Nr 1/2010
Doliny rzeczne jako struktury przestrzenne
River Valleys as Natural Spatial Structures
River Valleys are an inseparable element of the surrounding landscape. They come into being as a result of erosion of the flowing water, and their form and shaping depend on numerous factors, such as the kind of subsoil, shaping of the terrain or climate. A river valley in the mountains looks different from those at lower altitudes or on a completely flat territory. In the first case arose some picturesque breaks with narrow riverbeds and steep slopes, in the other - back-waters with a nature refuge. However, river valleys are not only nature itself, they are also places of considerable human interference.
Colonization developed in river valleys; towns and industri-al centres are located there. Barriers of various kinds come into existence, resulting from transport cutting through the area, and other elements of technical infrastructure. These new forms influence the environment, and also change the spatial structure of river valleys.
River valleys in their natural form are ecologic corridors, however, in the case of considerable human interference connected with pollution of the flowing water, they do not have such value. Therefore, when planning decisions are taken, it is crucial to consider their influence on such spatial structures like river valleys.
Editorial Board Doliny rzeczne są nieodłącznym elementem
otaczające-go krajobrazu. Powstają w wyniku erozji przepływającej wody, a ich forma i ukształtowanie zależne jest od wie-lu czynników, chociażby rodzaju podłoża, ukształtowa-nia terenu czy klimatu. Inaczej wygląda dolina rzeczna w górach, na terenie o dużych różnicach wysokości albo na obszarze zupełnie płaskim. W pierwszym przypadku powstają malownicze przełomy o wąskim dnie i stromych zboczach, a w drugim niejednokrotnie rozlewiska z osto-jami przyrody. Jednak doliny rzeczne to nie tylko sama na-tura, jest to również miejsce sporej ingerencji człowieka. W dolinach rzecznych rozwijało się osadnictwo, zlokali-zowane są miasta i ośrodki przemysłowe. Powstają w nich różnego rodzaju bariery będące wynikiem przecinającej je komunikacji lub innych elementów infrastruktury tech-nicznej. Te nowe formy mają wpływ na środowisko a tak-że zmieniają strukturę przestrzenną dolin rzecznych. Doliny rzeczne w swojej naturalnej postaci są korytarza-mi ekologicznykorytarza-mi, jednak w przypadku dużej ingerencji człowieka w połączeniu z zanieczyszczeniem przepływa-jącej wody nie mają już takiej wartości. Stąd przy podejmo-waniu decyzji planistycznych ważne jest rozważenie ich wpływu na takie struktury przestrzenne jak doliny rzeczne.
Kolegium redakcyjne
Okładka: Berlin, nowa architektura nad rzeką w dzielnicy rządowej (fot. I. Niedźwiecka-Filipiak)
3
PROBLEMY PROBLEMS
Piliczańskie parki krajobrazowe 4 The Pilica Landscape Parks
– idea ochrony a praktyka – Idea of Preservation and Practice
Małgorzata Milecka, Anna Różańska
EKOLOGIA KRAJOBRAZU LANDSCAPE ECOLOGY
Wybrane aspekty zagospodarowania 11 Chosen Aspects of Development
karpackich dolin rzecznych of River Valleys in Sub-Mountain Areas
Piotr Krzyk
Rospuda – studium ochrony 18 Rospuda – Landscape Assessment Study
i kształtowania krajobrazu
Aleksandra Sas -Bojarska
PREZENTACJE PRESENTATIONS
Krajobraz sakralny związany z ciekami 25 Sacred Landscape Connected with Water Flows, wodnymi, na przykładzie „Szlaku kościołów Based on the Study of ‘The Trail of Wooden drewnianych wokół Puszczy Zielonka” Churches in Zielonka Forest’
Elżbieta Raszeja, Ewa de Mezer
Wykorzystanie walorów krajobrazowych 34 Utilization of Values of the Vistula Valley
doliny wiślanej w rejonie Wilanowa Landscape in Wilanów Region
dla rozwoju turystyki for Development of Tourism
Małgorzata Kaczyńska
Przekształcenia przestrzenne 42 Spatial Transformations
ujścia rzeki Świny w Świnoujściu of the Świna River Estuary
Alicja Biranowska -Kurtz
Rola dolin rzecznych w średniowiecznym paśmie 50 The Importance of River Valleys in the Medieval
obronnym Jury Krakowsko -Częstochowskiej Fortification Line of Jura Krakowsko-Częstochowska
Michał Uruszczak
STANDARDY STANDARDS
Krajobraz doliny Karpnickiego Potoku. 55 Karpnicki Brook Valley Landscape.
Zastosowanie systemów GIS Application of the GIS System
w analizach historycznych krajobrazu for Historical Analysis of Landscape Changes
Justyna Jaworek, Piotr Gołuch, Adam Michalski
O krajobrazie w dolinie rzeki Ilmenau 62 About the Landscape of the Ilmenau Valley
Agnieszka Aleksandra Jaszczak
FORUM FORUM
Zagrożenia dla przyrodniczego i kulturowego 69 Threats for the Natural and Cultural Development
rozwojudoliny Strugi Świebodzińskiej of the Struga Świebodzińska Valley
Anna Bazan -Krzywoszańska, Marta Skiba
Analiza elementów kompozycji wybranych 75 Analysis of Special Systems Elements
wsi Drawskiego Parku Krajobrazowego of Chosen Villages in Drawski Landscape Park
Anna Dudzińska, Barbara Szpakowska, Piotr Urbański
Przekształcenia układów historycznych wsi 80 Transformations of Historical Countryside Layouts
w gminie Purda w latach 1996–2005 in Purda District in the Years 1996–2005
Sławomir Sobotka
Streszczenia angielskie 86 Summaries
Rzeka Biała Lądecka (fot. I. Niedźwiecka-Filipiak)
Wprowadzenie
Introduction
Pilica, to najdłuższy lewy do-pływ Wisły. Rzeka prowadzi swe wody od terenów podgórskich, aż na tereny nizinnego Mazowsza, przez co krajobrazy towarzyszą-ce Pilicy są niezwykle urozmaico-ne. Jednymi z najbardziej interesują-cych krajobrazowo fragmentów do-liny Pilicy są jej odcinki na wysoko-ści: Przedborza, Sulejowa i Inowło-dza. Krajobraz doliny i otaczających ją terenów wysoczyzny wzbogacają kompleksy leśne, będące pozostało-ścią dawnej Puszczy Pilickiej z całym jej bogactwem, chronionym jako re-zerwaty przyrody. W celu komplek-sowej ochrony krajobrazu doliny Pi-licy, pod koniec lat 80. i na począt-ku lat 90. XX wiepocząt-ku, powstał Zespół Krajobrazowych Parków Piliczań-skich, który tworzą: Przedborski, Su-lejowski i Spalski Park Krajobrazo-wy. Na terenie parków i w ich otuli-nie znajduje się także wiele cennych obiektów pozaprzyrodniczych, bę-dących spuścizną kulturową regio-nu i jednocześnie silnym magnesem dla lokalnej turystyki. Tereny Pili-czańskich Parków Krajobrazowych są odwiedzane przez dużą liczbę tu-rystów, z drugiej zaś strony podlegają ochronie, w ostatnim czasie rozsze-rzonej o dość rozległe obszary Natu-ry 2000. Sytuacja taka rodzi konflik-ty przestrzenne i społeczne.
Celem artykułu jest ukazanie idei ochrony zespołu trzech parków
krajobrazowych oraz wybranych problemów związanych z wdraża-niem ochrony tych parków w życie regionu.
Wartości przyrodnicze
chronione
na obszarach
Piliczańskich Parków
Krajobrazowych
Natural values protected
in the area of the Pilica
Landscape Parks
Przedborski Park Krajobrazowy Utworzony został w 1988 roku. W parku znalazła się północno--zachodnia część Pasma Przedborsko--Małogoskiego i przylegające do nie-go niziny: po zachodniej stronie fa-lista równina z wydmami piaszczy-stymi po rzekę Pilicę, po wschod-niej stronie podmokłe obszary le-śne i łąkowe nad Czarną Pilczycką i Czarną Mieczyńską. Najcenniej-sze w Przedborskim Parki Krajobra-zowym są ekosystemy leśne (46,2% powierzchni), z dużym udziałem drzewostanów gatunkowo zgod-nych z siedliskiem. Są to przeważ-nie drzewostany sosnowe na siedli-sku borów mieszanych, przeplecio-ne olsami i borami bagiennymi. Naj-bardziej cenne fragmenty przyrody ożywionej objęte są ochroną rezer-watową. Są to rezerwaty: Bukowa Góra (chroniony jest stary las bukowy
Pilicza
ńs
kie parki
kr
ajobr
az
ow
e – idea
ochr
on
y a pr
akt
yk
a
Ma
łgorzata Mileck
a, Anna Ró
ża
ńsk
a
The Pilica
Landscape
Parks – Idea of
Preservation and
Practice
Problemy
5
na wapiennym wzgórzu), Piskorze-niec (ochronie podlegają torfowiska niskie, przejściowe i wysokie z re-liktową flora i fauną), Murawy Do-bromierskie (chronione są murawy kserotermiczne, unikalne w Polsce środkowej). Na florę parku składa się około 900 gatunków roślin naczynio-wych. Obszary z najciekawszą florą to Bukowa Góra i jej otoczenie z wa-piennymi murawami kserotermiczny-mi, torfowisko Piskorzeniec, Las Świ-dziński i Las Czarna Rózga. W parku występuje 39 gatunków roślin podle-gających ochronie całkowitej, spoty-ka się wiele gatunków zwierząt, spo-śród których najliczniejszą grupę sta-nowią ptaki w liczbie 168 gatunków, z których 98 należy do awifauny lę-gowej. Czyste wody rzek, urozmaico-na rzeźba terenu, różnorodurozmaico-na szata roślinna, barwne łąki i ciemne lasy, skaliste wzgórza i torfowiska, suche wydmy i przepastne topieliska leśne to elementy wyróżniające krajobraz Przedborskiego Parku Krajobrazowe-go. Obrazu tego dopełnia mozaika pól z tradycyjnymi uprawami1.
