, która ma miejsce w domostwie lub w bezpośrednim jego sąsiedztwie. Sytuacja ta odnosi się zazwyczaj do niektórych wy-specjalizowanych rzemiosł, niewymagających używania złożonej techniki produkcji ani zaplecza. Drugi model przestawia sytuację, gdy obszar produkcyjny jest usytuowa-ny na peryferiach obszaru mieszkalnego (do 300 metrów) (ryc. 1B). Taki układ zapewne był wymuszony w dużej mierze poprzez topograficzne i ekonomiczne warunki, wy-magane dla danej aktywności produkcyjnej. Powodami mogły być również potrzeba większej przestrzeni lub niedogodności czy nawet szkodliwość produkcji dla otoczenia. Według trzeciego modelu następuje wydzielenie obszaru produkcyjnego poza obszar mieszkalny, przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej odległości, która wciąż zapewnia możliwość kontrolowania tego obszaru (od 300 do 1000 metrów) (ryc. 1C). Ostatni model prezentuje tzw. zdezorganizowany obszar produkcyjny (ryc. 1D). Charakteryzuje się on ulokowaniem produkcji poza bezpośrednią kontrolą danego obszaru mieszkalnego (powyżej 1000 metrów). W tej sytuacji czynność produkcyjna jest przeprowadzana przez członków kilku społeczeństw, którzy mają wspólny dostęp do jednego obszaru produkcji i razem go kontrolują. Gotowy produkt ich aktywności jest przez te społeczeństwa w określony sposób wykorzystywany.
Biorąc pod uwagę trzy pierwsze modele organizacyjne, należy powiedzieć, że rela-cje pomiędzy obszarami produkcyjnymi z właściwym dla nich obszarem mieszkalnym
mają charakter ograniczony, a sama produkcja odbywała się na skalę lokalną. Trudniej przestawić relacje w wyspecjalizowanej strefie produkcyjnej, którą opisuje ostatni model. W niektórych przypadkach jeden obszar produkcyjny może być powiązany z wieloma obszarami osadniczymi, czego rezultatem jest uformowanie się tzw. strefy przemysłowej (Venclová 1995, 163). Pojęcie to powinno być rozumiane jako przestrzeń połączona poprzez występowanie tego samego surowca i półproduktu. Jego definicja jest w pełni zależna od jej wewnętrznej sieci powiązań, które mogą przybierać różne formy. Mówiąc zatem ogólnie, jest to terytorium, zajmowane przez dane grupy spo-łeczne, które są ze sobą powiązane poprzez uprawianie ważnego z punktu widzenia ekonomicznego, wyspecjalizowanego rzemiosła (Venclová 1995, 167). Pierwszy wariant powiązań wewnętrznych w strefie zachodzi, gdy rzemieślnicy, pracujący w obszarach produkcyjnych, są jednocześnie członkami społeczności lub zatrudniają członków innych społeczności jako najemnych rzemieślników (ryc. 1D1). W przypadku gdy osoby pochodzące z wielu społeczności biorą udział przy pracy w jednym obszarze produkcyjnym, wtedy obszar ten wpisuje się we wszystkie odnośne obszary społeczne, a społeczności te są wzajemnie powiązane poprzez wspólnie dzieloną strefę przemy-słową. Drugim wariantem jest sytuacja, w której społeczeństwa pozostają w dosyć luźnej zależności względem obszaru produkcji, która to jest z kolei kontrolowana tylko
Ryc. 1. Lokalizacja obszarów produkcyjnych w obszarach osadniczych 1: obszar osadniczy 2: obszar mieszkalny 3: obszar produkcyjny 4: producenci 5: produkty 6: strefa przemysłowa (wg N. Venclova 1995)
przez jedną – inną grupę, zazwyczaj zewnętrzną (ryc. 1D2). Taki związek przejawia się najczęściej tylko poprzez surowiec lub półprodukt i przebiega prawdopodobnie bez osobistych udziałów wszystkich społeczności w samej produkcji. Tego rodzaju relacja mogła być reprezentowana poprzez wymianę lub handel. Charakteryzuje się również lokalną produkcją końcowych wyrobów z surowca lub półsurowca, pocho-dzącego ze strefy produkcyjnej, pozostającej poza kontrolą danych grup, lecz włączoną w strefę przemysłową (Venclová 1995, 164). Opisane powyżej modele wewnętrznej relacji stref przemysłowych nie są jedynymi możliwościami. W odniesieniu jednak do omawianych obszarów wymienione warianty mają największe znaczenie.
Powyższe modele wyspecjalizowanej produkcji są zawsze związane z poziomem rozwoju społecznego. Powiązań takich należy się spodziewać w przypadku, gdy dany wyrób zaczyna być intencjonalnie produkowany w dużo większej ilości, znacznie przekraczającej zapotrzebowanie lokalnych domostw. Przy wyspecjalizowanej pro-dukcji pojawia się potrzeba działań organizacyjnych, które zabezpieczą cały proces produkcyjny od wydobycia surowca po jego dystrybucję. Strefy wydobycia materiału mogą w takich przypadkach być kontrolowane lub nawet zmonopolizowane. Podob-nie sytuacja wygląda w przypadku handlu gotowym produktem. Sam wyrób zyskuje wtedy pewną wartość, która jest określona poprzez jego ilość, jakość lub złożoność pracy potrzebnej do jego wykonania (Venclová 2004, 319).
Obszar badań
Na obszarze Śląska wydzielonych zostało ogółem 12 obszarów działalności hutniczej związanych z kulturą przeworską (ryc. 2). Na pograniczu Dolnego i Górnego Śląska rozciąga się rejon brzeski, który jako jedyny ma monograficzne opracowanie (Pazda 1994). Obszar ten charakteryzuje się zwartą formą, której granice wyznaczają rzeki Gnojna od zachodu oraz dolny odcinek Nysy Kłodzkiej od wschodu. Od północy teren ogranicza prawobrzeżna krawędź Pradoliny Wrocławskiej. Łącznie obejmuje on powierzchnię 300 km² (Pazda 1994, 5). Rejon usytuowany jest w obrębie Równiny Grodkowskiej, znajdującej się pomiędzy Nysą Kłodzką a Oławą (Kondracki 2002, 173). W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto na tym terenie systematyczne badania powierzchniowe w ramach projektu AZP, czego efektem było zlokalizowanie 115 stanowisk, które można łączyć z kulturą przeworską. Większa część z nich została zgrupowana w gniazda. W obrębie wydzielonych gniazd znajduje się 58 stanowisk (ryc. 2). Trzy z nich, zostały dokładnie przebadane wykopaliskowo, dając podstawy do bardziej szczegółowych wniosków. Pozostałe stanowiska poza głównymi kompo-nentami mają jedynie charakter śladów osadnictwa (Pazda 1994, 8).
