R O C Z N IK I N A U K S P O Ł E C Z N Y C H T o m III — 1975
WILHELM WEBER*
DIE KATHOLISCHE SOZIALLEHRE
VOR DEM PROBLEM DER UNBEW ÄLTIGTEN FREIHEIT IN DER GESELLSCHAFT
Die h eftigen g esellsch aftsp o litisch en A u se in an d e rsetz u n g en in d en In d u strie län d e rn der w estlich en W e lt seit etw a d e r M itte d er sech zig er J a h re h aben eines in a lle r D eu tlichk eit w ie d e r n e u zu tag e g e fö rd e rt: d a ß m an a) bis h e u te noch im m er nicht w eiß, w as e ig e n tlic h F re ih e it b ed e u te t und b) w ie F re ih e it als d a u e rn d zu sic h e rn d e r W e rt g e se ll schaftlich-politisch im m er w ie d e r v o n neu em o rg a n isie rt w e rd e n m uß. M it an d e re n W o rten: Z w eih u n d ert J a h re n ach d e r A u fk läru n g u n d d e r franzözischen R evo lu tio n ste h e n w ir n ach w ie v o r v o r dem P roblem der u n b e w ä ltig te n F reiheit.
K önnte das nicht d a ra n liegen, d a ß d e r F reih eitsb eg riff d e r A uf k läru n g u nd der franzözischen R ev o lution falsch o d e r w en ig ste n s e in seitig w ar?
Das Dilem ma b eg an n dam it, d aß J. J. R ousseau g leich am A n fan g seines C ontrat social e rk lä rte , d er M en sch w e rd e frei g eb o ren , u n d doch liege e r ü b erall in K e tte n 1. Der d e u tsc h e P olitologe W ilh elm H enn is h at d arau f hingew iesen, d aß R ousseau h ie r eine w e se n tlich e B estim m ung d e r conditio hu m an a leu gn et, näm lich die, d a ß d e r M ensch zw ar m it der F ähigkeit, frei zu w erd en , g eb o ren w ird, im Z u stan d e d e r G e b u rt jed och alles a n d e re als frei ist 2.
Die n eu zeitlich e F re ih e itsid e e (R enaissance, A u fk läru n g , fran zö sich e R evolution) ist prim är die e in e r em an zip ato risch en F reih eit. F re ih e it von A bhängigkeiten, A u sb ru ch aus e in e r zum Teil irra tio n a l leg itim ie r * Profesor uniw ersytetu w M ünster (RFN), dyrektor Instytutu C hrześcijańskich Nauk Społecznych w Münster.
1 J. J. R o u s s e a u, C o n tia t social, 1. Buch, I. K apitel.
2 W ilhelm H e n n i s , D emokratisierung. Zur Proble m atik eines Begriiis, Köln und Opladen 1970, S. 37.
ten g e b u rtsstä n d isc h e n feu d alistisch en P riv ilegiensgesellschaft, Befrei ung v o n n ic h t d u rch V ern u n ft leg itim ie rte n A u to ritä te n usw.
Es h a n d e lt sich um e in e n re v o lu tio n ä re n F reiheitsbegriff, re v o lu tio n ä r in dem Sinne, d aß e r die B efreiung des Individuum s aus e ta b lie r te n g e sellsc h a ftlic h e n S tru k tu re n m it P riv ileg ie n ch a ra k te r anzielt. In diesem Sinne h a b e n w ir es z u n äch st u nd p rim är m it einem m eta p o litisc h e n F reih eitsb eg riff zu tu n, d essen z e n trale r In h alt die gleiche re c h tlic h e F re ih e it a lle r ist. In diesem m etapo litischen Sinne sind die re v o lu tio n ä re n A xiom e v o n F re ih e it und G leichheit zu v e rsteh en . G leich h eit w u rd e noch n ich t p rim ä r als E galität des sozio-ökonom ischen S tatu s begriffen, w ie es h e u te bei v ie le n eg alistisch en B estrebungen d e r Fall ist, s o n d e rn als E g alität des allg em einen B ürg erstatu s im Sinne d e r „g leich en re c h tlic h e n F re ih e it" aller.
F re ih e it und G leichheit, das h eißt: A lle h aben die (formal) gleichen R echte, niem and ist rec h tlic h p riv ile g iert, niem and ist rec h tlic h ab hängig!
D er B ürger, d e r d iese F re ih e it in d e r franzö sisch en R evolution ge g en die P riv ileg ie n g ese llsc h a ft des A n cien régim e erkäm pfte, w ar der B ürger vom jak o b in isc h e n Typ. D er B ürger tra t som it rev o lu tio n ä r in die A re n a d e r W e ltg esc h ich te . Er n a n n te sich stolz Citoyen! Es w ar d er B ürger aus R ousseau s C ontrat social.
A n d e r S eite dieses B ürgers, des C itoyen, un d gleichzeitig in K on k u rre n z zu ihm, käm p fte d e r B ürger ein es an d e re n Schlages, jener, für den die R ev o lu tio n n u r die n o tw e n d ig e D urchgan gsstufe zu e in e r G e sellsch aft w ar, in d e r e r selb st zur dram atis perso n a w e rd e n w ürde.
Die w e ite re E ntw icklung folgte m it e in e r gew issen in n eren Logik. A b stra k te re v o lu tio n ä re P ro k lam atio n en v on E m anzipation und F rei h e it sind fü r d e n n a c h re v o lu tio n ä re n A lltag, w enn w ie d e r Politik g e m ach t w e rd e n m uß, zu un h an d lich , zu w enig o p erational. Die Folge w ar, d a ß die fran zö sisch en R ev o lu tio n sv erfassu n g en die a b stra k te kos m o p o litisch e F re ih e it n u n m eh r v e rrä u m lic h te n und v e rd in g lic h te n und in k o n k re te in d iv id uelle Freiheitsräujm e um form ten. N eb en die E rklä ru n g d e r a llg em ein en d ro its de l'h o m m e tra te n die k o n k re te n droits du
c ito y e n ! 3.
In d en v e rsc h ie d e n e n R e v o lu tio n sv erfassu n g en ist die Rede von » n a tü rlic h e n u n d u n v e rlie rb a re n M e n sc h e n re c h te n ”, ab e r diese R echte w e rd e n sofort zu k o n k re te n B ü rg e rre c h te n v erd ig lich t und in div idu ali siert, w om it d e r Keim zu r U ng leich heit der ein zeln en Individuen g e leg t w u rd e.
8 V g l. D éclaration des droits de l'homme et du citoyen; b esch lossen von der N ationalversam m lung in den Sitzungen vom 20., 21., 23. und 26. A ugust 1789, ge nehm igt v om König.
In A rt. I der D éclaration v o n 1789 h e iß t es: „Frei u n d g leich an R echten w e rd e n die M en schen g e b o re n u n d bleib en es Ä h n lich h ieß es schon in d e r Bill of Rights v o n V irg in ia (USA) vom 12. Ju n i
1776, w o in A rt. I e rk lä rt w ird, „d aß alle M en sch en v o n N a tu r aus frei und unab hän gig sind u nd gew issg a n g e b o re n e R ech te b e sitz en [...]” . Diese E rklärun g en e n tsp re c h e n dem „Pathos des A llg em ein en ", der Idee des W eltb ü rg erlich en , alles dessen, „w as M en sc h e n a n tlitz trä g t".