Sulejowski Park Krajobrazowy Utworzony został w 1994 roku. Obejmuje dolinę rzeki Pilicy wraz z najbardziej cennymi przyrodni-czo terenami przyległymi, jest „łącz-nikiem” pomiędzy Przedborskim, a Spalskim Parkiem Krajobrazowym. Walory Sulejowskiego Parku Krajo-brazowego tworzą przede wszystkim: naturalny krajobraz rzeczny, zwłasz-cza środkowego odcinka Pilicy mię-dzy Przedborzem i Sulejowem,
„del-ty” Luciąży, Czarnej Malenieckiej oraz śródleśnych strumieni. Niespeł-na 10% powierzchni wszystkich la-sów Parku posiada charakter zbliżony do naturalnego, natomiast krajobraz lasów puszczańskich prezentuje je-dynie pięć fragmentów lasu o łącznej powierzchni zaledwie 170 ha. Na te-renie parku stwierdzono dotychczas 17 zespołów leśnych i zaroś lowych oraz szereg zbiorowisk zastępczych, 70 zbiorowisk mokradłowych i łą-kowych oraz kilka zbiorowisk mu-raw napiaskowych i kserotermicz-nych. Obszary znacznie przekształ-cone charakteryzują się rozwojem ro-ślinności synantropijnej. Stwierdzo-no dotychczas występowanie pra-wie 1000 gatunków roślin naczy-niowych, a wśród nich między in-nymi takie osobliwości florystyczne jak: storczyki (12 gatunków), widła-ki (4 gatunwidła-ki), długosz królewswidła-ki, zi-moziół północny, koniczynę łubino-watą i kokoryczkę okółkową. Wśród licznie reprezentowanych, różnych grup świata zwierząt na szczególną uwagę zasługuje entomofauna i or-nitofauna. Same tylko motyle repre-zentowane są przez około 30 gatun-ków. Na obszarze Parku zaobser-wowano około 200 gatunków pta-ków z czego prawie 150 gatunpta-ków odbywa tu lęgi. Na terenie Sulejow-skiego Parku Krajobrazowego istnie-je 11 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 624 ha. Najliczniejsze są rezerwaty leśne: Lubiaszów, Mesz-cze, Twarda, Gaik, Błogie, Wielkopo-le, Jawora oraz projektowane: Kaleń, Prucheńsko i Łęgi nad Pilicą.
Rezer-waty florystyczne to: Las Jabłoniowy i Jaksonek oraz projektowany – Bory nad Pilicą. Pozostałe obiekty repre-zentują trzy różne typy rezerwatów: krajobrazowy – Niebieskie Źródła, torfowiskowy – Czarny Ług i projek-towany wodny – Struga Młynki2.
Spalski Park Krajobrazowy
Utworzony został w 1995 roku. Park stanowi obszar o dobrze zachowa-nych cechach krajobrazu naturalne-go z bogatym i różnorodnym świa-tem roślinnym i zwierzęcym. Obej-muje on dolinę rzeki Pilicy wraz z najcenniejszymi lasami spalski-mi. Najbardziej atrakcyjny fragment doliny to przełomowy odcinek rze-ki w okolicy Inowłodza. W grani-cach parku przeważają tereny leśne (54,4% powierzchni), lecz znacz-ny udział mają użytki rolne (35,6% pow.). Rozległe lasy w środkowym biegu Pilicy coraz częściej nazywa się Puszczą Pilicką, choć nie mają one w rzeczywistości charakteru hi-storycznej puszczy. Składają się z kil-ku kompleksów położonych po obu stronach Pilicy. Do najcenniejszych należą lasy spalskie położone na le-wym brzegu Pilicy na wschód od To-maszowa Mazowieckiego. Obecnie obejmują ok. 9 000 ha powierzchni. Najcenniejsze pozostałości dawnej Puszczy Pilickiej chronione są siecią rezerwatów. Są to rezerwaty: Spała (po obydwu stronach Pilicy, chroni grądy ze starymi dębami i sosnami), Gać Spalska (ciągnie się kilka kilome-trów cienkim pasem wzdłuż rzecz-ki Gać, chroni tereny bagienne oraz
drzewostany olszowe i sosnowe, a także stanowiska rosiczki pośred-niej, wawrzynka wilczełyko, żura-winy, bagna zwyczajnego, wełnian-ki, grążela i nenufarów oraz żeremia bobrów), Konewka (chroni lasy dęwe), Żądłowice (mozaika olsów i bo-rów sosnowych), Jeleń (chroni lasy li-ściaste z jodłą) i Sługocice (ochronie podlega grąd wilgotny).
Różnorodność warunków eko-logicznych sprawia, że Spalski Park Krajobrazowy cechuje bogactwo za-siedlających go gatunków zwierząt. Rejon Konewki i Inowłodza jest osto-ją dla wielu bardzo rzadko występu-jących owadów. W Pilicy oraz jej sta-rorzeczach stwierdzono występowa-nie 28 gatunków ryb i jednego przed-stawiciela smoczkoustych – mino-ga strumieniowego. Ponadto odno-towano dziewięć gatunków płazów (w tym 6 chronionych) i 5 gatun-ków gadów (wszystkie chronione). W obrębie parku stwierdzono gnież-dżenie się 139 gatunków ptaków, z których aż 136 podlega ochronie lub są to ptaki łowne. Wiele z nich to rzadkości ornitologiczne. W Par-ku odnotowano występowanie 31 gatunków ssaków, z czego 7 obję-tych jest całkowitą ochroną, a 12 na-leży do zwierzyny łownej. Te wła-śnie walory przyrodnicze, różnorod-ność i unikalróżnorod-ność fauny, flory a także walorów krajobrazowych były przy-czyną ustanowienia prawnej ochro-ny tego terenu3.
Wartości kulturowe
chronione
na obszarach
Piliczańskich Parków
Krajobrazowych
a współczesne
przekształcenia
Cultural values protected
in the Pilica Landscape
Parks and contemporary
transformations
Park krajobrazowy według
Ustawy o ochronie przyrody z 2004
roku ...obejmuje obszar chroniony
ze względu na wartości przyrodni-cze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu za-chowania, popularyzacji tych war-tości w warunkach zrównoważone-go rozwoju.
Na obszarach Piliczańskich Parków Krajobrazowych oprócz war-tości przyrodniczych, ochronie pod-legają także wartości kulturowe i hi-storyczne. Te zaś w przypadku oma-wianego obszaru są różnorodne i sto-sunkowo równomiernie rozlokowa-ne na całym terenie objętym prawną ochroną. Każdy park z zespołu Pili-czańskich Parków Krajobrazowych, przy wspólnej osi przyrodniczej, jaką stanowi Pilica i nieco zmiennych warunków przyrodniczych (od wy-raźnie wyżynnej części południo-wej w Parku Przedborskim do
tywo nizinnej w Parku Spalskim) po-siada odmienne wartości kulturowe. Oczywistymi węzłami kulturowymi są ośrodki miejskie od wieków zro-śnięte z Pilicą: Przedbórz, Sulejów i Inowłódz, gdzie już w średniowie-czu istniały ważne przeprawy przez rzekę. Wymienione miasta zawdzię-czają swój rozwój właśnie temu nad-pilicznemu położeniu (rola rzeki jako miejsca spławiania towarów, rozwój miast targowych, pobieranie myta za przeprawę przez rzekę). Każdy ośro-dek wykształcił swoisty układ urbani-styczny, który we wszystkich trzech przypadkach rozwinął się po obu stronach rzeki. Rozwój tych ośrod-ków niezwykle silnie zdeterminowa-ny był przez układ przyrodniczy rze-ki, co skutkuje wieloma podobień-stwami w opisywanych strukturach. W sylwecie Przedborza silnie rysuje się wieża kościoła św. Alek-sego (1340 r.), zlokalizowanego na wzgórzu nieopodal rynku miej-skiego, przy którym znajdują się domy mieszkalne (XVIII–XIX wiek). Na zachód, w kierunku rzeki Pilicy znajdują się ruiny XIV–wiecznego zamku Kazimierza Wielkiego (spa-lony w 1660 r.). Miasto usytuowane jest na mocno pofalowanym terenie, w otoczeniu lasów – na cyplu wzgó-rza dochodzącego do Pilicy w miej-scu przeprawy. Sytuacja ta spowo-dowała ukształtowanie się łukowa-tego zarysu ulic zgodnie z konfigu-racją terenu. Dzisiejszy układ urba-nistyczny miasta składa się dwóch odrębnych jednostek wykształco-nych po obu stronach rzeki. Część
7
lewobrzeżna rozwinęła się na kan-wie wczesnośredniokan-wiecznej osa-dy targowej, a część prawobrzeżna to poszerzony teren dawnego mia-sta średniowiecznego, o nadal czy-telnym typowym rozplanowaniu z okresu lokacji. Most na Pilicy spi-na te dwie jednostki, dając Przed-borzowi współczesną postać. Kolej-nym miastem od wieków strzegącym przeprawy przez Pilicę jest Sulejów. To na jego wysokości Park Przedbor-ski przechodzi w SulejowPrzedbor-ski. Histo-ria i rozwój miasta związane są z po-łożonym nieco na północ klasztorem cystersów (ryc. 1), który silnie wpły-nął na przekształcenia przestrzenne całego opisywanego obszaru, pro-wadząc właściwą dla zakonu gospo-darkę opartą na rolnictwie oraz zago-spodarowywaniu nieużytków. Piękna sylweta sulejowskiego opactwa nadal malowniczo wtapia się w dolinę Pili-cy, dając świadectwo właściwego dla zakonu miejsca w krajobrazie dolin-nym. Pierwotnie osada targowa znaj-dowała się około 1,5 km na południe od klasztoru. Dzisiaj miasto zajęło te-reny nawet powyżej opactwa, włą-czając go w strukturę urbanistyczną4.