Ze względu na zróżnicowany skład strukturalny materiałów archeologicznych występujących głównie na powierzchni poszczególne stanowiska zostały zaklasyfi-kowane do różnych kategorii. Miejsca, w których wystąpiła jedynie ceramika, czasem wraz z polepą, reprezentują w zdecydowanej większości pozostałości osad. W grupie drugiej mieszczą się stanowiska, na których odnaleziono żużel i ceramikę. Wśród tej kategorii można wydzielić takie, które charakteryzowały się znaczną ilością ceramiki
i żużlem w niewielkiej ilości, oraz punkty osadnicze, na których ilościowo dominował żużel, a ceramika miała znaczenie marginalne. Są to głównie osady produkcyjne (Bu-szyce, stan. 10, Przylesie, stan. 6). Do tej grupy zaliczane są również osady, na których wystąpiły niewielkie piecowiska hutnicze lub pojedyncze piece (np. Młodoszowice, stan. 1). Trzecia kategoria obejmuje stanowiska, na których powierzchni pojawił się tylko żużel wraz z fragmentami glinianych ścianek pieców hutniczych. Są to wyspecja-lizowane pracownie hutnicze, które zdecydowanie wyodrębniają się terytorialnie, tj. znajdują się w określonej odległości od osad pierwszej i drugiej kategorii (np. Buszyce, stan. 9, Przylesie Dolne, stan. 5) (Pazda 1994, 151).
Osadnictwo na omawianym terenie wydaje się mieć charakter epizodyczny, a czas jego trwania całkowicie zawęża się do fazy D, określanej jako wczesny okres wędró-wek ludów. Przyjmując dane wynikające z analizy ceramiki warsztatowej, będącej wyznacznikiem chronologicznym dla tego obszaru, można stwierdzić, że
stanowi-Ryc. 2. Mapa brzeskiego rejonu metalurgii żelaza: 1 – stanowisko osadnicze (ceramika bez żużla) z fazy D; 2 – stanowisko osadniczo-produkcyjne (ceramika i żużel) z fazy D; 3 – stanowisko hutnicze zaliczone do fazy D; 4–5 – jak 1–3 datowane ogólnie na okres rzymski; 5 – ślad osadnictwa z okresu rzymskiego; 6 – zgrupowania stanowisk: I – bierzowskie; II – psarskie; III – pępickie; IV – obóreckie; V – przylesko-wierzbnickie; VI – dolnoprzyleskie; VII – pogorzelskie; VIII – lipowskie; IX – osieckie; X – pawłowskie; XI – kopańskie; XII – buszyckie; XIII – nowowiejskie; XIV – kantorowickie; 7 – zasięg zgrupowań ze śladami hutnictwa na terenie przyległym do rejonu brzeskiego 8 – przybliżone granice rejonu; (wg S. Pazda, 1994)
Ta be la 1 S ta no w is ka z ac ho dn ie j s tr ef y r ej on u b rz es kie go i ic h r el ac je p rz es tr ze nne ( A . C hm ie lo w sk a) Za ch od ni a s tr ef a r ej on u b rz es kie go Skup isk o osa dnic ze nr St an ow is ko Ty p s ta no w is ka Ro zp oz na nie te re no w e Odleg łoś ć od naj bliż
- go lne cja oten go p sze mie jsc a pro duk cji [ m] U sy tu ow an ie w zg lę dem ter en u 1 2 3 4 5 6 7 bi e-br zow -sk ie 1 Bie rz ów , s ta n. 6 os ad a z ż uż le m bad an ia p ow ier zc h-nio w e i A ZP 60 0 na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku 2 Bie rz ów , s ta n. 7 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 1000 na p ła sk im t er en ie w p ob liż u cie ku 3 Bie rz ów , s ta n. 9 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP – na p ła sk im t er en ie w p ob liż u cie ku 4 K ło só w , s ta n. 4 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 12 00 na s to ku p rz y k ra w ęd zi d ol in y cie ku 5 K ło só w , s ta n. 5 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 15 00 na s to ku p rz y d ol in ie c ie ku dol no -pr zy le -sk ie 6 Ja nk ow ic e W ie lk ie , s ta n. 2 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za ( ?) bad an ia A ZP 1000 na s to ku p rz y k ra w ęd zi d ol in y cie ku 7 Pr zy le sie D ol ne , s ta n. 4 os ad a m ie sz ka ln a ( ?) bad an ia A ZP 30 0 na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku 8 Pr zy le sie D ol ne , s ta n. 6 pr ac ow ni a h ut nic za ba da ni a w yk op al i-sk ow e i A ZP – po m ię dz y d w om a w zn ie sie ni am i 9 Pr zy le sie D ol ne , s ta n. 7 os ad a z ż uż le m ba da ni a s on da żo w e i A ZP 20 0 na s to ku p rz y d ol in ie c ie ku lip ow -sk ie 10 Li po w a, s ta n. 5 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 25 0 w d ol in ie c ie ku 11 Li po w a, s ta n. 6 os ad y z ż uż le m / pr ac ow nie h ut nic ze bad an ia A ZP x w d ol in ie c ie ku 12 Li po w a, s ta n. 7 os ad a z ż uż le m / p ra co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP x w d ol in ie c ie ku
1 2 3 4 5 6 ob ór ec -kie 13 O bó rk i, s ta n. 6 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 11 00 14 O bó rk i, s ta n. 8 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 25 0 15 O bó rk i, s ta n. 1 2 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za ( ?) bad an ia A ZP 60 0 16 O bó rk i, s ta n. 7 pr ac ow ni a h ut nic za bad an ia A ZP – os ie ck ie 17 O sie k G ro dk ow sk i, s ta n. 1 4 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP – 18 O sie k G ro dk ow sk i, s ta n. 1 3 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 20 0 19 O sie k G ro dk ow sk i, s ta n. 1 5 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 30 0 20 O sie k G ro dk ow sk i, s ta n. 1 6 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP – pę pic kie 21 Pę pic e, s ta n. 3 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 90 0 22 Pę pic e, s ta n. 4 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 20 0 23 Pę pic e, s ta n. 5 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za ( ?) bad an ia A ZP 90 0 24 Pę pic e, s ta n. 7 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 1000 25 Pę pic e, s ta n. 1 0 pr ac ow ni a h ut nic za bad an ia A ZP – po go -rz el sk ie 26 Po go rz el a, st an . 1 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 15 00 27 Po go rz el a, st an . 