Die V erd ing lichu n g, die In d iv id u a lisie ru n g d e r allg e m e in en M en sc h en rech te zu den alltä g lic h e n B ü rg e rre c h te n u n d dam it die V er- flüchitgung des re v o lu tio n ä re n P athos des A llgem einen, folgte auf dem Fuße. So h e iß t es in A rt. II d e r D éclaration vo n 1789 zu n ä ch st n och einm al: „Der Zw eck jed en p o litisch en Z usam m en schlusses ist die Be w ahru ng der n a tü rlic h e n u n d u n v e rlie rb a re n M e n sc h e n rec h te". D ann aber w ird sofort m assiv in d iv id u alisiert: „D iese R echte sind F reih eit, Eigentum , S icherheit und W id e rsta n d g eg en B edrückung". Und A rt. XVIII fügt hinzu, d a ß „das Eigentum ein u n v e rle tz lic h e s u nd heilig es ist". — Ä h n lich e F o rm u lieru n g en e n th ä lt a u c h die V erfassu n g der französischen R epublik vom 24. Ju n i 1793.
Die V erd in g lich u n g d er allgem ein en M e n sc h e n rec h te zu d en k o n k re ten B ürgerrechten, v o r allem im „u n v e rletz lic h en u n d h e ilig e n Ei g entu m ” sich d a rste llen d , fü h rte das B ürgertum des B esitzindividalis- mus an die S ch alth eb el d e r g esellsch aftlich -p o litisch en M acht im 19. Ja h rh u n d e rt. Das m ark ierte zug leich d en Beginn d er liberal-in d iv io u ali- schen R echtsepoche Europas, die im C ode civil (auch C ode N ap o léo n genannt) v o n 1804 ih re n e rs te n g esetzlich en N ie d e rsc h la g fan d u nd von d o rt sich in d en B ürgerlich en G esetzb ü ch ern a n d e re r S ta a te n E uro pas fortsetzte. Die b eso n d ers sta rk e n u n d s ta rtb e g ü n stig te n C itoy en s der französischen R evolution b e n u tz ten n u n m eh r eifrig ih re d ro its du citoyen (Eigentum, G ew erbefreih eit, lib e ral-p e rm issiv e G esellsch afts auffassung), um ih re n w en ig er b e g ü n stig te n C on-cito yen s d a v o n zu laufen.
Ü ber N ach t b e h e rrsc h te nich t m eh r d e r C itoyen, das Ideal d er französischen R evolution, das Feld, so n d e rn der B ourgeois, der lib e ra l k o n se rv a tiv e B esitzbürger. Die allg em ein e fo rm al-rech tlich e g leiche F reih eit aller ging fo rtan e in h e r m it e in e r m assen h aften ökonom ischen U nfreiheit und U ngleichheit, w ie sie das P ro le ta ria t des 19. J a h r h u n d erts ken n zeich n ete.
Als Z w ischenergebnis k ö n n en w ir festh alten : Am A nfang d e r m o dern en p o litischen F reiheits- und E m anzipationsgeschichte, w ie e r d u rch A ufklärung und französisch e R ev olutio n m a rk ie rt w ird, ste h t d e r B ür ger im Kam pfe gegen die P riv ileg ien g esellsch aft des A n cien régim e. A ber d ieser B ürger ist n ich t auf ein en Begriff zu bringen. Er ste llte
sich (im m er u n te r B erufung auf die a b stra k te n Ideale von F reih eit und G leichheit) in zw ei v ö llig v e rsc h ie d e n e n T y pen dar, u nd b eide sind E rgebnis, R e su lta t der A u fk läru n g u n d d e r R evolution. Die b eid e n T y p en stre ite n m itein a n d e r w ie fein d liche B rüder, u nd da beid e T ypen in d e r „ b ü rg e rlic h e n " G esellschaft n e b § n e in a d e r leben, ist „die G eschichte d e r b ü rg e rlic h e n G esellsch aft die G eschich te des Kam pfes des Bürgers g e g e n d e n B ü rger" i .
A uf d e r e in e n Seite ste h t d e r B ourgeois, also d er k o n k re te Bürger, d e n w ir a u ch d e n „ se k u n d ä re n " B ürger n en n en können, in se in e r insti tu tio n ell-ju ristisc h -p o sitiv en B egrenztheit, m it den b e k a n n te n b ü rg e r lich en S tatu ssy m b o len des V erm ö g ens, d er „b ü rg e rlic h en " Bildung und K ultur, d e r „ b ü rg e rlic h en " Fam ilie, k u rz des „b ü rg e rlic h en " Lebensstils. — G eg en ihn „ b e h a u p te te sich im m er a u ch d e r sich auf das A llgem eine, auf den M en sc h e n bezieh en d e B ürger: als G enie o d er Bohem ien, als W e ltv e rb e s s e re r od er R e v o lu tio n är od er als k ritisc h e r od er p ro te stie re n d e r In te lle k tu e lle r. D ieser G egen satz e n tsp ric h t dem G esetzt, nach dem die b ü rg e rlic h e G esellschaft a n g e tre te n ist. Die b ü rg erlic h e G esell sch aft h a tte sich re v o lu tio n ä r e ta b lie rt; das S elb stv erstän d n is, m it dem d ie feu d a le P riv ileg ie n g ese llsc h a ft re v o lu tio n ä r ü b e rw u n d en w urde, w ar d a s S e lb stb e w u ß tsein des B ürgers als A llgem eines: D er B ürger m achte se in e R ev o lu tio n als M e n s c h " 5. — Es ist dies der B ürger in seinem „p rim ä re n " Typ, w ie m an ihn n e n n e n k an n. — Es ist d e r C ito yen im G egensatz zum Bourgeois. — „Die P riv ileg ien g esellsch aft w u rd e mit dem In stru m e n t e in e r T h eo rie ü b erw u n d en , die dem M en schen schon als M en sch en b estim m te n a tü rlic h e R echte zuschrieb. A b er dam it stellte sich die b ü rg e rlic h e G esellschaft u n te r das G esatz dieses A nfangs: Der B ürger als allg em ein er, als M ensch also, blieb im m er die N eg atio n des B ürgers u n d se in e r G esellschaftform als b eso n d erer. Die b ü rg erlich e G esellsch aft b efin d et sich ste ts in e in e r S pannung in R ichtung des allg e m e in en A nspru chs, den die b ü rg elich e n P rinzipien d e r F re ite it und d e r G leich h eit b e d e u te n " 6.
So w a r es d en n au ch n ich t v e rw u n d e rlic h , d a ß au s d iese r Spannung des allg e m e in en A nsp ru ch s, n ach dem e r sich u n a u sro ttb a r in den K öp fen festg e se tzt h a tte , im m er w ie d e r v on Z eit zu Zeit rev o lu tio n ä re Be w eg u n g e n a u fb rach en . Die e rs te B ew egung d iese r A rt w a r die franzö sisc h e F e b ru a rre v o lu tio n v o n 1848, d e r die d e u tsc h e M ärzrev o lu tion des g leic h en J a h re s en tsp ra ch . H ier w a r es, w o d e r sog en an n te 4. Stand, das In d u strie p ro le ta ria t, die jak o b in isch -lib erale R evolution von 1789
4 Bernard W i 11 m s, P lanungsideolo gie und revo lu tio n ä re Utopie. Die zweiiache
Flucht in d ie Zukunft, Stuttgart 1969, S. 9.
s Ibid. « Ibid.
für sich n ach zu h oln v e rsu c h te. Ih r F re ih e itsid e a l w a r e x a c te m e n t das von 1789, das fo rtan E uropa u n d h e u te m eh r o d er w e n ig e r die ganze W elt b e h e rrsch e n sollte.