Wymienione zespoły miejskie tj. Przedbórz, Sulejów i Inowłódz, stanowią z pewnością dominanty kulturowe w krajobrazie Parków Pili-czańskich. Subdominantę można do-strzec w zespole rezydencjonalnym Spały, która w XVIII/XX wieku wpi-suje się w dużo wcześniejszą histo-rię tych terenów. Ważnymi akcenta-mi są z pewnością unikalne na tych terenach zespoły rezydencjonalne
(Bąkowa Góra, Majkowice, Zającz-ków), zabudowy wiejskiej, a także zabytki techniki (wapienniki, liczne młyny, kuźnie) oraz fortyfikacje Jele-nia i Konewki. Jeśli dodamy do opisa-nych walorów unikalny świat przyro-dy, z licznymi rezerwami przyroprzyro-dy, pojedynczymi pomnikami przyro-dy, możemy docenić wartość tej nie-zwykle ważnej osi kulturowej i eko-logicznej województwa łódzkiego5.
Na tle wyżej zaprezentowa-nych wartości kulturowych terenu w czasach współczesnych powsta-ły nowe formy zagospodarowania terenu, silnie determinujące krajo-braz Pilicy. Jedną z ważniejszych na analizowanym obszarze jest za-pora piętrząca wody Pilicy w Smar-dzewicach, w odległości około 25 km na północ od Sulejowa. Powsta-ły w latach 70. XX wieku Zalew Su-lejowski jest inwestycją, którą dziś
zdecydowanie można określić, jako niekorzystną dla środowiska przyrod-niczego. To typowy, nizinny zbior-nik retencyjny, zajmujący naturalną dolinę rzeki, o łagodnych spadkach. Amplituda wahań wody jest znaczna, wynosi średnio 2,6–4,6 m. Wahania takie powodują czasowe zalewanie i odsłanianie brzegów, a czym są one bardziej wypłaszczone tym zjawi-sko to zajmuje większe połacie te-renu. Występujące w związku z tym procesy gnicia i butwienia roślinno-ści przybrzeżnej powodują duże za-grożenie dla terenów brzegowych, ale także stanu sanitarnego wód, któ-re już obecnie nie nadają się do ką-pieli, a warto dodać, że poza rekre-acyjną – zakładaną jako drugorzęd-na funkcja – zbiornik był projektowa-ny dla celów retencjonowania wody pitnej dla aglomeracji łódzkiej. Już dziś wiadomo, że planując
inwesty-Ryc. 1. Sulejów, opactwo cystersów w dolinie Pilicy
cję nazbyt optymistycznie zakłada-no nieograniczone możliwości wy-korzystania tego obiektu dla celów rekreacyjnych. Tereny otaczające za-lew – w szczególności z dojrzałymi drzewostanami leśnymi – nie dość, że źle zniosły zmiany stosunków wodnych, to dodatkowo zostały na-rażone na nadmierny ruch rekreacyj-ny, znacznie przekraczający możli-wości środowiskowe. Braki w infra-strukturze technicznej (w szczegól-ności kanalizacji), a jednocześnie wyznaczenie w planach poszcze-gólnych jednostek administracyjnych licznych terenów zabudowy letnisko-wej, której stopniowe wprowadzanie w obszary dolinne zakłóciło i tak kru-chą strukturę przyrodniczą terenu, to kolejne problemy związane z za-lewem. Inwestycja ta przyniosła zbyt duże koszty środowiskowe – znisz-czenia położonych poniżej zalewu mokradeł i torfowisk, przerwanie na-turalnego ciągu ekologicznego rze-ki Pilicy oraz związana z budową zbiornika silna urbanizacja terenów w jego otoczeniu, to najistotniejsze, a jest ich znacznie więcej. Jedno czego nie można odmówić zalewo-wi to jego malowniczość i atrakcja w postaci dużego – na opisywanym terenie największego – akwenu wod-nego, co oczywiście daje wielorakie możliwości wykorzystania. Koszty środowiskowe wydają się jednak nie-współmierne do zysków. Utworze-nie w latach 90. XX wieku Parku Su-lejowskiego miało uzdrowić sytuację i pozwolić na jej uregulowanie, jed-nak nie do końca się to udało.
Kolej-nym ważKolej-nym ośrodkiem, gdzie nad-mierny bum inwestycyjny de facto zaszkodził zasobom przyrodniczym i kulturowym jest położona już na te-renie Spalskiego Parku Krajobrazo-wego – Spała. Miejscowość przeży-wa swój renesans, jednak nowe in-westycje budowlane odbierają Spale jej urok dawnego kurortu i łączność z naturalnym, dolinnym krajobrazem Pilicy. Nic nie wskazuje, aby proces ten miał się zatrzymać, bowiem tere-ny te cieszą się dużą popularnością, a zabudowa wznoszona jest nawet na obszarach o niekorzystnych sto-sunkach wodnych (wysoki poziom wód gruntowych). Trzeba tu dodać, że duża część tych terenów aktual-nie aktual-nie jest okresowo zalewana dzię-ki wybudowaniu Zalewu Sulejow-skiemu, co spowodowało częścio-we osuszenie obecnie przeznacza-nych pod zabudowę działek. Zabu-dowa, mocno zawężonej w stosunku do istniejącej przed budową zapory w Smardzewicach, doliny Pilicy jest czytelna na całym odcinku od Spały aż po położony ok. 10 km poniżej Inowłódz. Miejscowość ta jest wy-raźną dominantą w pilickim krajobra-zie. Po lewej stronie doliny, na wzgó-rzu wznosi się romański kościół św. Idziego, ufundowany przez Włady-sława Hermana w 1086 roku. Podob-nie jak w Przedborzu i tu można od-naleźć ruiny zamku, wybudowane-go w połowie XIV wieku przez kró-la Kazimierza Wielkiego. Inowłódz pełnił funkcję grodu granicznego. In-teresujące wydaje się to, że o ile za-mek usytuowany był na lewym
brze-gu Pilicy (która w tym miejscu stano-wiła granicę między należącą do Ma-zowsza Ziemią Łęczycką, a należą-cą do Małopolski Ziemią Sandomier-ską) to samo miasto znajdowało się na wyspie oblewane wodami rze-ki, rozdzielającej swój nurt. Ta „wy-spowa” sytuacja przestrzenna mia-sta jest dziś w zasadzie niezauważal-na w przestrzeni, podobnie jak po-przez współczesne zagospodarowa-nie zatarte jest powiązazagospodarowa-nie reliktów średniowiecznego grodu i zamku.
Idea ochrony
Piliczańskich Parków
Krajobrazowych
a praktyka
The Pilica Landscape Parks
– an idea of preservation as
practice
Według zapisów Ustawy
o ochronie przyrody z 2004 roku,
w parku krajobrazowym można kon-tynuować działalność gospodarczą, jednak z pewnymi ograniczeniami. Park także ma służyć rekreacji kra-joznawczej (turystyce niepobytowej), wypoczynkowi, a także edukacji.
Teren Piliczańskich Parków Krajobrazowych, obok wartości przy-rodniczych, posiada także zróżni-cowane obiekty kultury materialnej i duchowej. To powoduje, że ma w sobie niepowtarzalny urok, przy-ciągający rzesze turystów. Niestety
9
potencjał tego terenu nie zawsze jest we właściwy sposób wykorzystany. Tereny charakteryzujące się najwy-bitniejszymi walorami są jednocze-śnie narażone na wykorzystanie ko-mercyjne, co ostatecznie skazuje je na przekształcenie a w konsekwen-cji na utratę wcześniejszych warto-ści. Tak dzieje się w okolicach Spa-ły, gdzie obserwujemy prawdziwy „bum” inwestycyjny, ale także bez mała na całym odcinku od Teofilo-wa do Zakościela (wzdłuż Pilicy). Po-dobnie jest w Inowłodzu, gdzie nowa zabudowa mieszkaniowa zlokalizo-wana jest praktycznie nad samą Pi-licą (ryc. 2).
Wydaje się, że istnienie parków krajobrazowych nie przeszkadza za-budowywaniu rzeki i postępującej urbanizacji terenu. Wartym przy-toczenia przykładem jest sytuacja, jaka powstała w rejonie Spały. Wo-kół miejscowości znajduje się liczna grupa rezerwatów przyrody, a znacz-ny teren na odcinku kilkunastu kilo-metrów (od Tomaszowa Mazowiec-kiego do Poświętnego) chroniony jest w postaci Spalskiego Parku Krajobra-zowego. W rejonie Spały powstała też nowa forma przyrodniczej ochro-ny terenu w postaci sieci NATURA 2000. W pewnym sensie wszystkie unikatowe i niezwykle cenne obszary istnieją dzisiaj dzięki dawnej funkcji i prowadzonej gospodarce na terenie Spały, podczas gdy ona sama nie jest objęta ochroną (poza wpisem do re-jestru zabytków jej centralnej części z resztką parku i historyczną zabudo-wą). Ustalenia planistyczne
związa-ne z powołaniem Spalskiego Parku Krajobrazowego i ustanowieniem dla niego granic wyłączyły z jego obsza-ru najcenniejszy pod względem kul-turowym teren zabytkowego zespo-łu rezydencjonalnego w Spale wraz z wartościowym fragmentem doliny rzeki Gaci i skarpy spalskiej. Skutku-je to tym, że teren o wysokich war-tościach kulturowych z fragmenta-mi cennej, historycznej kompozycji przestrzennej pozostaje poza obsza-rem objętym ochroną w postaci Par-ku Krajobrazowego. Ta niekonse-kwencja ma bardzo negatywne skutki dla spalskiego założenia, które pod-lega dalszej degradacji przestrzennej, będąc jednocześnie swego rodzaju „jądrem” otaczającego krajobrazu.
Wymienione wyżej przykła-dy niewłaściwego gospodarowania przestrzenią w obrębie Piliczańskich Parków Krajobrazowych, to przede wszystkim skutek braku planów za-gospodarowania przestrzennego dla tego obszaru.