2 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 15 00 28 Po go rz el a, st an . 3 os ad a z ż uż le m /p ra co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP – pr zy -le sk o--w ie rz b-nic kie 29 Pr zy le sie , s ta n. 1 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 60 0 30 Pr zy le sie , s ta n. 5 pr ac ow ni a h ut nic za bad an ia p ow ier zc h-nio w e i A ZP – 31 W ie rz bn ik , s ta n. 7 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 14 00 32 W ie rz bn ik , s ta n. 8 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 15 00 ps arsk ie 33 Łu ko w ic e B rz es kie , s ta n. 1 os ad a m ie sz ka ln a ba da ni a s on da żo w e i A ZP 1000 34 Łu ko w ic e B rz es kie , s ta n. 1 3 os ad a m ie sz ka ln a bad an ia A ZP 60 0 35 M aj uł ow ic e, s ta n. 6 os ad a z ż uż le m bad an ia p ow ier zc h-nio w e i A ZP 15 00 36 Ps ar y, s ta n. 6 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 25 00
Ta be la 2 . St ano w is ka z ac ho dn ie j s tr ef y r ej on u b rz es kie go i ic h r el ac je p rz es tr ze nne ( A . C hm ie lo w sk a) W sc ho dn ia s tr ef a r ej on u b rz es kie go Skup isk o osa dnic ze Nr St an ow is ko Ty p s ta no w is ka Roz poz na ni e t er en ow e Odleg łoś ć od naj bliż
- go lne cja oten go p sze mie jsc a pro duk cji [ m] U sy tu ow an ie w zg lę dem ter en u bu sz yc ki e 37 Bu sz yc e, s ta n. 9 pr ac ow ni a h ut nic za ba da ni a w yk op al is ko w e i A ZP – na s to ku p rz y k ra w ęd zi d ol in y cie ku 38 Bu sz yc e, s ta n. 1 0 os ad a ku źni czo -k ow al sk a ba da ni a w yk op al is ko w e i A ZP 25 0 po m ię dz y d w om a w zn ie sie ni am i 39 Ło sió w , s ta n. 5 os ad a z ż uż le m ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 15 00 na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku ka nt or ow ic ki e 40 K an to ro w ic e, s ta n. 3 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 1000 na t er as ie n ad za le w ow ej c ie ku 41 K an to ro w ic e, s ta n. 4 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 1000 pł as ki t er en w o br ęb ie d ol in y cie ku kop al iń sk ie 42 K op an ie , s ta n. 1 os ad a z ż uż le m bad an ia A ZP 30 0 na k ra w ęd zi t er as y n ad za le w ow ej cie ku 43 K op an ie , s ta n. 2 os ad a z ż uż le m ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 30 0 na t er as ie n az ale w ow ej c ie ku now ow ie js ki e 44 Bu sz yc e, s ta n. 1 2 os ad a z ż uż le m ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 450 na s to ku p rz y d ol in ie c ie ku 45 N ow a W ie ś M ał a, s ta n. 2 os ad a z ż uż le m ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 35 0 na s to ku d ol in y c ie ku 46 N ow a W ie ś M ał a, s ta n. 3 os ad a m ie sz ka ln a ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 30 0 na s to ku d ol in y c ie ku 47 N ow a W ie ś M ał a, s ta n. 4 os ad a z ż uż le m ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP 40 0 na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku 48 N ow a W ie ś M ał a, s ta n. 5 pr ac ow ni a h ut nic za ba da ni a p ow ie rz ch nio w e i A ZP – w d ol in ie c ie ku paw łow sk ie 49 Paw łów , s ta n. 1 os ad a m ie sz ka ln a ba da ni a r at ow nic ze i A ZP 25 0 na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku 50 Paw łów , s ta n. 2 os ad a z ż uż le m /p ra -co w ni a h ut nic za bad an ia A ZP – na k ra w ęd zi d ol in y c ie ku
ska związane z hutnictwem pojawiły się dopiero w ciągu fazy D. Nie ma pewności co do schyłku funkcjonowania rejonu brzeskiego. Najbardziej prawdopodobną przy-czyną jego zaniku jest załamanie się osadnictwa kultury przeworskiej na Śląsku. Można przypuszczać jednak, że niektóre ze stanowisk, lub nawet ich skupienia, mogły istnieć jeszcze w V stuleciu, zważywszy na ich peryferyczną lokalizację względem współczesnych im śląskich centrów osadniczych, jak również ze względu na produkcję żelaza (Pazda 1994, 170).
Ogólnie można stwierdzić, że stanowiska rejonu brzeskiego grupują się w dwóch skupieniach: zachodnim oraz wschodnim (Madera 2001, 65) (tabele 1–2). Poszczególne stanowiska obydwu skupień grupują się po kilka, tworząc gniazda. Warto również zauważyć, że kilka stanowisk zlokalizowanych jest w odosobnieniu (Pazda 1994, 153) (tabela 3). Uzyskane dane z badań powierzchniowych i wykopaliskowych pozwalają hi-potetycznie przyjąć, że jedno skupienie składało się z wydzielonej pracowni hutniczej, stanowiska produkcyjnego połączonego z obiektami osadowymi, jak również z osad bez śladów działalności hutniczej (Pazda 1994, 153). W strefie zachodniej wydziela się 9 takich skupień: bierzowskie, psarskie, pępickie, obóreckie, przylesko-wierzbnickie, dolnoprzyleskie, pogorzelskie, lipowskie i osieckie. W strefie wschodniej wyróżniono ich pięć: pawłowskie, kopańskie, buszyckie, nowowiejskie i kantorowickie. W ni-niejszej pracy analizie przestrzennej zostaną poddane stanowiska będące głównymi
52 Lipowa, stan. 4 osada z żużlem badania AZP 1300 –
53 Młodoszowice, stan. 1 osada z żużlem 1700 na płaskim terenie w pobliżu cieku 54 Przylesie Dolne, stan. 9 osada z żużlem/ pra-cownia hutnicza (?) badania AZP 1000 na stoku przy dolinie cieku 55 Strzelniki, stan. 4 osada mieszkalna badania AZP 2000 na płaskim terenie w pobliżu cieku 56 Wronów, stan. 8 osada z żużlem badania powierzch-niowe/ badania AZP 2000 nad małym ciekiem 57 Zielęcice, stan. 5 pracownia hutnicza badania AZP – na płaskim terenie w pobliżu cieku 58 Zwanowice, stan. 4 osada z żużlem badania AZP 3500 na krawędzi doliny cieku
komponentami tego rejonu, z czego 50 stanowią zasadniczy trzon, a pozostałych 8 usytuowanych jest w odosobnieniu (tabele 1–3).