Seit der A u fk läru n g u n d d e r fran zö sisch en R evolution lau fen in d e r Politik des 19. und 20. J a h rh u n d e rts zw ei u n tersc h ie d lic h e F re ih e its begriffe n eb e n ein a n d er her, die den zw ei g e n a n n te n B ü rg e rty p e n e n t sp rech en (C itoyen/B ourgeois bzw. p rim ä re r/s e k u n d ä re r B ürger typ): Das F reiheitsideal v o n 1789 bzw. 1848, d.h. die ja k o b in isc h -re v o lu tio n ä re , kosm opolitische F reih eit als allg em ein es M e n sc h e n rec h t m it dem „P at hos des A llgem einen", und die v e rd in g lic h te n , k o n k re tisie rte n , in d i v id u alisierten F re ih e itsre c h te und -räu m e als F re ih e ite n des B ürgers, des Bourgeois, m it dem „Pathos des In d iv id u e llen ".
Das Pahos des A llgem einen, das den g en u in re v o lu tio n ä re n em an- zipatorisch en F reiheitsbeg riff auszeich n et, ste llt p rim ä r auf die gleiche F reih eit aller, m ithin auf G leich heit ab; es lö st bis auf d en h e u tig e n Tag u n d h e u te v e rs tä rk t in W e ste u ro p a im m er w ie d e r rad ik a l- oder fu n d am en tald em o kratisch e B ew egungen m it s ta rk e r P olem ik g e g e n die k o nkreten, in d iv id u ellen F re ih e itsräu m e aus (P rio rität des G e se llsc h aft lichen, des A llgem einen v o r dem P riv aten ; G leich h eit (im Sinne von Egalitarism us) v o r F reiheit); d e r b o u rg eo is-lib era le F re ih e itsb e g riff b e tont d em g egen üb er die in d iv id u ellen F re ih e itsräu m e (P rivateigentum , M ark tw irtschaft und W ettb ew erb ).
Das N e b e n e in a n d e re x istie re n zw eier F reih eitsb egriffe, re p rä s e n tie rt d urch zw ei u n tersc h ie d lic h e B ü rg ertyp en , h ä lt die G esellsch aft im Z u stande stän d ig er S pannung u n d in d e r G efahr, d aß die p o litisch e B alan ce, die beide F reih eitsk o n zep tio n e g e g e n ein a n d er re la tiv ie rt, v e rlo re n g eht u n d e in e r to ta litä re n G esellschaft „lin k e r" o d e r „ re c h te r" O b se r vanz d er W eg geöffnet w ird. A lexis de T o cq u ev ille (1805-1859), der in telligen te B eobachter d e r g e sellsc h a ftlic h e n u n d po litisch en S zenerie sein er Zeit in F ran k reich , h a t d en p e rm a n e n te n C h a ra k te r des R evo lutio nstyp s v o n 1789 (und 1848) k la r e rk a n n t. Seine B eo b ach tun gen sind für u n se re r G eg en w art in d e r w estlich en W e lt v o n e in e r b e stü rz e n d e n A ktualität. In seinem W e rk L 'A n c ien rég im e et la R é v o lu tio n sch reib t er: „Aus d e r F ran zö sisch en R evo lu tio n ging ein G eschlech t v o n R evo lu tio n äre n h e rv o r, das d iese ü b e rd a u e rte u n d n e u in d e r W e lt zu sein scheint: ein u n ste te s und d e stru k tiv e s Elem ent, ste ts zum H e ru n te r reiß e n b ereit, unfähig zum A ufbau. Es w e n d e t n ich t n u r G ew alt an, m ißachtet die R echte des Individuum s u n d u n te rd rü c k t die R echte der M inderh eiten, so n d ern — u nd das ist n e u — b e k a n n t sich a u ch noch dazu, d aß dies so sein m üsse. Es v e rk ü n d e t als D oktrin, es g e b e k e in e R echte des Individuum s, und som it eig en tlich auch k e in Individuum ,
so n d e rn n u r ein e M asse, d er je d e rz e it alles a rla u b t sei, ih re Ziele d u rc h zusetzen.
Ä h n lich es h a t m an n ach fast alle n g ro ß e n R ev o lutio nen beobachten k önn en. B esondre F a k to re n ab e r sind:
1. D er d e m o k ra tisch e C h a ra k te r u n se re r R evolution, der zur M iß a c h tu n g d e r R echte des Ind ividu u m s u n d zur G ew alt fü hrte, da die R e v o lu tio n im V olk ih r w ich tig stes In stru m en t hatte.
2. D er ph ilo so p h isch e C h a ra k te r, d er se lb st für G ew alt eine T heorie benötig te.
3. Eine R evolution, die n ich t n ach einem kurzem Z eitraum zum S tillstan d kom m t, so n d e rn seit 6o J a h re n fo rtd a u te rt. Da sie n u r den S ch au p latz w ech selt, e rn e u e rt sich das re v o lu tio n ä re Elem ent städig un d trifft irg ed w o im m er w ie d e r auf sein e T rad itio n en und Lehren. So g ib t es seit 6o J a h re n irg en d w o in d e r W e lt und für jederm an n zu g äng lich ste ts ein e h o h e S chule d e r R evolution, w o sich alle u n ru h i g en u n d g e w a lttä tig e n Köpfe, die ih r V erm ö g en v e rlo re n hatten, zu ih re r A usbildung u n d U n te rw e isu n g e in fan d en 7.