Inną kwestią, mającą znaczny negatywny wpływ na obszary Pili-czańskich Parków Krajobrazowych jest presja turystyczna. Wiele atrakcji przyrodniczych, historycznych i kul-turowych zlokalizowanych na tym obszarze przyciąga rzesze turystów. Warto tu wspomnieć, że tradycje wy-poczynku i rekreacji dla tych tere-nów sięgają zamierzchłej przeszłości. Od niepamiętnych czasów przyjeż-dżali w te rejony na łowy władcy
Pol-Ryc. 2. Inowłódz, nowa zabudowa w dolinie Pilicy
ski, a Spała stała się wypoczynkową rezydencją głowy państwa polskie-go6. Jednak obecnie presja
turystycz-na jest za duża w stosunku do chłon-ności terenu i przygotowania infra-struktury turystycznej. Proporcje te winny wynikać z możliwości środo-wiskowych terenu a nie oczekiwań potencjalnych inwestorów.
Podsumowanie
Conclusion
Na terenie Zespołu Piliczań-skich Parków Krajobrazowych na-dal czytelne są w krajobrazie wa-lory przyrodnicze oraz pozostało-ści dawnych porządków przestrzen-nych, świadczące o historii tych ziem, ich losach i rozwoju. Jednak dziś użytkownikiem krajobrazów otwartych jest nie tylko wiejska spo-łeczność lokalna, ale także przyby-wający tu coraz częściej i osiada-jący na stałe goście, którzy budu-ją właśnie poza wielkimi miastami swoje domy. To od ich zrozumie-nia i akceptacji przez nich potrze-by ochrony walorów dziedzictwa przyrodniczo -kulturowego, a także zaangażowania, zależy powodzenie ochrony tych terenów przed całko-witą utratą wartości i dotychczaso-wego charakteru.
Sądząc po kierunku zmian kra-jobrazu parków nadpiliczańskich (przynajmniej na terenach o najwyż-szych wartościach), o ile nie zostaną wyłączone spod gospodarczego użyt-kowania (np. poprzez objęcie
ściślej-szymi formami ochrony) rokowania na przyszłość są złe. Z drugiej strony naturalnym jest, że najbardziej pożą-dane i poszukiwane do zamieszka-nia są tereny o jak najlepszych walo-rach, również krajobrazowych. Pro-blemem jest postawienie skutecznych barier w rozroście struktur zurbanizo-wanych w naturalnym jeszcze kra-jobrazie. W przypadku analizowa-nych terenów forma ochrony w po-staci parku krajobrazowego nie oka-zała się wystarczająco silna – odna-lezienie pola wspólnego na schema-cie ładu społecznego, ekonomiczne-go i ekologiczneekonomiczne-go i w tym przypad-ku jest niezwykle trudne.
Obecna forma ochrony zaso-bów kulturowych jedynie poprzez wpis do rejestru zabytków z wyzna-czeniem ścisłej strefy ochrony kon-serwatorskiej często nie gwarantuje należytej ochrony krajobrazu zespo-łów, w tym panoram i powiązań wi-dokowych, wreszcie właściwego za-gospodarowania na przedpolach wi-dokowych. Wielkim problemem do-tykającym krajobraz nie tylko opi-sywanych parków, ale bez mała ca-łej Polski są nadal mocno niedosko-nałe procedury opracowywania pla-nów zagospodarowania przestrzen-nego, paradoksalnie skutkujące bra-kiem planów. Objawia się to w prze-strzeni Polski chaotycznym, żywio-łowym zagospodarowaniem, co bo-leśnie dotyka także nadpiliczańskie parki krajobrazowe, ale prawdopo-dobnie także wiele innych im podob-nych wartościowych terenów. Na ko-niec stwierdzić można, że obecna
forma ochrony krajobrazu nad Pili-cą nie zapewnia należytej i skutecz-nej jego ochrony.
Fotografie wykonała M. Milecka.
Photographs by M. Milecka.
Małgorzata Milecka
Instytut Kształtowania Krajobrazu
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Institute of Landscape Architecture The John Paul II Catolic University of Lublin
Anna Różańska
Katedra Sztuki Krajobrazu
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Department of Landscape Art
Warsaw University of Life Sciences – SGGW
Przypisy
1 Olszewski B., 1999, Tum, znaczy dom.
Wę-drówki po ziemi łódzkiej, Wyd. Literatura, Łódź
(źródło: http://stud.ics.p.lodz.pl/~collina/znpk/ ppk/ 28.08.2009).
2 Sulejowski Park Krajobrazowy, 1998, pod
red. J. K. Kurowskiego, Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych.
3 Różańska A., Milecka M., 2009, Walory
tu-rystyczne Spalskiego Parku Krajobrazowego
[w:] „Nauka Przyroda Technologie”, 3, 1 #34.
4 Milecka M., 1996, Sulejów – miasto nad
Pilicą [w:] „Miasto tyłem do rzeki” pod red.
B. Wierzbickiej, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa.
5 Olszewski B., 2005, Od Oporowa do
Żar-nowa. Wędrówki po ziemi łódzkiej, Wyd.
Li-teratura, Łódź.
6 Różańska A., Milecka M., 2006,
Przekształ-cenia rezydencji myśliwskiej w Spale [w:]
„Kra-jobraz kształtowany przez kulturę rolną” pod red. K. Młynarczyka, Zakład Poligrafii UWM, Olsztyn.
11
Wprowadzenie
Introduction
Doliny rzeczne stanowią je-den z głównych elementów struk-tury ekologicznej krajobrazu Polski oraz pełnią ważną rolę przyrodni-czą jako korytarze ekologiczne, zaś w miastach stanowią naturalne ciągi przewietrzania.
Postępująca urbanizacja do-lin rzecznych, a nawet samych ko-ryt rzecznych i związany z nią roz-wój osadnictwa, rekreacji, a poto intensywnego rolnictwa, nad-mierna eksploatacja zasobów wod-nych, regulacje rzek, przyczyniają się do ograniczania funkcji przyrod-niczych, a nawet przerwania ciągło-ści ekologicznej tych liniowych jed-nostek morfologicznych [Cichoc-ki, Gacka -Grzesikiewicz 2007]. An-tropopresja doprowadziła do zmian dna w górnym biegu niektórych kar-packich dopływów Wisły. Znacznie zmniejszyły się zdolności retencji wód wezbraniowych i akumulacji ru-mowiska na obszarach zalewowych [Bojarski i in. 2005]. Warunki geo-graficzne obszaru górnej Wisły sprzy-jają szybkiemu spływowi śródpo-krywowemu i powierzchniowemu, a w konsekwencji powstają gwałtow-ne, wysokie fale wezbraniowe, w tym powodziowe [Nachlik 2008]. Na ob-szarze tym występują intensywne procesy stokowe, wywoływane spły-wem wód opadowych (erozja, spłu-kiwanie stoków, osuwiska).
Wspomniane procesy i proble-my występujące w dolinach rzecz-nych omówiono na przykładach gmin Wilamowice (woj. śląskie) i Strzyżów (woj. podkarpackie), po-łożonych w dorzeczu górnej Wisły. Głównymi cechami wspólnymi obu gmin jest: istotne zagrożenie powo-dziowe, występowanie powierzch-niowych ruchów masowych, domi-nacja użytkowania rolniczego w spo-sobie zagospodarowania ich tere-nu oraz dobre warunki dla rozwo-ju rolnictwa.
Zarys fizjografii
obszarów badanych
An outline of physiography
of the research area
Gmina Wilamowice (pow. 57
km2, liczba mieszkańców ok. 15,5
tys.) znajduje się w województwie śląskim (powiat Bielsko -Biała), na po-łudniowym skraju rozległego obniże-nia Kotliny Oświęcimskiej, która po-między Białą i Sołą nazywana jest Po-górzem Wilamowickim. Południowa część gminy od Pisarzowic zajmu-je fragment Pogórza Śląskiego, któ-re przechodzi w Pogórze Wilamo-wickie. Obszar, na którym leży mia-sto i gmina Wilamowice, wykazuje małe zróżnicowanie krajobrazowe. Rozciąga się on przeważnie na po-fałdowanym i porozcinanym doli-nami małych cieków wodnych po-górzu, wznoszącym się 280–300 m n.p.m. Rzeźba terenu gminy ma
cha-W
ybr
ane aspekt
y
zagospodar
ow
ania
karpackich dolin rz
eczn
ych
Piotr Krzyk
Chosen Aspects
of Development of
River Valleys in
Sub-Mountain Areas
rakter wyżynny. Teren znajduje się w obrębie działu wodnego pomię-dzy Wisłą i Sołą. Obszar gminy Wi-lamowice posiada bardzo rozwinięty system wód powierzchniowych, któ-ry tworzą naturalne cieki, stawy oraz rozbudowana i wciąż rozwijana sieć otwartych rowów melioracyjnych. Wschodnią granicę gminy stano-wi rzeka Soła, północno -zachodnia sięga do Wisły, a południowa prze-biega u podnóża progu Beskidu Małego. Sieć wodna gminy należy do zlewni Soły oraz Wisły i oparta jest na dwóch dużych potokach: Pi-sarzówce i Dankówce. W obrębie ni-żej położonych podmokłych dolin Pi-sarzówki i jej dopływu Słonnicy oraz Dankówki znajdują się rozległe kom-pleksy stawów rybnych, rozciągają-cych się wzdłuż ich biegów.
W okresie pradziejowym i wczesnośredniowiecznym cały obszar gminy Wilamowice zajmo-wał zwarty kompleks leśny, należą-cy do notowanej tu jeszcze w śre-dniowieczu wielkiej puszczy kar-packiej [Barciak 2001]. Do czasów obecnych zachowały się
niewiel-kie płaty lasów mieszanych, rosnące przeważnie w małych kompleksach. Resztki lasów o charakterze łęgów wierzbowo -topolowych i olchowych zachowały się w dolinie Soły. Waż-nym elementem geograficzWaż-nym gmi-ny są doligmi-ny Wisły i Soły oraz ich do-pływów, będące charakterystycznym składnikiem krajobrazu omawianego obszaru, gdzie występuje zagrożenie powodziami. Doliny rzeczne stano-wią najcenniejsze i stosunkowo naj-mniej przekształcone obszary gminy Wilamowice.