REZULTATY I DYSKUSJA
Rozpoczynając analizę przestrzenną omawianego regionu. należy zaznaczyć, że sta-nowiska wchodzące w jego skład pochodzą z tej samej fazy chronologicznej. Pierwsza zostanie omówiona zachodnia, a następnie wschodnia strefa rejonu brzeskiego. Naj-bardziej wysunięte na zachód skupienia to bierzowskie i psarskie. Według dostęp-nych informacji zarysowują się one najmniej czytelnie i mają charakter rozproszony. Do pierwszego z nich można zaliczyć: Bierzów, stan. 6, 7, 9, oraz Kłosów, stan. 4, 5. Dwa ostatnie stanowią pozostałości osad bez śladów hutnictwa, z kolei trzy pierwsze mają charakter produkcyjny. W literaturze opisane są one jako przypuszczalne osa-dy kuźniczo-kowalskie (Bierzów, stan. 6, 7) oraz domniemana pracownia hutnicza (Bierzów, stan. 9), na co wskazywałby intensywnie występujący na powierzchni żużel (Pazda 1994, 154). Po zweryfikowaniu odległości pomiędzy poszczególnymi areałami stwierdzić należy, że osady mieszkalne oddalone są o 1200–1500 m od najbliższego, potencjalnego, wydzielonego miejsca produkcji hutniczej. Osady z żużlem są od tego punktu oddalone o 600 do 1000 m. Choć związek pomiędzy tymi stanowiskami określany jest w źródłach jako wątpliwy, patrząc przez pryzmat koncepcji Venclovej (1995, 163), można doszukiwać się pewnych regularności. Wydzielenie obszaru pro-dukcyjnego poza obszar mieszkalny na odległość od 600–1000 m pokrywa się z sy-tuacją opisywaną przez model C, zaproponowany przez tę autorkę. Gdy weźmiemy pod uwagę tylko osady z żużlem, można zakładać, że początkowo wystąpiła na nich produkcja niewydzielona poza obszar osadniczy (typ A). W kolejnych etapach mógł nastąpić znaczny rozwój aktywności produkcyjnej i miejsce hutnicze zostało usy-tuowane w pewnej odległości od przestrzeni mieszkalnej. Obraz tego zgrupowania można przedstawić w jeszcze inny sposób. Kluczowa może okazać się w tym przy-padku sugestia Pazdy (1994, 156) o istnieniu mikroregionu osadniczego, w którego skład wchodziłaby zarówno wyżej omówiona grupa, jak i skupienie psarskie. W tym drugim układ osadnictwa również wydaje się silnie rozporoszony. Notujemy tam bowiem dwie osady bez śladów hutnictwa (Łukowice Brzeskie, stan. 1, 13) oraz dwie z obecnością żużla (Małujowice, stan. 6, Psary, stan. 6), których dokładnych funkcji nie da się jednak sprecyzować. Zweryfikowane dane przemawiają na korzyść spójnego traktowania powyższych grup. Osady mieszkalne oddalone są o 600–1000 m od do-mniemanej pracowni hutniczej. Stanowiska z żużlem natomiast oscylują w granicach 1500–2500 metrów. Podążając za sugestią istnienia mikroregionu, można nie tylko doszukiwać się istnienia relacji osadniczych w typie C wg koncepcji Venclovej (1995, 163), ale również wyróżnić tutaj obszar produkcyjny w typie D, w wariancie pierw-szym, gdzie ulokowanie produkcji znajduje się poza bezpośrednią kontrolą tylko jednego obszaru mieszkalnego. Z pracowni w Bierzowie, stan. 9, mogły korzystać dwie społeczności, zarówno zgrupowania bierzowskiego, jak i psarskiego. Za taką
ścianek pieców dymarskich i ponadprzeciętną ilość żużla na powierzchni, mogło pełnić funkcję pracowni hutniczej. Pozostałe stanowiska wchodzące w skład zgrupowania obejmują osady ze śladami metalurgii żelaza, które trudno zakwalifikować funkcjo-nalnie w sposób jednoznaczny. Mogły reprezentować one typ kuźniczo-kowalski, a w przypadku stanowiska Pępice 5 nawet pracownię hutniczą, choć jest to interpretacja dyskusyjna (Pazda 1994, 156). Po zweryfikowaniu dostępnych informacji można stwier-dzić, że najbliżej wydzielonej pracowni (200 m) znajduje się osada z pozostałościami hutniczymi (Pępice, stan. 4). Zgadza się z to z założeniem Pazdy (1994, 156), który okre-śla związek pomiędzy tymi dwoma punktami jako formę inicjalną, prowadzącą do dal-szego rozwoju tego gniazda. Pogląd ten można znacznie rozszerzyć, jeżeli dodamy, że odległość pomiędzy potencjalną jednostką hutniczą a osadą mieszkalną wynosi 900 m. Oznacza to przede wszystkim, że zarówno sama pracownia, jak i sąsiadujące sta-nowisko osadniczo-hutnicze najprawdopodobniej pozostawały w bliskich związkach z wyżej wymienionym osiedlem. W pewien sposób nie odbiega to od koncepcji Pazdy (1994, 156) – można uznać, że binarny układ Pępice 4 – Pępice 10 mógł być przyczyną, dla którego osiedla mieszkalne zaczęły powstawać w większej odległości. Posiłkując się modelami omówionymi powyżej, można zakładać, że widoczne są w tym obszarze trzy pierwsze warianty. Przy założeniu, że stanowisko Pępice 4 było punktem inicjalnym, można je interpretować jako osadę z niewydzieloną, przydomową produkcją w typie A. Mieszkańcy tej osady z biegiem czasu przenieśliby swoją produkcję na nieco więk-szą odległość (typ B), aby w kolejnym etapie założyć osiedla mieszkalne jeszcze dalej, (typ C). Biorąc pod uwagę taką ewentualność, dwie pozostałe osady z występującym żużlem, oddalone o 1000–1500 metrów od miejsca produkcji, mogłyby stanowić punkty peryferyjne, gdzie również produkowano żelazo w warunkach przydomowych (typ A). Osad tych nie powinno się całkowicie wykluczyć ze strefy szerszych powiązań w ramach całej grupy, chociaż na obecnym etapie badań relacji tych nie można jaśniej sprecyzować. Warto jednak dodać, że w obrębie tego zgrupowania odnaleziono skarb złożony z elementów narzędzi rolniczych (Pazda 1994, 157). Mógł być on swego rodzaju depozytem handlowym. W pewnym sensie potwierdza to możliwość istnienia na tym obszarze szerszych relacji handlowych i powiązań ekonomicznych.
Następne zgrupowanie, obóreckie, tworzą 4 osady ze śladami produkcji żelaza, przy czym jedna z nich szczególnie wyróżnia się na tle innych ilością występującego
na powierzchni żużla (Obórki, stan. 7). Podobna sytuacja widoczna jest na stanowisku nr 12, jednak traktowanie go jako wydzieloną pracownię pozostaje kwestią dyskusyjną (Pazda 1994, 157). Ponowna ocena dostępnego materiału wskazuje, że najbliżej usy-tuowane względem domniemanej pracowni hutniczej pozostaje stanowisko Obórki 8, tworząc z nią kompleks, w którym obydwa punkty są odległe o 250 metrów. Jest to zgodne z założeniami Pazdy (1994, 157) o występującym tutaj układzie parzystym. Kolejne stanowisko jest oddalone o 600 metrów i wciąż pozostaje w najbliższej okolicy pracowni (Obórki, stan. 12). Najbardziej odległa od pozostałych jest osada ze śladami produkcji żelaza – Obórki, stan. 6. Stosując opisane modele przestrzenne, można łatwo zauważyć, że gniazdo to znajdowało się w fazie inicjalnego rozwoju. Zwraca uwagę brak wydzielonych osad o charakterze jedynie mieszkalnym. Na przykładzie stanowisk tego zgrupowania można prześledzić rozwój produkcji od przydomowej (typ A) do próby przeniesienia jej poza obszar na nieznaczną odległość (typ B). Kwe-stią dyskusyjną pozostaje interpretacja stanowisk Obórki 6 i 12. W obu przypadkach można powiązać je raczej z osadami, które produkują żelazo w warunkach przydo-mowych. W przypadku stanowiska Obórki 6 za taką jego funkcją przemawia choćby peryferyczne usytuowanie. W drugim przypadku sytuacja może być analogiczna, lecz duża ilość żużla może wskazywać na pełnienie funkcji wydzielonej pracowni. Być może stanowisko 12 było próbą wygospodarowania nowego miejsca pod produkcję, przez mieszkającą tam społeczność, jeszcze bardziej oddalonego od początkowych osad z przydomowym zapleczem produkcyjnym, co odpowiadałoby modelowi C.