Ein In d iv id u a le re c h t m u ß te n a tü rlic h ganz b eso nd ers gegen das re v o lu tio n ä re P athos des A llg em ein en v e rsto ß e n , näm lich das E igentum s rech t, das in d e n R ev o lu tio n sv erfassu n g en für u n v e rle tz lic h und heilig d e k la rie rt w o rd e n w ar. K urz v o r d e r F e b ru arre-v o lu tio n von 1848 hat A lex is de T o cq u ev ille diese A ch illesferse e in e r G esellschaft, die sich als G esellschaft v o n G leichen v e rsta n d , ein d rin g lich beim N am en g en an n t. „Die F ran zö sische R evolution, die alle P rivileg ien beseitig te und alle au ssc h lie ß lic h e n R echte v e rn ic h te te , hat ein R echt besteh en lassen, das d es Eigentum s. Die E igentüm er d ü rfen sich aber ü ber die M acht ih re r P osition k e in e Illu sio n en m achen und sich nich t einbilden, das E ig en tu m srech t sei ein u n e in n eh m b ares Bollw erk, w eil es bisher n och n irg e n d s e rstü rm t w o rd e n ist. D enn u n se re Zeit gleich k e in e r an d e re n [...] H e u te e rsc h e in t das E igen tu m srecht n u r noch als letz te r Rest e in e r u n te rg e g a n g e n e n a risto k ra tisc h e n W elt; es ste h t allein noch auf re c h t als e in iso lie rte s P riv ileg in m itten e in e r g leichgem achten G esell sch aft [...] Es h a t je tz t a lle in u n d je d e n T ag den u n m ittelb aren und u n a u fh ö rlic h e n A ngriff d e r d e m o k ra tisch e n A n sch au u n g en auszuhalten,
[...] Bald w ird d e r po litisch e Kam pf zw ischen den B esitzenden und d en B esitzlosen au sb rech en ; das Eigentum w ird das g ro ß e S chlachtfeld bilden, u n d die h a u p tsä c h lic h ste n po litisch en S treifragen w e rd e n sich
1 Loc. cit., Band 2: Fragments et notes sur la Révolution. T exte établi et annoté
par André Jardin, Paris 1953; hier in: Im anuel G e i s s, T ocqu eville und das Zeitalter
um die m ehr oder w en ig er tie fg re ife n d e n V e rä n d e ru n g e n d reh e n , d en e n die R echte d e r E igentüm er u n te rw o rfe n w e rd e n sollen. D ann w erden w ir die g ro ß e n öffentlichen B ew egungen und die g ro ß e n P a rte ie n Wie d e rse h e n ” 8.
Seit etw a d e r M itte d er sech zig er J a h re e rle b e n w ir in u n se re r w estlichen G esellschaft eine sp e k ta k u lä re W ie d e rg e b u rt des B ürgers in seinem p rim ären Typ, des B ürgers als P ro te stan te n , als R ev o lu tion är, als V e rn e in e r des G ew ord enen u n d so g ar als V e rn e in e r e in e r g e p la n te n oder pro g ram m ierten Zukunft. Z ukunft m uß offen sein; k o n k re t p ro g ra m m ierte Z ukunft ist b e re its w ie d e r E in sch rän k u n g des A llgem einen , des kosm opolitischen G ehalts v o n F re ih e it und G leichheit. Das K on krete, als dem A llgem einen w id e rsp re ch e n d , die g e g e n w ä rtig e n V e rh ä ltn isse m üssen n e g ie rt w erden, w ä h re n d die F o rd e ru n g e n für die Z ukunft völlig a b stra k te r N a tu r zu sein haben. Ein k o n k re te s P rogram m für die Zukunft ist im m er etw as, w as n u r u n te r E insatz v o n M acht die C han ce hat, v e rw irk lic h t zu w erden, und zw ar v o n denen, die das Program m entw orfen. Program m und g esellsch aftlich -p o litisch es E stablishm ent g e h ö ren zusam m en. Dem w ü rd e ü b rig e n s g e n a u das D iktum e n tsp re ch e n , das K arl M arx im J a h re 1869 g e g e n ü b er dem E n g län d er B eesley fo r m u liert hab en soll: „ W er ein Program m fü r die Z ukunft v e rfa ß t, ist ein R eak tio n är” 9.
Einer politischen Praxis, die dem P athos des A llgem ein en v e rfa lle n ist, sind v e rstä n d lich e rw e ise alle je n e R ealfato ren u n d In stitu tio n e n in n erh alb d e r G esellschaft ein D orn im A uge, die dem P ro zeß d e r v erallg em ein ern d en E galisieru n g im W eg e stehen, die ihn hem m en. K urzgespro chen sind das je n e E nklaven, je n e Inseln, je n e M ik ro g ru p pen und In stitu tio n e n in n erh a lb d er G esellschaft, die n a c h a n d e re n G e setzen als den en d e r G esam tg esellsch aft s tru k tu rie rt sind. Die G esam t gesellschaft, das A llgem eine, soll „d em o k ratisch ", ein e V e rtra g s g e s e ll schaft v o n G leichen sein; in ihr soll es k ein e G eheim nisse geben, kein e geheim en K abinettsbesch lüsse, sie soll offen u n d ö ffentlich sein (ein besonders b elieb tes S chlagw ort ist die F o rd e ru n g n ach „Ö ffentlichk eit aller V orgänge"); sie soll jedem die g leich e C hance b ieten , n ic h t n u r form al-rechtlich, so n d ern auch tatsäch lich ; in ih r soll es k e in e n geben, d er H e rrsch aftg ew alt ü b e r a n d e re ausübt, es sei d en n p e r M andat.
Diesem K onzept, für die G esam tg esellsch aft rich tig, ste h e n a b e r die M ikro gru pp en und In stitu tio n e n in n erh a lb d e r G esellschaft im W egë, die den ein zelnen aus d er G esellschaft h e ra u sh e b e n , die ihm ein e g e
s A d e T o c q u e v i l l e , Erinnerungen, in: I. G e i s s, loc, cit., S. 240 i. 9 G. S o r e 1, U ber die G ewalt, Frankfurt a.M ain 1969, S. 158 f.
w isse H e rrsch aftsb efu g n is v e rle ib e n , die ihn m it e in e r gew issen M acht a u ssta tte n , die es ihm e rla u b en , ein Leben zu führen, das p riv a t ist, kurzum : die ihm ein e w ie a u ch im m er g e a rte te S o n d erstellu n g g e sta tte n u n d dam it das A llg em ein e in F ra g e stellen.
M ik ro g ru p p en d iese r A rt, In stitu tio n e n d iese r A rt sin d v o r allem die Fam ilie, d e r e n tg e g e n g e h a lte n w ird, sie tra g e d u rch ih re n Klein- g ru p p en eg o ism u s zur Z erk lü ftu n g d e r G esellschaft bei, fe rn e r das p ri v a te Eigentum , die auf dem P riv a te ig e n tu m b a sie ren d e O rdnun g u n se re r W irtsc h a ft u n d G esellschaft. A b e r a u ch jed e n a n d e re S onderstellung ein es M en sch en od er e in e r G ru pp e w ird a tta c k ie rt, z.B. die des A m t s trä g e rs in n erh a lb e in e r h ie ra rc h isc h s tru k tu rie rte n K irche. Dam it g erät je d e n A u to ritä t u n te r B eschuß, die sich auf ju ristisch e T itel abstützen w ill — a b e r auch solche, die sich aus d e r L eitungsnotw endigkeit, aus d e r D irek tio n sb e d ü rftig k e it d e r M ik ro g ru p p en w ie der Kirche, der Fam ilie o d e r e in e r a n d e re n G rup p e ab leitet. P erm am enter L egitim ations zw ang u n te rg rä b t jed e s V e rtra u e n zw ische F ü h re n d en un d G eführten.
Die fu n d am e n ta le A m bivalenz im F reih eitsbegriff selbst h at von A nfan g an zu e in e r D iversifikation, zu e in e r itio in p a rte s in den politi sch en K o n sequ enzen geführt. So k o n n ten sozialistische u nd lib eral-k o n s e rv a tiv e „ b ü rg e rlic h e ” K räfte — b eid e die F re ih e it zum Z eugen a n ru fen d — e in a n d e r p olitisch sich bis aufs M esser bekäm pfend e P arteien e ta b lie ren .