Gmina Strzyżów (pow. 144
km2, liczba mieszkańców ok. 21 tys.)
jest jedną z gmin miejsko -wiejskich województwa podkarpackiego, poło-żoną w południowej jego części, któ-rej centralnym punktem jest miasto powiatowe Strzyżów. Gmina poło-żona jest na bardzo urozmaiconych przyrodniczo obszarach, na terenie Pogórza Strzyżowsko -Dynowskiego. Krajobraz Pogórza charakteryzuje się długimi pasmami wzgórz o wy-sokości do 250 m n.p.m. Stosunko-wo niski stopień zagrożenia środo-wiska naturalnego pozwolił
zacho-wać tu liczne, cenne zbiorowiska ro-ślinne i bogatą faunę. Obszary o naj-wyższych walorach krajobrazowych i ekologicznych są objęte ochroną prawną. Sieć takich obszarów two-rzą: Czarnorzecko -Strzyżowski Park Krajobrazowy oraz Strzyżowsko--Sędziszowski Obszar Chronionego Krajobrazu.
Gmina Strzyżów jest położona na terenie dwóch mezoregionów Po-górza Środkowobeskidzkiego: Pogó-rza Strzyżowskiego (część północno--zachodnia gminy) oraz Pogórza Dynowskiego (część południowo--wschodnia gminy). Granicą pomię-dzy tymi mezoregionami jest rze-ka Wisłok. Tereny gminy znajdują się na wysokości od 215 m n.p.m. – w dolinie rzeki Wisłok, do 488 m n.p.m. na wzniesieniu w Wysokiej Strzyżowskiej. Charakterystyczną rzeźbę terenu tworzą garby pogó-rza o wyrównanej wierzchowinie (ryc. 1), porozcinane dolinami rzecz-nymi o dość stromych zboczach. W południowej części gminy gar-by Pogórza Dynowskiego są wyraź-nie wyższe i przybierają kształt wy-raźnych pasm zalesionych w części grzbietowej. Gmina Strzyżów poło-żona jest w zlewni rzeki Wisłok, któ-ra jest dopływem Sanu. Najważniej-szym dopływem Wisłoka na terenie gminy jest rzeka Stobnica (ryc. 2), pozostałe dopływy to potoki Kopyt-ko i Różanka. Wisłok oraz jego do-pływy charakteryzują się dużą niere-gularnością przepływów.
Ryc. 1. Rolniczy charakter Pogórza Strzyżowsko -Dynowskiego
13
Zagospodarowanie
dolin rzecznych
a lokalne
uwarunkowania
przyrodnicze
Development of river
valleys versus local natural
determinants
System przyrodniczy gminy Wi-lamowice o znaczeniu ponadlokal-nym, tworzy dolina rzeki Wisły z wy-stępującymi tu licznymi podmokło-ściami. Korytarz ekologiczny doliny Wisły zapewnia przyrodniczą łącz-ność obszarów gminy z ekosystema-mi Beskidu Małego, Kotliny Żywiec-kiej i Beskidu Żywieckiego. Rolę ko-rytarza ekologicznego pełni też do-lina Soły, której środowisko natural-ne uległo poważnatural-nemu przekształce-niu. Mimo to, obszar ten odznacza się nadal wysokim wskaźnikiem pro-duktywności biologicznej, różnorod-ności gatunkowej i liczebróżnorod-ności orga-nizmów żywych [Żarnowiec, Here-czek 1999].
Terasę zalewową głównych rzek, zwłaszcza Soły zajmują łęgi wierzbowo -topolowe (typowe dla teras zalewowych rzek podgórskich) i nadrzeczne wikliny z dębem i in-nymi drzewami z bujnym runem (ryc. 3). Występuje tu kilka gatun-ków wierzby. Te właśnie obsza-ry zachowały najbardziej natural-ną postać. Wiklina umacnia brzegi
rzek. Terasę nadzalewową tworzą świeże łęgi, podłoże, których czę-sto stanowią przesuszone żwirowi-ska (szczególnie nad Sołą) z roślin-nością zbliżoną do siedlisk piaszczy-stych. Wyższe tarasy rzeczne i zbo-cza zajmują płaty lasów gospodar-czych dębowo -bukowo -grabowych, częściowo iglastych. Na terenach podmokłych występują łąki. Roślin-ność gminy Wilamowice na więk-szości obszarów zatraciła swój naralny charakter. Siedliska łęgowe tu-taj w większości są to powierzchnie o nadmiernie przerzedzonym drze-wostanie i zaburzonym stanie (ryc. 4).
Kotlina Oświęcimska jest ob-szarem nakładania się fal powodzio-wych Wisły i Soły. W ostatnich
la-tach obserwuje się tendencję wzro-stową ilości i wielkości wezbrań na tych rzekach. Wśród karpac-kich dopływów Wisły, Soła odzna-cza się drugim po Dunajcu poten-cjałem powodziowym. Fala powo-dziowa w 1997 r. objęła zasięgiem 10% powierzchni gminy. Soła od-znacza się dużą zmiennością odpły-wów miesięcznych. Maksymalny od-pływ przypada na lipiec i jest wyni-kiem ulewnych opadów, minimalny odpływ przypada na wrzesień. Soła charakteryzuje się niskim udziałem zasilania podziemnego i dużą za-sobnością w wodę, o czym świad-czy średni roczny przepływ w prze-kroju Oświęcim, wynoszący 25 m3/s
[Studium… 2005]. Zidentyfikowane
Ryc. 2. Stabilizacja brzegu rzeki Stobnica
Fig. 2. Stabilisation of the Stobnica River bank
Ryc. 3. Łęg wierzbowo -topolowy w dolinie Soły
Fig. 3. Willow-poplar riparian forests in the Soła valley
historycznie obszary zalewowe obej-mowały gminę Wilamowice i doty-czyły cieków: Pisarzówka, Słonnica, Wilamówka, Dankówka, Czerwon-ka i HecznarówCzerwon-ka. Przyczyną wystą-pienia podtopień na wymienionych obszarach były długotrwałe opady deszczu, ulewy i zahamowanie od-pływu w istniejącej sieci odwadnia-jącej [Studium… 2005].
Ze względu na lokalne warun-ki hydrogeomorfologiczne, na te-renie gminy Wilamowice następu-je zmniejszenie współczynnika od-pływu, spowolnienie obiegu wody – jednocześnie zwiększające wartość
współczynnika denudacji chemicz-nej. Dolina Soły zatrzymuje okreso-wo duże ilości zawiesin i materia-łu wleczonego, który przemieszcza-ny jest wzdłuż koryta na przedpole Karpat. Kotliny podkarpackie są stre-fą akumulacji rumowiska rzeczne-go. Soła w rejonie gminy Wilamo-wice zmienia główny nurt praktycz-nie po każdym wezbraniu. W ostat-nich dziesięcioleciach obserwuje się stopniowe obniżanie niskich i śred-nich stanów wody [Dubiel, Koczur 2000]. Zmiany te są spowodowane zarówno poprzez czynniki naturalne, jak i antropopresję środowiska, m.in. regulacją rzek i niewłaściwie prze-prowadzanymi melioracjami, często ukierunkowanymi jedynie na odwad-nianie terenu.
Ukształtowany historycznie układ osadniczy gminy Wilamowi-ce nawiązuje w znacznej mierze do uwarunkowań przyrodniczych: rozwinął się wzdłuż cieków wodnych i na wierzchowinach wzniesień. Ni-ski stopień lesistości zwiększa zagro-żenie erozją czy osuwiskami na ob-szarach o znacznych spadkach tere-nowych. Istotne przekształcenie śro-dowiska przyrodniczego w dolinach rzecznych, niekorzystna struktura
krajobrazowa (wylesienie), obniżają zdolności retencyjne zlewni. Wszyst-kie te czynniki niekorzystnie wpływa-ją na lokalny bilans wodny, zwięk-szając ryzyko powodziowe.
Część zabudowy, jak i obiek-tów infrastruktury technicznej (ryc. 5 i 6) zlokalizowana jest blisko koryt rzecznych, przez co niektóre budow-le – w tym mieszkalne, cyklicznie na-rażone są na zalania lub podtopie-nia. Główny element ochrony prze-ciwpowodziowej gminy Wilamowice stanowią obwałowania rzek. Niejed-nokrotnie nie zdołały jednak zabez-pieczyć obszarów przyległych przed wielką wodą.
Oprócz wspomnianych prze-kształceń ekosystemów dolin rzecz-nych, zagrożeniem sanitarnym w gminie Wilamowice są nieoczysz-czone ścieki bytowo -gospodarcze, które przy braku kanalizacji, spływają do okolicznych cieków, zasilających stawy rybne. Skażenia stawów ście-kami mogą ograniczyć ich przydat-ność dla celów hodowli ryb. Zbior-niki wód stojących mają bowiem mniejsze zdolności samooczyszcza-nia się niż wody lotyczne, a więk-szość zanieczyszczeń kumuluje się w osadach dennych. Nieoczyszczo-ne ścieki pogarszają jakość użytko-wych zasobów wód podziemnych, zagrażają także Głównemu Zbior-nikowi Wód Podziemnych nr 446 – Dolina Soły.