Kolejnym wydzielanym gniazdem jest zgrupowanie przylesko-wierzbnickie. W literaturze jego teren zarysowano jedynie roboczo, ze względu na niewielką ilość pozyskanych danych w trakcie badań. Występują w nim dwie, blisko siebie położone osady z żużlem (Wierzbnik, stan. 7, 8), których funkcji nie można interpretować jed-noznacznie, oraz osada mieszkalna (Przylesie stan. 1) i pracownia hutnicza (Przylesie stan. 5), która stanowi najlepiej przebadane stanowisko tego gniazda. Pazda (1994, 157) zwraca szczególną uwagę na binarny układ stanowisk Wierzbnik 7 i 8. Weryfikacja dostępnych danych wskazuje, że osada o charakterze mieszkalnym oddalona jest od pracowni hutniczej o 600 metrów. Z kolei stanowiska ułożone parzyście dzieli dystans 1400–1500 metrów. Powyższe dane wskazują , że trudne jest określenie związ-ków przestrzennych pomiędzy wszystkimi stanowiskami. Oprócz binarnego układu dwóch osad z pozostałościami po produkcji żelaza (typ B), sugerować tu można relację „osada – pracownia” (model typu C). Kolejny zatem raz mielibyśmy do czynienia z sytuacją, gdy obszar produkcyjny jest oddalony o 600 metrów od osiedli. Trudno jednak określić zależności pomiędzy tymi dwoma układami. Teren dzielący te dwa mikroskupiska, również przemawia na niekorzyść istnienia silniejszych związków ekonomicznych. Jest to obszar o rozbudowanej sieci drobnych cieków wodnych o uło-żeniu wertykalnym, które mogły stanowić barierę w kontaktach między mieszkań-cami obydwu mikroskupisk.
Warto zauważyć, że w podobnej relacji i w znacznie korzystniejszych warunkach środowiskowych (brak barier, stanowiska w widłach tych samych rzek) znajduje się
wynosi jedynie 200 metrów. Wydzielony przypuszczalny obszar mieszkalny znaj-duje się z kolei w odległości 300 metrów. Peryferyjnie ułożona jest osada z żużlem w Jankowicach Wielkich, stan.2, zlokalizowana 1000 metrów dalej. Stosując powyż-sze modele, można powiedzieć, że i tym razem mamy do czynienia ze schematem rozwoju od modelu A (Przylesie Dolne stan. 7), poprzez typ B (wydzielenie obszaru hutniczego – Przylesie Dolne, stan. 7, do 300 metrów), aż po typ C. W tym przypadku peryferyjną osadę z żużlem ujęłabym jako samodzielną jednostkę o produkcji w ty-pie A, w początkowym stadium rozwoju.
Kolejnym wydzielonym przez Pazdę (1994, 158) zgrupowaniem jest gniazdo pogo-rzelskie. Kompleks ten tworzą osada mieszkalna (Pogorzela, stan. 2), na powierzchni której nie zlokalizowano pozostałości żużla, osada z odpadami poprodukcyjnymi (Pogorzela, stan. 1) oraz potencjalna pracownia hutnicza (Pogorzela, stan. 3). Po we-ryfikacji danych można powiedzieć, że najbliższy związek przestrzenny tworzy osada mieszkalna wraz z osadą z żużlem. Odległość pomiędzy nimi wynosi 250 metrów. Jeżeli założymy, że przypuszczenie o istnieniu pracowni hutniczej na stanowisku Pogorzela 3 jest słuszne, wtedy pozostałe punkty wchodzące w skład grupy oddalone są od niej o 1500 metrów. Nie wiązałabym tego zgrupowania z większym potencjałem ekonomicznym i produkcyjnymi relacjami między poszczególnymi osadami. Całe to gniazdo wydaje się być w bardzo wczesnej fazie rozwoju. Być może binarny układ osada – osada z żużlem, który nadal jest widoczny dzięki analizie przestrzennej w do-stępnych źródłach, był próbą wydzielenia obszaru mieszkalnego poza produkcyjny, kiedy produkcja ta zaczęła być uciążliwa dla mieszkańców. Może on odpowiadać więc typowi B wg Venclovej (1995, 163) i stanowić stadium bardziej złożone niż typ A, gdzie produkcja jest bardzo skromna i nie wymaga separacji. W tym przypadku stanowisko Pogorzela 3 widziałabym jako osobną osadę z niewydzieloną produkcją w typie A, o inicjalnym charakterze.
Następnym gniazdem jest zgrupowanie lipowskie. Według dostępnych danych składają się na nie trzy stanowiska. Dwa z nich można potencjalnie uznać za pracownie hutnicze (Lipowa, stan. 6 i 7), a trzecie za osadę z żużlem (Pazda 1994, 158). Analiza danych potwierdza, że odległość pomiędzy domniemanymi pracowniami hutniczymi a stanowiskiem Lipowa 5 wynosi 250 metrów. Można również przypuszczać, że zało-żenia Lipowa 6 i 7 stanowiły jedną wydzieloną jednostkę hutniczą. Przemawia za tym
ich bardzo bliskie położenie w dolinie tego samego cieku oraz jednakowa odległość od najbliższej osady z żużlem. Przyjmując takie założenie, można ponownie dostrzec w tym układzie przejście od lokalizacji produkcji typu A do wydzielenia obszaru pro-dukcyjnego poza obszar osady (typ B) i wiązać to skupisko z wczesną formą rozwoju, o lokalnym znaczeniu ekonomicznym.