Im B ereich d e r sozio-ökonom ischen O rd n u n g sp o litik gingen sie g e tre n n te W ege:
— M ark tw irtsc h aft, p riv a te s P ro d u k tiv eig en tu m , W ettb ew e rb , G ew erb e fre ih e it als v erd in g lic h te , in d iv id u alisie rte R echte des Bürgers
(d ro its du cito yen ) fan d en im b ü rg erlic h e n L iberalism us ih re poli
tisc h e H eim statt;
— z e n tralistisc h e , b ü ro k ra tisc h e , die p riv a te n R ech tsräum e a u ssc h a lte n de O rg a n isatio n fo rm en w u rd e n zum S chibb oleth des p ro le tarisc h e n L iberalism us, d e r die M e n sc h e n rec h te (droits de l'h o m m e ) zu schüt zen v o rg ab.
Das h eiß t, im o rd n u n g sp o litisch e n B ereich setzte sich bis in die G e g e n w a rt h in ein d e r jak o b in isch -em an zip ato risch e F reiheitsbeg riff bei d en S o zialisten durch, w ä h re n d d e r b o u rg eo is-lib erale F reiheitsbegriff d e r v e rd in g lic h te n B ü rg e rre c h te sich sein e H eim statt bei d e n a n tiso z ia listisc h e n K räften schuf.
D er ra d io k a ld e m o k ra tisc h e Kam pf g eg en die v erd in g lich ten B ürger re c h te e rsc h ö p ft sich h e u te a b e r n ich t m eh r prim är im Angriff auf das E igentum , so n d e rn b ezieh t a u ch die g esellsch aftlich en G ruppen und
In stitu tio n en im Raum zw ischen Indiv id uu m u n d S taat ein (die sog. corps interm éd iaires). Die m acht sich z.B. in W e std e u tsc h la n d seit e in i g en J a h re n b e m e rk b ar im Kam pf g e g en den g e sellsc h a ftlic h e n Einfluß d ieser G ruppen u n d In stitu tio n en , die n u r als ein e A rt V e rlä n g e ru n g d er v erd in g lich ten F re ih e itsre c h te der ein z e ln e n g e seh e n w erd en . D er Kam pf gegen die K irche und ih re b e ste h e n d en In stitu tio n e n — p riv a te Schulen, theologische F a k u ltä t an sta a tlic h e n U n iv e rsitä ten , die se h r u m fan g reich e k irchlich e S ozialarb eit in Form v o n K ra n k e n h äu se rn , Ju g e n d w o h lfa rts- arb eit, Sozialhilfe für schw ache G lied er d e r G esellschaft — , u n te r dem Schlagw ort d e r „T ren n u n g v o n K irche u nd S ta at" g eführt, ist z.Z. der deu tlichste A u sd ru ck d ieser Bew egung. In d e n rad ik a ld e m o k ra tisc h e n A ttitü d en sch w in gt bei v ielen die N o stalg ie des ja k o b in isc h -lib e ra len F reih eitsid eals mit. In einem P apier d e r Ju g e n d o rg a n isa tio n e in e r w e s t d eu tsch en P artei h e iß t es z.B.: „Die D u rch setzung lib e ra le r P olitik u n te r den sozio-ökonom ischen B edingungen e in e r sp ä tk a p ita listisc h e n G esell schaft setzt im V e rh ä ltn is v o n K irche u n d S taat, B ürger u nd R eligion zu n ächst die Einlösung der frü h lib e rale n b ü rg e rlic h e n E m anizpations- fo rd eru n g en v o ra u s" 10.
Die K onsequenz aus diesem jak o b in isc h e n D enken ist, d a ß zw ar die su b jek tiv e relig iöse Ü berzeu g un g d es E inzelnen als G ru n d re c h t a n e r kan nt w ird, ihre k o n k re te V e rrä u m lic h u n g u n d V erd in g lich u n g im g e sellschaftlich en Raum — v o r allem als K irche — in a lle n ih re n Er sch ein u n g en bekäm pft w ird.
Fazit: Es gilt, w ie in d e r A u fk läru n g u n d in d e r fran zö sisch en R ev o lution, d er Prim at d e r a b stra k te n rec h tlic h en F re ih e it aller, die jed o ch — und das ist die List d e r Id ee -— n u r zu e rre ic h e n ist, w e n n m it alle n k o nkreten, individual- u n d /o d er g ru p p en b e z o g e n en F re ih e its re c h te n u nd F reih eitsräu m en tab u la ra sa g em ach t w ird, indem sie n ach u nd n ach d urch das Staatsm onopol auf alle n G eb ieten a u sg e tro c k n e t u n d e rse z t w erden.
Dieses rad ik a ld e m o k ra tisc h e V e rstä n d n is e rs tre c k t sich auf alle Bereiche, auf den B ereich v o n K u ltu r u nd E rziehung e b en so w ie auf den Struktur- und o rd n u n g sp o litisch en Bereich. A uch d o rt sind k o n k rete, v e rd in g lic h te F re ih e itsräu m e zu b e setz en . K o n k re t e rfo rd e rt das:
räte d em o k ratisc h e oder b asisd em o k ratisch e L ösungen auf a lle n g e se ll schaftlichen Ebenen, in Schulen, U n iv e rsitä ten , in d e r W irtsc h a ft. M an nennt diesen V org an g euphem istisch : „D em o k ratisieru n g a lle r L ebens
10 Beschluß der L andesdelegiertenkonferenz der D eutschen Jungdem okraten in N ordrhein-W estfalen v . 7. Januar 1973 zum G egenstand „Liberalism us und C hristen tum”.
b e re ich e ". Die Erfolge sind dort, w o eine solche „D em okratisierung" zum Z uge gekom m en ist, „ d u rc h sc h la g e n d ” . Einige u n se re r U n iv ersi tä te n sin d inzw ischen in T o llh ä u se r u m fu n k tio n iert w orden . K onse q u e n t zu Ende ged ach t, e n d e t dieses K onzept, w en n ihm nicht re c h t zeitig E inhalt g e b o te n w ird, a lle r b ish e rig e n E rfahrung nach in ein er z u n äch st o lig o k ra tisc h e n u n d sch ließ lich m on o k ratisch en H e rrsc h a fts form.
A b er a u ch d er F reih eitsb eg riff d e r lib e ral-k o n se rv ativ en Bourgeois- G esellsch aft m uß sc h lie ß lich in e in e r Sackgasse enden, w en n e r sich zeitw eilig p o litisc h durch setzt. Er fü h rt zur P riv ileg ieru n g e in e r b e stim m ten Schicht o d e r K lasse, die ih re P riv ileg ien m it allen legalen u n d n o tfalls illeg e le n M itteln zu v e rte id ig e n b e stre b t ist. Kaum 40 J a h re n ach d e r fran zö sisch en R ev o lution w a r die R estau ratio n der P riv ileg ie n g ese llsc h a ft in F ra n k re ic h p erfek t, n u r d a ß die T rä g er der P riv ileg ie n n ic h t m ehr m eh rh e itlic h die a risto k ra tisch e n S tände des A n cien rég im e w aren , so n d e rn die besitzin d iv id u alistisch e Bourgeoisie. A lex is de T o cq u ev ille h a t dies als Z eitgenosse seh r d eu tlich b e sch rie ben: „1830 w a r d e r Sieg d e r M ittelk la sse e n d g ü ltig u nd so vollständig, d a ß die g esam te po litisch e M acht, alle Im m unitäten, alle V orrechte, alle R e g ie ru n g sg e w a lte n w ie e in g e p ferc h t w a re n in den en gen Raum d ieser ein izig en K lasse, die alles, w as u n te r ihr w ar, vo n R echts w egen u nd alles, w as ü b e r sie h in au sra g te , tatsä ch lic h ausschloß. So w urde sie n ich t nu r zur allein ig en B e h e rrsc h e rin d e r G esellschaft, sondern m an k a n n sag en , d a ß sie diese in P ach t n a h m ” u .