Znaczne kompleksy stawów hodowlanych gminy Wilamowice, są usytuowane kaskadowo wzdłuż dolin rzecznych – a zwłaszcza
do-Ryc. 4. Kompleks stawów hodowlanych rejon Dankowice -Kaniówka
Fig. 4. Complex of fish-breeding ponds in the area of Dankowice-Kaniówka
15
liny Wisły. Występują tu również zbiorniki wodne, pełniące funkcję rekreacyjną. Użytkowanie stawów rybnych na tym terenie ma dość bo-gatą tradycję. Koncentracja zbior-ników wodnych występuje głównie w północnej części gminy – podmo-kłej dolinie Wisły i Soły (Dankowi-ce i Zasole Bielańskie, gdzie zajmu-ją powierzchnię prawie 100 ha) oraz na wierzchowinie Pogórza Wilamo-wickiego w okolicy Starej Wsi i Pi-sarzowic – na powierzchni około 37 ha. Stawy te zasilane są przez cieki, a także wody gruntowe, a poziom lu-stra wody układa się w sposób zbli-żony do wód gruntowych. Zbiorniki naturalne występują wzdłuż mean-drującej Wisły i Soły w formie staro-rzeczy – wiślisk i solisk, w większo-ści będących w stanie zaniku na sku-tek obniżenia się poziomu wód grun-towych. W przybrzeżnych częściach stawów występują zbiorowiska szu-warowe. Obszary przyległe do zbior-ników wodnych, to głównie wilgot-ne łąki, które zatraciły swoją pierwot-ną roślinność.
Doliny rzek Wisły i Soły w ob-rębie gminy Wilamowice pełnią funk-cję ponadlokalnych korytarzy ekolo-gicznych, dlatego też ograniczenie lub wykluczenie tutaj nowej zabu-dowy oraz minimalizacja negatyw-nych oddziaływań obiektów już ist-niejących, wydaje się słuszne, a na-wet lokalnie wręcz konieczne. Ana-lizując zgodność dotychczasowego zagospodarowania dolin rzecznych w tej gminie z lokalnymi uwarun-kowaniami przyrodniczymi [Krzyk
2007], stwierdzić można, że podsta-wowym problemem zagospodarowa-nia dolin rzecznych gminy Wilamo-wice jest znaczące ryzyko powodzio-we dla budynków i obiektów zlokali-zowanych w strefie zalewowej rzek.
Analogiczne problemy wyni-kające ze sposobu zagospodarowa-nia dolin rzecznych, jak w gminie Wilamowice, występują również w podkarpackiej gminie Strzyżów, w której wszystkie wsie usytuowane są wzdłuż głównych cieków wod-nych. Około 25% powierzchni te-renów zabudowanych jest zagrożo-nych falą powodziową.
Z punktu widzenia inżynier-skiego, posadowienie budynków w dolinach rzecznych, wymaga czę-sto wzmocnienia konstrukcji budyn-ków i niekiedy specjalnych funda-mentów, co podraża koszty budowy.
W planach zagospodarowa-nia przestrzennego należy uwzględ-nić lokalizację pasów ochronnych wzdłuż cieków wodnych, które mają stanowić element obudowy biotech-nicznej cieków. Zadaniem pasów ochronnych jest m.in.:
umożliwienie dostępu wody w ra-mach powszechnego korzystania z wód,
Ryc. 6. Oczyszczalnia ścieków w Zasolu Bielańskim (gm. Wilamowice) zagrożona wysokim stanem Soły we wrześniu 2007 r.
Fig. 6. Sewage treatment plant in Zasole Bielańskie (commune Wilamowice) threatened by the high level of water in the Soła in September 2007
Ryc. 7. Rozciągnięta nad Stobnicą zabudowa wsi Godowa (gm. Strzyżów woj. podkarpackie – fragment mapy topograficznej)
Fig. 7. Building of Godowa village stretching along the Stobnica (commune Strzyżów Podkarpackie voivodship, a fragment of a topographic map)
umożliwienie administratorowi cieków prowadzenie robót re-montowych i konserwacyjnych w korytach cieków,
zapewnienie przestrzeni dla swo-bodnego spływu wód powodzio-wych i lodów,
utrzymanie lub poprawa stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych,
ochrona otuliny biologicznej cie-ków wodnych.
Potencjalne obszary pasów ochronnych w znacznym stopniu są już zabudowane. W
przypad-ku rzek podgórskich, wyznacze-nie jednoznacznej linii zabudowy, uwzględniające w planach miejsco-wych, pasy ochronne, względem cie-ku, bywa niemożliwe ze względu na częste zmiany koryta takich cie-ków po wezbraniach wody. Zmiany koryta rzek i potoków, potęguje dość powszechne niekontrolowane wydo-bywanie kruszywa z dna cieków i na-ruszanie ich brzegów. W wyniku ta-kich działań powstają lokalne prze-głębienia koryta, ułatwiające zmia-ny kierunku przepływu wód w czasie
kolejnych wezbrań, zaburzając na-turalny ruch rumowiska rzecznego.
Ważnym problemem wpływa-jącym negatywnie na stan jakościo-wy środowiska wodnego jest brak ka-nalizacji na obszarach wiejskich gmi-ny. Tylko miasto Strzyżów wyposa-żone jest w całości w system kanali-zacji z odprowadzeniem do oczysz-czalni ścieków.
Właściwe planowanie obsza-rów nowej zabudowy w dolinach rzecznych gminy Strzyżów jest pro-blematyczne. Istotną barierą, wyni-kającą z warunków geomorfologicz-nych terenu dla rozwoju osadnictwa poza strefą obszarów zalewowych, są strome zbocza dolin rzecznych, wzdłuż których rozciągają się za-budowania poszczególnych miej-scowości gminy. Jest to szczególnie widoczne w miejscowościach gmi-ny Strzyżów usytuowagmi-nych wzdłuż Wisłoka (miasto Strzyżów, Żarnowa, Glinik Zaborowski), a zwłaszcza pra-wobrzeżnej części Godowy, rozcią-gniętej wzdłuż Stobnicy (ryc. 7). Lo-kalizacja nowej, zwłaszcza zwartej zabudowy w obrębie stromych sto-ków, może uaktywnić wystąpienie ruchów osuwiskowych. Taka oba-wa dotyczy szczególnie Pogórza Dynowskiego, gdzie warunki geolo-giczne, decydujące o powstawaniu powierzchniowych ruchów maso-wych, są najmniej rozpoznane, spo-śród fragmentów polskich Karpat fli-szowych [Kamiński 2006]. Zjawiska osuwiskowe występują w wielu czę-ściach gminy (ryc. 8).
Ryc. 8. Zagrożenie osuwiskami w gminie Strzyżów [Ziobrowski i in. 2008]
Fig. 8. Danger of landslides in Strzyżów commune [Ziobrowski and others 2008]
17
W warunkach topograficznych, panujących w dolinach rzecznych gminy Strzyżów, budowa obwało-wań rzek jest niezasadna. Dla po-prawy zabezpieczenia przeciwpowo-dziowego gminy, w ramach progra-mu małej retencji województwa pod-karpackiego, planuje się budowę kil-ku zbiorników retencyjnych na Wi-słoku. Na bieżąco prowadzone są re-gulacje rzek, najczęściej obejmujące stabilizację brzegów.
Podsumowanie
Conclusion
Urbanizacja dolin rzek i po-toków implikuje poważne zmiany w funkcjonowaniu ich struktur przy-rodniczych, na co wskazuje wielu autorów [Radecki -Pawlik 2006; Ci-chocki, Gacka -Grzesikiewicz 2007; Plit 2008]. Czynnik ten wpływa rów-nocześnie decydująco na obniżenie naturalnej zdolności retencyjnej pod-łoża, zwiększając jednocześnie za-grożenie powodziowe, występujące w analizowanych gminach Wilamo-wice i Strzyżów. Istniejące i opraco-wywane obecnie w wielu gminach Polski programy małej retencji wod-nej, często niesłusznie marginalizują, a wręcz niekiedy pomijają retencyj-ną rolę dolin rzecznych. W przypad-ku gminy Wilamowice dla zwiększe-nia retencyjności jej obszaru z pew-nością korzystna będzie poprawa struktury krajobrazu poprzez zalesia-nie gruntów porolnych.
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym fragmenty dolin rzecznych powinny zostać objęte ochroną, usankcjonowaną w formie planów miejscowych.
Fotografie wykonał autor.
Photographs by author.
Piotr Krzyk
Instytut Rozwoju Miast w Krakowie
Institute of Urban Development in Krakow
Literatura
1. Barciak A. (red.), 2001,
Wilamo-wice. Przyroda, historia, kultura oraz społeczeństwo miasta i gmin, Wyd.
Urząd Gminy w Wilamowicach. 2. Bojarski A., Jeleński J., Jelonek M., Litewka T., Wyżga B., Zalew-ski J., 2005, Zasady dobrej
prakty-ki w utrzymaniu rzek i potoków gór-skich (praca koordynowana przez
Mi-nisterstwo Środowiska), Warszawa. 3. Cichocki Z., Gacka -Grzesikiewicz E., 2007, Zasady zagospodarowania
dolin rzecznych na terenach zurbani-zowanych w aspekcie ochrony funk-cji ekologicznych [w:] „Planowanie
przestrzenne szanse i zagrożenia społeczno -środowiskowe”, Wyd. Ka-tolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin. 4. Dubiel E., Koczur A., 2000,
Wa-loryzacja szaty roślinnej doliny Soły od zapory w Czańcu do Łęskiego Za-sola (maszynopis), Instytut
Botani-ki UJ w Krakowie, Instytut Ochrony Przyrody PAN.
5. Kamiński M., 2006, Analiza GIS
osuwisk dla wybranego obszaru
Po-górza Dynowskiego. Archiwum
Fo-togrametrii, Kartografii i Teledetek-cji, Vol. 16.
6. Krzyk P., 2007, Opracowanie
ekofizjograficzne dla gminy Wilamo-wice (maszynopis), Instytut Rozwoju
Miast w Krakowie.
7. Nachlik E., 2008, Program
ochro-ny przed powodzią w dorzeczu gór-nej Wisły na obszarze województw śląskiego, małopolskiego, podkarpac-kiego i świętokrzyspodkarpac-kiego (praca
zbio-rowa koordynowana przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administra-cji), Warszawa.