W niedalekiej odległości od poprzedniego, rozwijało się zgrupowanie osieckie, które według założeń Pazdy (1994, 158) składało się z dwóch położonych blisko sie-bie zespołów stanowisk. Jeden z nich tworzy osada z żużlem (Osiek Grodkowski, stan. 13) oraz potencjalna pracownia hutnicza (Osiek Grodkowski, stan. 14). Drugi zespół również złożony jest z osady ze śladami metalurgii żelaza (Osiek Grodkowski, stan. 15) i domniemanej pracowni hutniczej (Osiek Grodkowski, stan. 16). Odległość pomiędzy obydwoma układami wynosi 900 metrów, a dystans pomiędzy stano-wiskami w ich obrębie wynosi kolejno 200 i 300 metrów. Bazując na stosowanych modelach, w organizacji przestrzennej punktów osadniczych można znowu dostrzec schemat w typie B, w którym obszar produkcyjny zostaje przeniesiony na nieznaczną odległość od osady. Trudno w tym przypadku dopatrywać się większych związków pomiędzy tymi dwoma zespołami. Wydają się pozostawać we wczesnej fazie roz-woju. Być może z czasem nawiązałyby one współpracę między sobą, czego owocem byłoby zlokalizowanie produkcji na obszarze dogodnym dla mieszkańców obydwu zespołów osadniczych.
Przy krawędzi doliny Odry, w znacznej odległości od innych zgrupowań, wydziela się gniazdo pawłowskie. Według dostępnych danych tworzy je układ parzysty pomiędzy osadą mieszkalną (Pawłów, stan. 1) a osadą z żużlem (Pawłów, stan. 2). Wstępne badania wykazują, że osada z żużlem może być interpretowana również jako pracownia hutnicza (Pazda 1994, 158). Biorąc pod uwagę taką ewentualność i mając na względzie zweryfiko-wane dane lokalizacyjne, można przypuszczać, że po raz kolejny mamy do czynienia z modelem w typie B (dystans wynosi 250 metrów). Byłaby to więc jednostka, której mieszkańcy w cyklu przemian i rozwoju produkcji, zadecydowali o odseparowaniu swoich osiedli na nieco większą niż do tej pory odległość. Można również dodać, że skupisko to było silnie odizolowane i nie miało praktycznie żadnego znaczenia ekonomicznego w perspektywie regionu, pozostając w inicjalnej fazie rozwoju.
W skład następnego skupienia, kopańskiego, wchodzą dwie osady z żużlem (Ko-panie, stan. 1 i 2). Stanowiska oddalone są od siebie o 300 metrów. Według założeń Pazdy (1994, 159) tworzą one układ binarny i powielają znany dotąd model. Ze względu na bardzo małą ilość materiałów trudno jednak określić, czy którekolwiek ze stano-wisk pełniło funkcję wydzielonego miejsca produkcji żelaza. Z perspektywy stoso-wanych w tej pracy modeli organizacji produkcji dostrzec można jednak nieco inne zależności. Potraktowałabym te dwa stanowiska jako oddzielne założenia w typie A, z kolei całe zgrupowanie jako bardzo wczesną formę rozwoju organizacji gospodarczej, gdzie produkcja wciąż pozostaje w obrębie stref osadniczych.
Następnym wydzielonym obszarem jest bardzo dobrze przebadane zgrupowanie buszyckie. Jako jedyne ze wszystkich wydzielonych zostało ono rozpoznane
wykopali-Mała, stan. 3), pracowni hutniczej (Nowa Wieś wykopali-Mała, stan. 5) oraz trzech osad z żuż-lem (Buszyce, stan. 12, Nowa Wieś Mała, stan. 2 i 4). Według dostępnych informacji centralną pozycję zajmuje pracownia hutnicza, a pozostałe punkty znajdują się od niej w niewielkich odległościach (Pazda 1994, 159). Po ponownej analizie danych można powiedzieć, że w najbliższych relacjach z wydzieloną pracownią pozostaje osada mieszkalna, znajdująca się w odległości 300 metrów. Osady z żużlem, otaczające osadę mieszkalną, również usytuowane są w granicach 350–450 metrów. Ciekawe jest ułożenie dwóch osad (Nowa Wieś Mała, stan. 2 i 4) względem osiedla mieszkalnego. Ulokowane są one po przeciwległych jego stronach w układzie wertykalnym, każdy w odległości 200–250 metrów od osiedla, tworząc wyjątkowy w tym regionie układ trójkowy. Stanowisko Buszyce 12 pozostaje w znacznej separacji i nie mogło mieć większych związków z osadą mieszkalną, lecz nadal pozostaje w dość bliskich rela-cjach (450 m) z pracownią. W świetle zebranych danych można uznać, że inicjalnymi założeniami były właśnie te dwie osady z żużlem w typie A. Efektem ich rozwoju, mogło być dość rzadko spotykane przejście od organizacji przestrzeni produkcyjnej typu A do C – po założeniu wspólnego osiedla mieszkalnego wydzielono również wspólną pracownię, odległość odległą od niego o 300 metrów.
W niewielkiej odległości od zgrupowania nowowiejskiego znajduje się skupienie kantorowickie. W jego obrębie na fazę D datuje się dwie osady z licznie pojawia-jącym się żużlem (Kantorowice, stan. 3 i 4). Mała liczba odkrytych zabytków nie pozwala określić bliżej funkcji obydwu punktów osadniczych. Pazda (1994, 159) uważa, że mogą one zarówno być pracownią hutniczą i osadą kuźniczo-kowalską, jak również osadami zintegrowanymi z obszarem produkcyjnym zlokalizowanym tuż obok obszaru mieszkalnego. Stanowiska oddalone są od siebie o 400 metrów. Biorąc pod uwagę modele przestrzenne ujęte w tej pracy, te obydwa punkty osadnicze można uznać za przykłady bardzo wczesnej formy rozwoju obszaru produkcyjnego. Zważywszy na dzielącą ich odległość, można powątpiewać w łączące ich relacje, na przykład układ osada z żużlem – pracownia. Wydaje się, że są to dwa osobne założenia z produkcją w typie A. Pojawienie się tych stanowisk być może ma jakiś związek z rozwojem ugrupowania nowowiejskiego. Odległość od tamtejszej pracow-ni wynosi 1000 metrów. Jest to jednak kwestia dyskusyjna i pracow-nie da się jej rozwiązać na podstawie dostępnych danych.