Den b eid e n F reih eitsb eg riffen d er fran zö sisch en R evolution und der R e v o lu tio n sv erfassu n g en , dem jak o b in isc h -re v o lu tio n ä re n und dem b o u rg eo is-k o n se rv ativ e n , ist d e r soziale K onflikt im m anent. M an könnte fast v o n einem „built-in conflict", einem e in g e b a u te n K onflikt, sprechen.
D er A nsatz beim R o usseau sch en Phantom des freien u nd gleichen a b s tra k te n Indiv idu u m s ohne R ück sich t auf die aus d er conditio hum a- na re s u tie re n d e B eg ren zth eit des M en sch en h a t dazu geführt, daß im H inblick auf die M ö g lich k eiten und G ren zen des M enschen und der G esellsch aft v ö llig u to p isch e E rw a rtu n g e n g ew eck t w o rd en sind, die k e in e G esellsch aft ein zu lö sen in der Lage ist. Das ist d er Grund, w e s halb w ir n ach w ie vor, 200 J a h re n ach d e r französischen Revolution, vor dem P roblem d e r u n b e w ä ltig te n F reih eit in d e r G esellschaft stehen.
Das b ish e rig e Z w isch en erg eb n is kann, w ie m ir scheint, am b esten in fo lg e n d e r sch em atisch en Ü b ersich t resü m ie ren d festg e h alte n w e r den:
FREIHEIT
J . J . R O U S S E A U (A U FK LÄ R U N G )
„DER MENSCH WIRD FREI GEBOREN, UND ÜBERALL IST ER IN FESSELN" (C O N T R A T SOCIAL, L BUCH)
„FREIHEIT
/
FRANZÖSISCHE REVOLUTION
- GLEICHHEIT — BRÜDERLICHKEIT" \
Abstrakte gleiche Freiheit
aller fm, jakobinisch-revo lutionärer Freiheitsbegriff v. 1789) ,,C itoyen” ( = primärer, revolutionärer Bürgertyp) I
radikal-dem okra tische
Bestrebungen ! Zentralbegriff: Gleichheit
I
Vorbehalt des ,,GeseIlschaitlichen" gegenüber individuellen
Freiheitsräum en u. -rechten („Pathos des A llg em ein en ”)
I
K onkrete V orbeh alte
gegen
/ 1
X/
I
\Privat „bürgerl.” freige-eigentum Fam ilie sellschaft.
Gruppen Bekämpfung g esell- Einschnüi der Markt schaftl. rung g e wirtschaft Erziehung sellsch aft und des hat V or licher
privaten zug Kräfte
Unternehmers /
\ /
Politik
Zentralistische, bürokratische, k o llek tiv istisch e Politik, um
\
K onkrete in d i v id u e l le F reiheiten
e in z eln er ( = lib eral-k on sevativer
Freiheitsbegriff,
R evolu tion s V e r f a s s u n g e n )
„Bourgeois" ( = sekundärer, n a ch rev o lu tio närer, „politischer" Typ)
I
lib eral-rechtsstaatlic he
Bestrebungen (Code civ il, 1804) Zentralbegriff: Freiheit
I
V orbehalt des „P r iv a t e n " gegnüber g esellsch a ftlich en und/oder staatlich en Eingriffen
(„Pathos des Besonderen") I
K o n k r e te Bejahung
von /
/ \
Privateigentum Fam ilie
Politik
V orzug in d ivid u alistisch er, privatrechtlicher Lösungen; A llergie gegen „V ersorgungsstaat”
W ä h re n d d er letz te n K ozilsperiode im H e rb st 1965 h a tte ich h ä u fi g e r die Ehre u n d das V erg n ü gen , m ich m it dem in zw isch en in die Ew igkeit a b b eru fen en Erzbischof v o n W ro cław , B olesław K ard in al
Ko-m inek, zu u n te rh a lte n . W ir p fleg ten uns in e in e r d e r Espresso-B ars zu treffen , die fü r die K o n zilsv äter u n d P eriti in S eiten räu m en der P e ters b asilik a e in g e ric h te t w o rd e n w aren .
Bei e in e r d iese r für m ich u n v e rg e sse n e n U n te rh a ltu n g e n bem erk te d e r Erzbischof, d e r sich in d e r G esch ichte des d e u tsc h e n sozialen K atholizism us b e d e u te n d b e sse r a u sk a n n te als v iele d eu tsch e T heolo gen, dem S inne n ach e tw a folgendes: „Die T atsache, d a ß die d eutsche A rb e ite rsc h a ft in g a r k e in e r W e ise so rad ik a lisie rt w o rd en ist w ie etw a die A rb e ite rsc h a ft in ro m an isch en Ländern, k a n n ich m ir n u r so e rk lä re n , d a ß in D eu tsch lan d b e re its frü h zeitig die katholisch-soziale B ew egung e in setzte".
Ich glau be, d e r Erzbischof h a tte m it d ieser B em erkung den N agel auf den K opf g etroffen.
D aß diese S o zialleh re jed o c h in D eutschland, w ie Erzbischof K om inek ric h tig sah, in d e r G estalt e in e r sta rk e n k atholisch-sozialen B ew egung b re ite n R eson an zbo d en fand, das h a tte sie in e rs te r Linie d e n Ü b ergriffen des lib e rale n p reu ß isc h en S taatsk irch en tu m s in die F re ih e its re c h te d e r K irch e zu v e rd a n k e n . D enn das k ath o lisch e V e r b a n d sw e sen in D eu tsch lan d b ild e te sich anfangs u n te r dem V orzeichen des K am pfes g e g en d iese s ta a tsk irc h lic h e n Ü bergriffe u nd som it u n ter d e r P aro le d e r „F reih e ite n d e r K irche". A b er bald w u rd e diese k a th o li sch e B ew egung au ch T rä g e rin des so zialen G edankens im K atholizism us u n d dam it zum R eso n anzbo d en d e r k a th o lisc h e n Soziallehre. Die k a th o lisch en A rb e ite r m erk ten se h r bald, d a ß ih n en h ier eine e ch te und rea listisc h e A lte rn a tiv e g e b o te n w urde.
Die k a th o lisc h e S ozialleh re m eidet den falschen A nsatz eines em an- zip a to risch e n L iberalism us beim a b stra k te n , auton om en Individuum und setzt s ta ttd e sse n bei d e r P erson an, die zw a r auch, und zw ar w esentlich, ih re u n v e rw e c h s e lb a re In d iv id u a litä t hat, ab e r zugleich im m er schon in G em einschaft leb t. G em einschaft ist nicht ein rein k o n tra k tu elle s V e rh ä ltn is zw ischen In d iv id u en (C ontrat social), so n d e rn ein H an dlu ng s s u b je k t sui g e n e ris, das m eh r ist als die Sum m e d e r u n v e rb u n d e n e n Einzelnen.