8. Plit J., 2008, Zarządzanie
krajo-brazem dolin rzecznych [w:]
„Za-rządzanie krajobrazem kulturo-wym”, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Sosnowiec, s. 230–240.
9. Radecki -Pawlik A., 2006,
Podsta-wy hydrogeomorfologii cieków gór-skich, Wyd. BEL Studio, Warszawa.
10. Studium określające granice
ob-szarów bezpośredniego zagrożenia powodzią dla terenów nieobwało-wanych w zlewni Soły, 2005,
Re-gionalny Zarząd Gospodarki Wod-nej w Krakowie, Kraków.
11. Ziobrowski Z. (red.), Pijanowski J. M. (red.), Krzyk P., Korzeniak G., Szlenk -Dziubek D., Rütsche P., 2008,
Nowe zadania planowania miejsco-wego w kształtowaniu i zagospoda-rowaniu obszarów wiejskich, Wyd.
Instytut Rozwoju Miast, Kraków. 12. Żarnowiec J., Hereczek A., 1999,
Zespół przyrodniczo -krajobrazowy Dolina rzeki Soły, Wyd.
Wprowadzenie
Introduction
Dolina Rospudy stała się w ostatnich latach obiektem po-wszechnego zainteresowania. Jest synonimem najgłośniejszego w Pol-sce konfliktu na tle gospodarowa-nia przestrzenią. Dla inwestora sta-ła się problemem projektowym, prawno -administracyjnym i ekono-micznym, dla wykonawcy – kłopo-tem logistyczno -ekonomicznym, dla lokalnych społeczności – przedmio-tem walki o sprzeczne interesy, dla grup nacisku – symbolem skutecz-ności działań na rzecz ochrony dzi-kiej przyrody. Dla naukowców Do-lina Rospudy jest unikalnym poligo-nem doświadczalnym, bowiem bada-li tu, anabada-lizowabada-li i oceniabada-li świetnie zachowane zasoby dziedzictwa przy-rody oraz krajobrazu. Rospuda stano-wi też wspaniały materiał dydaktycz-ny, jako że prowadzone były tu przez lata studia związane z kolejnymi ra-portami oceny oddziaływania na śro-dowisko (OOŚ) planowanej obwod-nicy. W roku 2008 dokonano ostat-niej oceny oddziaływania na środo-wisko wariantów omijających doli-nę Rospudy oraz ją przecinających, w tym dodanych przez inwestora „w celu ochrony unikatowych torfo-wisk” mostów podwieszanych i wi-szących, nieingerujących bezpośred-nio w dolinę. Na podstawie raportu OOŚ podjęto decyzję o ominięciu i ocaleniu torfowisk leżących w do-linie Rospudy. W ramach OOŚ
autor-ka opracowała i zastosowała orygi-nalną metodykę kompleksowej oce-ny oddziaływania inwestycji na kra-jobraz. Zaprezentowano ją w niniej-szej pracy.
Uzasadnienie
zakresu studiów
krajobrazowych
Justification of landscape
study scope
Zakres oceny oddziaływania na krajobraz dla raportu z 2008 roku został opracowany zgodnie z prak-tykami europejskimi. W krajach za-chodnich podczas OOŚ przeprowa-dza się ocenę oddziaływania na kra-jobraz i aspekty wizualne, co jest praktyką powszechnie stosowa-ną. W Polsce studia krajobrazowe w OOŚ traktowane są zazwyczaj po-wierzchownie lub w ogóle nie wy-konywane. Tak też było do tej pory w przypadku Rospudy. Dlatego w fi-nalnym raporcie OOŚ, który miał być przedmiotem weryfikacji decyzji nie tylko w Polsce, ale i w UE, zapropo-nowano szeroki i szczegółowy za-kres oceny oddziaływania na krajo-braz. Było to uzasadnione kontrower-sjami społecznymi oraz skalą i zna-czeniem przewidywanych skutków. W szczególności – ważną i pionier-ską w Polsce częścią studium krajo-brazowego stały się skomplikowane, czasochłonne wizualizacje kompute-rowe, ilustrujące skalę zagrożeń
wi-Ro
spuda – studium
ochr
on
y i kszta
łto
w
ania
kr
ajobr
azu
Aleksandr
a Sas
-Bojar
sk
a
Rospuda –
Landscape
Assessment
Study
19
zualnych. Zaproponowana metodyka może przyczynić się do zapoczątko-wania w Polsce wdrażania wzorców dobrej praktyki w OOŚ w zakresie krajobrazu w przypadkach kolejnych inwestycji. Może pomóc w przyszło-ści w podejmowaniu decyzji wywa-żonych i obiektywnych, i w unika-niu zagrożeń dla środowiska i krajo-brazu, tym samym ułatwiając realiza-cję inwestycji i zdobywanie finanso-wania z UE.
Etapy studiów
krajobrazowych
The steps of landscape studies
Studia krajobrazowe wykona-ne w ramach oceny oddziaływania obwodnicy Augustowa na krajobraz objęły kilka etapów.
Na etapie prac wstępnych prze-prowadzono studia literaturowe1,
ze-brano i przeanalizowano różne mate-riały planistyczne i archiwalne, zdję-cia lotnicze, opracowania branżowe, wcześniejsze raporty OOŚ, w tym strategiczną OOŚ trasy Via Baltica, opinie ekspertów z różnych dziedzin. Wykonano studia terenowe (samo-chodowe, piesze, kajakowe).
W ramach właściwej oceny eksperckiej określono uwarunkowa-nia planistyczne różnych poziomów dotyczące krajobrazu. Uwzględnio-no formy ochrony prawnej krajo-wej i międzynarodokrajo-wej, zapisy nie-formalnych dokumentów; ustale-nia wynikające m.in. z Europejskiej
Konwencji Krajobrazowej, Obsza-rów Natura 2000, planów zagospo-darowania przestrzennego, ustaw; z opracowań Zielone Płuca Europy i Polski, Czerwonej Księgi Krajobra-zów Polski.
Opisano warianty pod ką-tem oddziaływania na krajobraz; uwzględniono charakterystyki wizu-alne oraz nie -wizuwizu-alne, wpływające na percepcję narażonego krajobrazu. Sporządzono ekspercką ana-lizę i opis zagrożonego krajobrazu w dwóch ujęciach:
ogólnym, fizyczno -geograficznym w klasycznym ujęciu J. Kondrac-kiego;
architektoniczno -krajobrazowym (opracowano dla badanego obsza-ru 160 Jednostek Architektoniczno--Krajobrazowych, na podstawie metodyki prof. J. Bogdanowskie-go, przedstawionych na mapach w skali 1: 5000 oraz w formie ta-belarycznej i opisowej2).
Dodatkowo przeanalizowano, opisano i przedstawiono graficznie na planszach:
zasoby krajobrazu (m.in. obszary chronione przyrodnicze i kulturo-we, uzdrowiska);
cechy wizualne przestrzeni (m.in. wnętrza krajobrazowe, dominan-ty pozydominan-tywne i negadominan-tywne, cią-gi, osie i punkty widokowe, szla-ki turystyczne, powiązania wido-kowe);
rangę krajobrazu, wyróżniono jednostki o randze międzynaro-dowej (Kanał Augustowski, torfo-wiskowa dolina Rospudy),
krajo-wej (zespół pałacowo -parkowy w Dowspudzie z ruinami Pałacu Paca, Puszcza Augustowska), re-gionalnej, lokalnej;
wrażliwość krajobrazu na zmia-ny uwarunkowaną fizyczzmia-nymi cechami istniejącego krajobrazu oraz skalą i charakterem plano-wanej inwestycji i czasem trwa-nia skutków;
przydatność obszaru dla funk-cji turystycznej, tendencje zmian krajobrazu.
Następnie przeprowadzono prognozę wielkości skutków dla każ-dego analizowanego wariantu. Pro-gnoza rozpoczęła się określeniem strefy wpływu wizualnego3
niezbęd-nego dla obiektywniezbęd-nego określenia wielkości skutków, a w konsekwen-cji ich znaczenia. Na obszarze uni-katowego torfowiska Doliny Rospudy zdecydowano się poszerzyć zakres studiów krajobrazowych, z uwagi na charakter zagrożonego krajobra-zu, skalę planowanych mostów oraz wielkość i znaczenie potencjalnych skutków. Zastosowano oryginalną, skomplikowaną metodę, opartą m.in. na technikach komputerowych, po-zwalającą na jednoznaczne wytycze-nie zasięgu widoczności wielkogaba-rytowych mostów. Dla każdego mo-stu określono punkt na meandrują-cej Rospudzie (czyli na trasie spływu kajakarza), z którego po raz pierw-szy ukażą się elementy konstrukcyj-ne mostu. Obliczenia oparto na mo-delach numerycznych terenu, obiek-tów mostowych i korytarza rzeki. Uwzględniono różne parametry
ma-jące wpływ na widoczność inwesty-cji, m.in. rzeźbę terenu, szatę roślin-ną (wysokość kęp drzew i trzcin ota-czających rzekę), uśrednioną rzędną poziomu lustra wody w rzece w mie-siącach letnich w okresie ostatnich 10 lat, wysokość położenia oczu sie-dzącego w kajaku turysty. Dokonano też oceny proporcjonalnej, czyli okre-ślono procentowo obszar części doli-ny zakłóconej wizualnie. Wykonano wizualizacje obiektów mostowych, poprzez wklejanie obrazów mostów do zdjęć naturalnego krajobrazu (wy-konanych w punktach, które wyzna-czył komputerowo program). W ten sposób otrzymano informacje do-tyczące skali skutków wizualnych. Dla każdego wariantu opisano skalę i charakter skutków – skutki negatyw-ne i pozytywnegatyw-ne, krótko -, długotrwałe, bezpośrednie, pośrednie; dla różnych etapów „życia” inwestycji; lokalne, strategiczne, odwracalne, nieodwra-calne, złożone, o trudnym do prze-widzenia kształcie.