Oprócz wymienionych powyżej stanowisk, skupiających się w poszczególne gniaz-da, na obszarze rejonu brzeskiego dość dobrze zauważalne są tzw. stanowiska peryfe-ryjne. W kierunku zachód – wschód, będą to kolejno: Zielęcice, stan. 5, Młodoszowice, stan. 1, Przylesie Dolne, stan. 9, Lipowa, stan. 4, Strzelniki, stan. 4, Janów, stan. 5, Zwanowice, stan. 4, Wronów, stan. 8. Z dostępnych informacji wynika, że usytuowane są one w znacznym odosobnieniu od poszczególnych skupisk, przy czym odległość od nich waha się od ok. 1,5 km do ok. 4 km (Pazda 1994, 160). Po weryfikacji dostępnych danych i przeprowadzeniu ich analizy nasuwa się myśl o braku powiązań pomiędzy tymi stanowiskami a poszczególnymi gniazdami. Wskazuje na to znaczna odległość (1300–3500 m). Można dostrzec, że zasadnicza większość tych peryferyjnych założeń to tzw. osady z żużlem (Janów, stan. 5, Lipowa, stan. 4, Młodoszowice, stan. 1, Przylesie Dolne, stan. 9, Wronów, stan. 8, Zwanowice, stan. 4). W zasadzie wszystkie wymienione stanowiska można traktować jako punkty inicjalne i określić jako należące do typu A. Za takim obrazem sytuacji mogą przemawiać dotychczasowe obserwacje różnych przy-kładów stanowisk, należących do grup, gdzie zazwyczaj osada z przydomową produkcją metalurgiczną stanowiła początkowe ogniwo prowadzące do dalszego rozwoju. Kwestię dyskusyjną stanowi jednak w tym przypadku funkcja stanowiska Janów 5, ze względu na istnienie w jego pobliżu punktu osadniczego w odległości 200 metrów. Niewyklu-czone, że właśnie wraz z nim mógł tworzyć związek w typie B, a zatem z produkcją wyodrębnioną terytorialnie. Na podstawie aktualnego stanu źródeł nie można jednak ani tego założenia potwierdzić, ani jednoznacznie wykluczyć. Dwa ostatnie stanowiska to Zielęcice, stan. 5 i Strzelniki, stan. 4. Pierwsze z nich określone jest jako pracownia hutnicza, drugie – jako osada mieszkalna. Łączy je lokalizacja w izolowanych pozycjach. Dla tego regionu takie lokowanie osady czy pracowni nie jest charakterystyczne. Można przypuszczać, że były one częściami dobrze rozwiniętych gniazd, które nie zostały do tej pory uchwycone archeologicznie.
Warto zaznaczyć, że w osadnictwie tego regionu w IV i V wieku zaznaczają się pewne preferencje określonych warunków środowiskowych. Zasiedlane są tereny blisko cieków wodnych, położone w obrębie dolin rzecznych, zarówno na terasach nadzalewowych, jak i w bezpośrednim sąsiedztwie rzek. Największa liczba stanowisk ulokowana jest na stokach przy krawędziach dolin. Dotyczy to przede wszystkim założeń określanych jako pracownie hutnicze lub osady z żużlem, jednakże zdarzają się również stanowiska mieszkalne usytuowane analogicznie. Niewykluczone, że lo-kowanie w ten sposób struktur osadniczo-produkcyjnych stanowiło pewien wzorzec, który był powielany. Warto jednak dodać, że zastosowywanie innych rozwiązań, jak wykorzystywanie płaskich terenów czy obszarów pomiędzy wzgórzami, mogło być próbą adaptacji do zastanych warunków środowiskowych, na terenach wciąż atrak-cyjnych ekonomicznie. Na podstawie dostępnych informacji nie można jednak bli-żej określić takich zależności, które opisywałyby być może inne strategie osadnicze względem krajobrazu.
Na innych obszarach osadnictwa kultury przeworskiej z terenów Śląska można dostrzec pewne analogie w sposobie organizowania przestrzeni. Należy jednak w tym
Drugi rodzaj relacji przestrzennych, występujący na omawianym obszarze, rów-nież ma dobre analogie. Taki model najpewniej prezentuje stanowisko we Wrocławiu Żernikach czy we wspomnianych powyżej Tarchalicach, gdzie na podstawie ostatnich badań potwierdzono istnienie pieców dymarskich wewnątrz zabudowy mieszkalnej. Do tego typu można zaliczyć również piec odnaleziony w Radwanicach, który wraz z kompleksem urządzeń pomocniczych najpewniej stanowił wyposażenie pojedynczej zagrody. Jak wynika z dostępnych informacji, lokowanie piecowisk wewnątrz osad dotyczy przede wszystkim mniejszych pracowni lub pojedynczych pieców dymarskich (Madera 2001, 113). Analizując na szerszym obszarze relacje przestrzeni mieszkalnej i produkcyjnej, można wstępnie stwierdzić, że na innych terenach Śląska mogą po-wtarzać się struktury odkryte w rejonie brzeskim. Osady mieszkalne z wydzieloną produkcją mogłyby odpowiadać organizacji w typie B, z kolei te piecowiska, które pozostawały w obrębie osad, najpewniej wskazują na inicjalną, przydomową produk-cję w typie A, stanowiąc zaplecze przemysłowe o wąskim zasięgu i małym znaczeniu ekonomicznym. Dodatkowo można zauważyć, że w przypadku stanowiska w Tar-chalicach widoczne jest prawdopodobnie przejście od produkcji w typie domowego zaplecza do wydzielenia jej poza obszar osadniczy (A–B).
WNIOSKI
Analiza źródeł archeologicznych z IV-V wieku n.e. z rejonu brzeskiego przeprowa-dzona została na podstawie założeń teoretycznych bazujących na archeologii prze-strzennej. Działania te doprowadziły do sformułowania wielu nowych wniosków, jak również w innym świetle ukazały wcześniejsze spostrzeżenia. Rejon brzeski, wyjąt-kowy z racji założenia go „na surowym korzeniu”, wykazuje wyraźnie przestrzenną rozdzielność obszarów produkcyjnych i mieszkalnych (Pazda 1994, 172). Na tym terenie wydziela się jednostki hutnicze, osady z pozostałościami poprodukcyjny-mi, jak również osiedla mieszkalne bez śladów działalności hutniczej. Potwierdzić można pogląd o grupowaniu się poszczególnych typów stanowisk w gniazda, które reprezentują różne etapy rozwoju przestrzennego. Potwierdza się również obserwacja, że układ binarny osada z żużlem – pracownia hutnicza, odpowiadający typowi B, stanowi schemat najczęściej pojawiający się w strukturze osadniczej.