Die k a th o lisc h e S oziallehre, die m an — im G egensatz zum ind ivi d u a listisch e n L iberalism us u n d zum k o lle k tiv istisc h e n Sozialism us — auch als „S olidarism us" bezeich n en kann, ste llt dem nach die P erson ins Z en trum ih re r B etrachtung. D er Solidarism us beg reift die P erso n — a b g e se h e n v o n ih re r th eo n o m e n B estim m theit — als „g eistigen Selbst- and im G e g e n ü b e rsta n d " zu a n d e re n P erso nen. Ü ber einen so v e rs ta n d e n e n P erso n b eg riff w ird das Individuum in se in e r einm aligen U n v er fü g b ark e it (als d ie se r Einzelne) in die G esellschaft (als S olidarverband) h in ein v e rm itte lt. Im Z en trum des Solidarism us kan n d a h e r w e d e r
das autonom e Individuum (das ist ein e a b stra k te , w irk lic h k eitsfe rn e Figur) noch ein K o llek tiv (das ist n ich t w e n ig e r unrealistisch ) steh en , so n d ern n u r die P erson als rea listisc h e V erm ittlu n g zw ischen d e r in d i v id u ellen und d er g esellsch aftlich en K om ponente des M en sch en , N u r w enn die P erson „W u rzelg ru n d , T rä g e r u n d Ziel a lle r g e sellsc h a ftlic h e n In stitu tio n e n ” 12 ist, k a n n (im P rinzip jed en falls) e in e in se itig e r In d iv i dualism us eben so v e rm ied e n w e rd e n w ie ein e in se itig e r K ollektivism us. N u r v on d er P erso n h e r lä ß t sich le tz te n d lic h a u c h das S ubsidi aritätsp rin zip 13 schlüssig b eg rü n d en . P erso n besagt, im G egen satz zum ab strakten , raum - und zeitlo sen Individuum , im m er d e n M en sch en in ein er k o n k rete n rau m -zeitlichen S ituation. D er M ensch ist im m er p e r
sonne située. D iesen Raum darf u n d soll d e r M ensch — im m er im Be
w u ß tsein se in e r S o lid a rv e rh a fte th e it m it d e n a n d e re n — e n tsp re c h e n d seinen F äh igk eiten u n d W ü n sch e n ausfüllen. D er S taat h a t die A ufgabe, solche F reih eitsräu m e zu erm ö g lich en u n d zu sich ern , n ich t a b e r sie auszu tro ck n en u n d sein M onopol in ih nen zu e rric h te n .
Dies und nich ts a n d eres m acht die g e sellsc h a ftlic h e F re ih e it des M enschen u nd dam it seine W ü rd e aus. K eine W ü rd e o h n e F reih eit; Freiheit ist das H erzstü ck d e r M en sch enw ü rde.
Eine so v e rsta n d e n e F re ih e it g e s ta tte t es dem M en sch en — das g e hö rt zum W e se n d ieser F re ih e it — , ein U ng leich er zu sein. Die F ä h ig k eit u nd die M öglichkeit, ein U n g leich er zu sein, g e h ö rt som it w ie zu r F reiheit auch zur W ü rd e des M enschen. P olitisch e rz w u n g en e E galität z e rstö rt m it der F re ih e it die W ü rd e des M enschen.
Auf G rund d er so v e rsta n d e n e n F re ih e it k a n n d e r M en sch au ch M itglied sch aftsrollen in solch en G ru pp en u n d an In stitu tio n e n g e w innen, die für ihn p ersö n lich sin n sp en d en d sind, z.B. in K irch en. Dies b eg rü n d et — v o n d e r F re ih e it d e r P e rso n h e r — die o rig in ären , d.h.
12 Pastoralkon stitution über die Kirche in d e r W e l t von h e u te (Gaudium et
Spes), Nr. 25.
13 Die k lassisch e Formulierung des Prinzips in Quadragesim o anno, 1931, leutet: „W enn es näm lich auch zutrifft, w as ja d ie G eschichte d eutlich bestätigt, daß unter den veränderten V erhältnissen m anche A ufgaben, d ie früher leich t von k lein eren G em einw esen g e le iste t wurden, nur mehr von großen b ew ältigt w erden können, so muß doch allzeit unverrückbar jener oberste so zialp h ilosop h isch e Grundsatz fe s t gehalten werden, an dem nicht zu rütteln noch zu d eu teln ist; w ie d asjen ige, w as der Binzeim ensch aus eigen er In itiative und mit sein en e ig en en Kräften leisten kann, ihm nicht entzogen und der G esllschafts tätigk eit, das w as d ie k lein eren und unter geordneten G em einw esen leisten und zum guten Ende führen können, für d ie w eitere und übergeordnete G em einschaft in Anspruch zu nehm en; zu gleich ist es überaus n achteilig und verw irrt die ganze G esellschaftsordnung. Jedw ede G esellsch aftstätig- keit ist ja ihrem W esen und Begriff nach subsidiär; sie s o ll die G lieder des S ozial körpers unterstützen, darf sie aber niem als zerschlagen oder auf saugen". (Nr. 79).
nich t vom S taate a b g e le ite te n R echte der in te rm e d iä re n G ruppen und In stitu tio n e n zw isch en P erso n und S taat. D er S taat als G aran t des G e m einw ohls e rfü llt ein e k o o rd in ie re n d e R ahm enfunktion, in n erh alb d eren sich p lu ra le Leben d e r P eso nen un dd er v on den P erso n en in freier E ntscheid u ng ins Leben g e ru fe n e n G rup p en und In stitu tio n en erfüllen kann. Dies ist der Sinn d e r w e se n tlich su b sid iären S tru k tu r a lle r g e se llsch a ftlic h e n un d sta a tlic h e n A k tiv ität.
D arau s e rg e b e n sich für das G esellsch aftsv erstän d n is und für eine P olitik aus c h ristlic h e r P e rsp e k tiv e ganz spezifische K onsequenzen: — A uf G run d ih re r in d iv id u ellen S in g u la ritä t u n d N e v rfü g b ark eit
h a t die P erso n u n d h a b e n die v o n den P erso n en frei g eg rü n d eten g esellsc h a ftlic h e n G ru p p en u n d In stitu tio n e n (z.B. K irchen und k irc h lich e E inrichtungen) ein e n o rig in ären , nich t vom S taat ab g eleiteten A n sp ru c h auf R e sp e k tie ru n g u nd rec h tlic h e A b sich eru n g ko n k reter, v e rd in g lic h te r und v e rrä u m lic h te r F re ih e itsre c h te un d F re ih e its räu m e des H an deln s; h ier gibt es — ganz oberfläch lich u n d form al b e tra c h te t — eine op tisch e Q u e rv e rb in d u n g zu b ü rg erlic h -k o n se rv a tivem D enken,w as d e r k irc h lic h e n S oziallehre den u n g e re c h te n V o r w u rf d e r P a rte in ah m e für die B esitzenden e in g e b rac h t h a t und 5m- m er w ie d e r ein b rin g t. Im G eg en satz ab e r zum bou rg eo isen L ibera lism us w e rd e n d iese F re ih e itsre c h te u nd -räum e im m er schon als sozial b e g re n z t gesehen, und zw ar ist d iese B egrenzung nich t etw as Ä u ß e rlic h es, A k ziden telles, so n d e rn d en P e rso n re c h te n Im m anentes und E ssentlielles;
— W as die soziale K om ponente im P ersonbegriff d e r k atho lischen S o zialleh re od er — w en n m an so w ill — das „Prinzip G leichheit" b etrifft, so m u ß m an in e in e r c h ristlich en P olitik bzw. e in e r Politik aus c h ristlich -so zialer V e ra n tw o rtu n g die Schaffung m öglichst g lei ch e r L eb en sch an cen (nicht n u r fo rm al-rechtlich, so n d e rn auch ta t sächlich) fo rd edn , n ich t d ag e g en ein e Z w an g seg alisieru n g d er R esul ta te in d iv id u e lle r B em ühungen, w ie est rad ik al-d em o k ratisch en In te n tio n e n en tsp rich t.