Ocena znaczenia skutków po-legała na porównaniu jakości krajo-brazu po zmianach przewidywanych w wyniku realizacji trasy, w stosunku do jakości wyjściowej. Uwzględnio-no m.in. cechy ekspozycyjne i kom-pozycyjne, wartość zasobów, rzad-kość występowania, stan zacho-wania, stopień naturalności, wyra-zistość, czytelność, harmonijność, występowanie cech stanowiących o specyfice regionu (rozpoznawal-nych jako wyróżniki regionu), wiel-kość jednostki krajobrazowej, stopień fragmentacji, stopień zmiany
wizual-Ryc. 1. Walory i zasoby krajobrazu. Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska)
Fig. 1. Landscape values. Rospuda case – the scheme. Legend over-scaled (author A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
21
nej oraz zainteresowania społeczne-go i percepcję krajobrazu w oczach różnych użytkowników: mieszkań-ców, turystów, przejeżdżających nową trasą. Określono rangę skutków (międzynarodową, krajową, lokalną). Wyróżniono skutki mało i średnio znaczące oraz nadzwyczajne. Osza-cowano skalę konfliktu jako umiarko-waną, średnią, bardzo dużą bądź nie-dopuszczalną.
W następstwie określono dzia-łania i środki łagodzące dla każdego wariantu, w podziale na dwie gru-py. Pierwsza to zalecenia dotyczą-ce polityki przestrzennej i ochrony dziedzictwa kulturowego obszaru, niepowiązane bezpośrednio z pla-nowaną inwestycją. Mogą być one wdrażane niezależnie od realizacji obwodnicy. Druga, to wytyczne dla konkretnych odcinków inwestycji dotyczące różnych aspektów prze-strzennych, technicznych i organi-zacyjnych. Jako zasadę ogólną przy-jęto podporządkowanie się hierarchii zalecanej w OOŚ: unikania negatyw-nych skutków, następnie ich ograni-czania i naprawiania szkód, a dopie-ro po wyczerpaniu tych możliwo-ści – kompensację strat.
Swoistym novum w praktyce OOŚ, która powinna być wyprzedza-jąca w stosunku do realizacji inwe-stycji, była konieczność sprecyzowa-nia działań rekultywacyjnych dla od-cinków częściowo zrealizowanych.
Kolejno nastąpiła ocena porów-nawcza wariantów pod kątem ich oddziaływania na krajobraz. Różni-ce pomiędzy wariantami wynikają
Ryc. 2. Ocena skutków w krajobrazie. Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska)
Fig. 2. Landscape impact assessment. Rospuda case – the scheme. Legend
over-scaled (author A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
z cech narażonej przestrzeni i pla-nowanych inwestycji, co determinu-je skalę, natężenie i znaczenie skut-ków. Porównanie wariantów zostało dokonane przy pomocy opracowa-nych specjalnie kryteriów. Uwzględ-niono rangę zagrożonego krajobra-zu, natężenie skutków, niepewność prognozowania, możliwość narusze-nia zasobów turystycznych i zaistnie-nia skutków długotrwałych i nieod-wracalnych oraz znaczenie skutków i stopień konfliktu. Kryterium decy-dującym była możliwość skuteczne-go łaskuteczne-godzenia skutków. Ocena od-działywania na krajobraz wykaza-ła, że każdy z wariantów w mniej-szym lub więkmniej-szym stopniu naru-sza cechy krajobrazu, budujące jego tożsamość, specyfikę i odrębność. Na podstawie wielokryterialnej anali-zy wskazano wariant niedopuszczal-ny, niezalecany i najmniej oddziały-wujący na krajobraz – zalecany.
Opracowanie finalne to obszer-ny tekst z tabelami. Dla zilustrowania wyników prac opracowano dla całe-go badanecałe-go obszaru plansze w skali 1:5000, każda składała się z 14 arku-szy formatu 0,9 x 2,0 m4: Plansza I:
„Zasoby i walory zagrożonego kra-jobrazu”; plansza II: „Ocena skut-ków w krajobrazie i środki łagodzą-ce”. W artykule zamieszczono trzy schematyczne rysunki ilustrujące za-kres studiów krajobrazowych (ryc. 1, 2, 3). Sporządzono dokumentację fo-tograficzną i zamieszczono wizuali-zacje trasy i mostów (ryc. 4-9).
Ryc. 3. Środki i działania łagodzące. Przypadek Rospudy – schemat. Legenda przeskalowana (oprac. A. Sas -Bojarska, oprac. komput. A. Wierzchowska)
Fig. 3. Mitigation measures. Rospuda case – the scheme. Legend over-scaled (author A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
23
Ryc. 4. Przybliżony widok hipotetycznego mostu podwieszonego z odległości ok. 1,5 km, widoczny jedynie pylon o wysokości 120 m (fot. A. Sas -Bojarska, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 4. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 1,5 km, only the tower is visible (photo A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 7. Przybliżony widok hipotetycznego mostu wiszącego z odległości ok. 700 m (fot. A. Sas -Bojarska, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 7. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 700 m (photo A. Sas-Bojarska, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 5. Przybliżony widok hipotetycznego mostu podwieszonego z odległości około 400 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 5. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 400 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 8. Przybliżony widok hipotetycznego mostu wiszącego z odległości około 400 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 8. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 400 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 6. Przybliżony widok hipotetycznego mostu podwieszonego z odległości około 200 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 6. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 200 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Ryc. 9. Przybliżony widok hipotetycznego mostu wiszącego z odległości około 200 m (fot. Zb. M. Michniowski, wizualizacja A. Wierzchowska)
Fig. 9. The approximate view of hypothetical suspension bridge from about 200 m (photo Zb. M. Michniowski, computer drawing A. Wierzchowska)
Podsumowanie
Conclusion
Dzięki ocenie oddziaływania na środowisko obwodnicy Augusto-wa osiągnięto szereg korzyści, w tym ekonomicznych. Nie będzie zreali-zowana inwestycja nieopłacalna fi-nansowo, z uwagi na skrajnie trud-ne uwarunkowania hydrogeologicz-ne. Nie zapłacimy kar do UE za zła-manie prawa unijnego. Wzrosną wpływy z turystyki, bo region zacho-wa swe najzacho-ważniejsze cechy i tożsa-mość. Ale najważniejsze w tym przy-padku są korzyści niewymierne. Zo-stanie zachowane dziedzictwo przy-rody i krajobrazu. Ważne dla nielicz-nych, ale potrzebne wszystkim. Nie-spodziewany sukces w procesie de-cyzyjnym i w planowaniu inwesty-cji stał się doskonałym materiałem dydaktycznym. Nie tylko dla pro-jektantów mostów i dróg, również dla architektów krajobrazu. Okaza-ło się, że krajobraz jest elementem, który może decydować o realiza-cji inwestyrealiza-cji. Warto więc, aby jego ochrona i kształtowanie w ramach OOŚ stały się przedmiotem naucza-nia na kierunkach architektury kra-jobrazu. Oceny środowiskowe, jako narzędzie powszechne i wymaga-ne prawem, stanowią bowiem jeden z nielicznych instrumentów wprowa-dzania osiągnięć architektury krajo-brazu w życie.
Aleksandra Sas -Bojarska
Wydział Architektury Politechnika Gdańska
Faculty of Architecture
Gdansk University of Technology
Przypisy
1 Wyszczególniono ponad 50 pozycji, m.in.:
Baranowska -Janota M., Marcinek R., Mycz-kowski Zb., 2007, Czerwona Księga
Krajo-brazów Polski [w:] Międzynarodowy
Kon-gres Polskich Architektów Krajobrazu
Sztu-ka ochrony i kształtowania środowisSztu-ka. Twór-czość – Nauka – Dydaktyka, Kraków, s. 43–45;
Bogdanowski J., 1998, Konserwacja i
ochro-na krajobrazu kulturowego (ewolucja metody),
Teki Krakowskie VI, Kraków; Sas -Bojarska A., 2006, Przewidywanie zmian
krajobrazo-wych w gospodarowaniu przestrzenią z wy-korzystaniem ocen oddziaływania na środo-wisko na przykładzie transportu drogowego,
Gdańsk; Guidelines for Landscape and
Visu-al Impact Assessment, 1995, Institute of
Envi-ronmental Assessment, The Landscape Institu-te, London, Glasgow; Guidelines for
Landsca-pe and Visual Impact Assessment, 2002, The
Landscape Institute / The Institute of Environ-mental Management and Assessment, London; Ambrosiewicz M. i in., 1997, Ochrona
zabyt-kowego krajobrazu kulturowego województwa suwalskiego, cz. I, II – „Zasób i waloryzacja”,
„Wytyczne i plan strefowy”, Suwałki.
2 Wykonał w ramach oceny oddziaływania
na krajobraz M. Ambrosiewicz.
3 Określenie strefy wpływu wizualnego i
wi-zualizacje opracowali: A. Sas -Bojarska – oprac. nauk. i nadzór merytoryczny, badania tereno-we, dok. fot.; Z. M. Michniowski – numerycz-ny model korytarza rzeki (oprac. i zastosowanie metody), dok. fot.; D. Lasek, M. Walukiewicz – komputerowe wyznaczenie stref widoczności mostów i ich wizualizacje; H. Stenzel – uprosz-czone wizualizacje komputerowe trasy. Ory-ginalne rysunki i wizualizacje są dostępne na: http://195.116.72.9/gddkia/2009/03/1/03_za-lacznik08.zip, gdzie zamieszczono w
załączni-ku nr 7 pełny tekst oceny oddziaływania na kra-jobraz, rysunki i dok. fotograficzną z wizuali-zacjami.
4 Oprac. merytoryczne i graficzne plansz
– A. Sas -Bojarska; kreślenie komputerowe plansz – M. Kowiel. Dokumentacja fotogra-ficzna – A. Sas -Bojarska (oprócz zdjęć podpi-sanych w raporcie indywidualnie).