Dzięki zastosowaniu nowego podejścia metodologicznego udało się uchwycić swego rodzaju cykl osadniczo-produkcyjny. Jego początek wyznacza założenie osady o produkcji usytuowanej w jej obrębie. Odpowiada ona typowi A według przyjęte-go wzorca modelów przestrzennych i stanowi najpewniej produkcję, zorientowaną na zaspokajanie wewnętrznego zapotrzebowania na żelazo. Kolejnym etapem takiego cyklu byłoby wydzielenie pracowni poza obszar osady w typie A i utworzenie związ-ku binarnego, o którym mowa powyżej. Dystans takiego przeniesienia piecowiska na omawianym terenie nigdy nie przekracza 250 metrów. Zjawisko to związane jest najpewniej z rozwojem produkcji, której skutki zaczęły być uciążliwe dla mieszkań-ców. Nie jest do końca jasne, czy w momencie wydzielenia pracowni piece wewnątrz osad przestawały funkcjonować. Posiłkując się jednak badaniami wykopaliskowymi (Buszyce, stan. 10), można przyjąć, że najpewniej działały one nadal, a tego typu osiedla pełniły funkcję osad kuźniczo-kowalskich. Może potwierdza to założenie Pazdy (1994, 168) o wzajemnych relacjach produkcyjnych w obrębie osad i o kolejnych etapach w wytwarzaniu gotowego produktu. Następnym punktem w rozwoju takiego gniazda jest powstanie osiedla mieszkalnego, znajdującego się w odległości od 300 do 1000 metrów od wcześniej ulokowanej pracowni. Obraz ten odpowiada modelowi typu C, a jego istnienie świadczy o bardziej zaawansowanej niż dotychczas organi-zacji przestrzennej. W przypadku rejonu brzeskiego, osiedla mieszkalne wydzielone są najczęściej w oddaleniu 600 metrów. Takie struktury w typie C mogły stanowić punkt wyjściowy dla utworzenia stref przemysłowych zwłaszcza w typie pierwszym, gdzie obszar produkcyjny zaspokaja potrzeby więcej niż jednej jednostki mieszkalnej. Zakładając słuszność powyższego założenia, można powiedzieć, że zachodnia część regionu brzeskiego była znacznie silniej rozwinięta (ryc. 3). Liczba znajdujących się tam wydzielonych osiedli mieszkalnych jest nieporównywalnie większa. Właśnie w tej części omawianego obszaru można doszukiwać się powiązań o dużo szerszym zasięgu i ponadlokalnych zależności ekonomicznych. Odróżniające się pod względem rozplanowania dwa gniazda, bierzowskie i psarskie, najpewniej stanowią przykład istnienia strefy przemysłowej. Ich silnie rozbudowane jednostki mieszkalne mogły korzystać z jednego obszaru produkcyjnego, tworząc w ten sposób najbardziej za-awansowaną formę przestrzenną odnotowaną w tym regionie. Warto tutaj zaznaczyć, że są one jednocześnie najdalej wysunięte na zachód. Być może te spostrzeżenia mogą sugerować, że kierunek zasiedlania i penetracji rejonu brzeskiego przebiegał od strony zachodniej do wschodniej, oraz wskazywać na jego dynamiczny rozwój. Trudno jednak rozstrzygnąć, czy na danym terenie możliwe było rozwinięcie się strefy przemysłowej w typie drugim (ryc. 1D2). Niewykluczone, że w roli grupy kon-trolującej z zew nątrz działania gniazd psarskiego i bierzowskiego pozostawało dobrze rozwinięte społeczeństwo rejonu bystrzycko-oławskiego. Takie zależności przejawiają się głównie poprzez wymianę i handel surowcem lub półproduktem, co odnajduje swoje potwierdzenie na obszarze strefy zachodniej (np. depozyt narzędzi żelaznych). Odpowiada to w pewnym stopniu spostrzeżeniom Pazdy (1994, 171) o sprawowaniu kontroli nad rejonem brzeskim przez ludność znad Bystrzycy i Oławy. Strefa
wschod-nia natomiast charakteryzuje się przede wszystkim obecnością stanowisk o charakte-rze inicjalnym, które z przyczyn załamania się osadnictwa nie zdążyły rozwinąć się w bardziej rozbudowane formy. Na postawie powyższych wniosków można zakładać, że w parze z rozwojem poszczególnych skupisk szło wyspecjalizowanie produkcji i zmiana jej przydomowego lub wewnątrzregionalnego zasięgu na ponadregionalny, zorientowany na handel.
ZAKOŃCZENIE
Problem badawczy i próby jego przedstawienia w niniejszej pracy podjęto na podsta-wie metodyki związanej z archeologią przestrzenną. Przytoczone powyżej koncepcje (Neustupný 1991; 1994, 1998; Venclová 1995; Gojda 2004) pozwoliły w sposób modelo-wy ująć jedyny jak dotąd monograficznie opracowany rejon starożytnego hutnictwa na Śląsku. Zastosowanie tych metod potwierdziło wiele znanych już wniosków, jak również rzuciło nowe światło na możliwości związane z analizą struktur produkcji żelaza w omawianym rejonie. Zagadnienie organizacji przestrzennej, zwłaszcza w od-niesieniu do okresu rzymskiego czy wczesnego okresu wędrówek ludów, powinno być rozwijane. Wyniki takich analiz mogłyby doprowadzić do weryfikacji
niektó-Ryc. 3. Mapa z rozkładem przestrzennym stanowisk rejonu brzeskiego: I – osada mieszkalna; II – punkt osadniczy; III – osada z żużlem; IV – osada z żużlem/pracownia hutnicza; V – pracownia hutnicza (rys. A. Chmielowska)
rych znanych założeń i wypełnić luki w całościowym obrazie problemu. Stosowanie dodatkowych metod z zakresu archeologii przestrzennej czy krajobrazowej pozwoli na zwiększenie pola interpretacji wielu aspektów związanych z hutnictwem żelaza.
LITERATURA
Bednarek M. 1997. Osada hutnicza z fazy B2 okresu wpływów rzymskich we Wrocławiu-Żernikach, stan. 1, Studia Archeologiczne 29, 93–113.
Clarke D. 1977. Spatial Archaeology, London: Academic Press.
Domański G. 1972. Stanowisko hutnicze i osady z Tarchalic, pow. Wołów, stan. 1, Sprawozdania Arche-ologiczne 24, 391–438.
Gojda M. 2004. Settlement zones and settlement areas, (w:) M. Gojda (red.), Ancient Landscape, Settle-ment Dynamics and Non-Destructive Archaeology, Praha: Academia, 117–121.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kuna, M., Dreslerová, D. 2007. Landscape archaeology and ”community areas“ in the archaeology of Central Europe, (w:) D. Hicks, L. McAtackney, G.J. Fairclough (red.), Envisioning Landscape. Situations and Standpoints in Archaeology and Heritage, Walnut Creek: Left Coast Press, 146–171. Madera P. 2001. Starożytne hutnictwo żelaza na Śląsku, Wrocław: Archiwum Instytutu Archeologii
Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis pracy doktorskiej)
Madera P. 2002. Ślady starożytnego hutnictwa żelaza na Śląsku w ujęciu chronologiczno-przestrzen-nym, (w:) S. Orzechowski (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Kielce: Świętokrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Prze-mysłowego, 61–71.
Neustupný E. 1991. Community areas of prehistoric farmers in Bohemia, Antiquity 65, 326–331. Neustupný E. 1994. The settlement area theory in Bohemian archaeology, Památky archeologické
Sup-plementum 1, 248–256.
Neustupný E. 1998. The transformation of community areas into settlement areas, (w:) E. Neustupný (red.), Space in prehistoric Bohemia, Praha: Institute of Archaeology, 45–62.
Pazda S. 1994. Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza (IV-V w. n.e), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego (Acta Universitatis Wratislaviensis 1595, Studia Archeologiczne 25). Venclová N. 1995. Settlement area, production area and industrial zone, (w:) M. Kuna, N. Venclová
(red.), Whither Archaeology? Papers in honour of Evžen Neustupný, Praha: Institute of Archa-eology, 161–169.
Venclová N. 2004. Production areas and industrial zones, (w:) M. Gojda (red.), Ancient Landscape, Settlement Dynamics and Non-Destructive Archaeology, Praha: Academia, 317–336.