F ü r die k a th o lisc h e S o zialleh re gibt es kein e A ltern a tiv e ein er m en sch en d ienlich en Politik als dem m öglichst sa ch g e re ch te n Einsatz p riv a t- re c h tlic h e r u n d k o rp o ra tio n sre c h tlic h e r Lösungen, allerd ing s stren g im R ahm en v erfassu n g s- u n d so z ia lre c h tlic h e r N orm en.
W ä h re n d rad ik a l-d e m o k ra tisch e („sozialistische") B estrebungen leicht zu e in e r V e ra b so lu tie ru n g des öffentlichen R echts bis hin zu e in e r A b schaffu n g d es P riv a tre c h ts ü b e rh a u p t te n d ie re n , und w ä h re n d lib e ral k o n s e rv a tiv e („bourgeoise") S trö m un g en zur H y p e rtro p h ieru n g des P riv a tre c h ts u n d zur A b w eh r a lle r ö ffentlichen In te rv en tio n e n neigen,
v e rsu c h t d e r Solidarism us d e r k a th o lisc h e S ozialleh re ein e B alance zw ische b eid en R e c h tsb ereich en h e rz u stelle n .
W e n n sich die k a th o lisc h e S o zialleh re n a c h h a ltig fü r p riv a tre c h t liche und k o rp o ra tio n srec h tlic h e L ösungen einsetzt, so tu t d ied as d e s halb, w eil sie davon ü b erzeu g t ist, d a ß g e sellsc h a ftlic h e S a c h v e rh a lte nicht etw a d u rch so lch e L ösungen b e re its zu P riv a ta n g e le g e n h e ite n w ürden. Es ist v ielm e h r e in e n tsc h e id e n d e n Irrtu m anzunehm en , d aß alles, w as dem B ürger zur E ntsch eid u n g ü b e rla sse n w ird , n ic h t m eh r d e r Bindung an das G em einw ohl u n terlie g e . Das g e n a u e G eg en teil ist d e r Fall!
N ach d er A uffassung des Solidarism us d e r k a th o lisc h e n S oziallehre, die die P erso n in d e n M ittelp u n k t alles g e sellsc h a ftlic h e n G esch eh en s stellt, ist d er S taat fü r sein e In te rv e n tio n e n dem B ürger g e g e n ü b e r legitim ations- u n d bew eispflichtig. Das e rfo rd e rn F re ih e it u n d W ü rd e des Bürgers.,
D er w eise A braham Lincoln, P rä sid e n t d er V e re in ig te n S ta a te n v o n A m erika, h at diese A uffassung in die k la re n W o rte gefaß t: „Die R e gieru n g h a t für die B evölkerung das zu b eso rg en , w o n ach die L eute ein B edürfnis haben, w as sie a b e r n ich t selb st tu n k ö n n e n od er doch, auf sich g estellt, n ic h t eben so g u t tu n k ö nn en . In all das, w as d ie Leute ebenso g u t se lb e r tu n können, h a t die R eg ieru n g sich n ich t ein zum i sch en '' 14. — Das ist die b este In te rp re ta tio n des S ub sid iaritätsp rin zip s, des K ernprinzips d e r k ath o lisc h e n S oziallehre.
KATOLICKA N A U K A SPOŁECZNA WOBEC PROBLEMU IDEAŁU WOLNOŚCI W SPOŁECZEŃSTWIE
W d w ieście lat po ok resie o św iecen ia i rew olu cji francuskiej sp o łeczeń stw a uprzem ysłow ione św iata zachodniego stoją dziś tak sam o jak w ów czas w ob ec problemu ideału w olności. Toczą się dyskusje społeczn o-p olityczn e, które do tyczą problemu samej w oln ości oraz tego, jak stw orzyć warunki, w których w oln ość jako trw ała w artość b y ła b y n ieu stan n ie chroniona. N ow ożytn a id ea w o l ności jest przede w szystkim ideą w oln ości em ancypacyjnej. W olność rozum ie się jako n iezależn ość, w yd ostan ie się z u p rzy w ilejo w a n eg o sp o łeczeń stw a feu d a l nego, u w o ln ien ie się od au torytetów n ie m ających u zasad n ien ia w racjach rozum o w ych . M am y tu do czynienia z m etap olityczn ym . znaczeniem p ojęcia w o ln o ści, k tó rego centralną treścią jest rów na praw nie w o ln o ść w szy stk ich ludzi. R ów ność ro zumiano n ie jako zrów nanie statusu społeczn o-gosp od arczego, lecz jako rów ną w o l n ość prawną. W oln ość i rów n ość oznacza, że w s z y sc y mają (formalnie) rów n e pra 14 Zit. bei O. v. N e 11 - B r e u n i n g, A rtikel: Subsidiariätsprinzpi, in. Sta at
w a, nikt n ie je s t w se n sie praw nym up rzyw ilejow an y, nikt n ie jest praw nie od n ikogo zależny. O byw atel, który w y w a lc z y ł tę w o ln o ść w czasie rew olu cji francu skiej, b y ł o b yw atelem typu jak ob iń sk iego i n a zy w a ł się dum nie citoyen . To b ył o b y w a tel z C ontrat social R ousseau. W różnych doktrynach rew olu cyjn ych jest m ow a o „naturalnych i nieu tracaln ych praw ach czło w ie k a ” (dro its d e l'homme), o tym, że „ludzie rodzą się, pozostają w oln i i równi pod w zględem prawa" (art. I deklaracji z r. 1789). Tego typu proklam acje odpow iadają „patosow i p ow szech n ości” idei obyw ateli św iata. A le te proklam acje ok a za ły się n iep oręczne i mało operatyw n e przy upra w ianiu p o lity k i i d latego z o sta ły n atychm iast u szczeg ó ło w io n e i zindyw idualizow a n e w konkretne prawa o b y w a teli (droits du c i t o y e n ), um acniając rew olu cyjn y patos pow szech n ości, ale rów nocześnie został położony zalążek nierów ności poszczególnych jednostek. Tym i praw am i są: w oln ość, w łasn ość, b ezpieczeństw o, prawo staw iania oporu przeciw ko u cisk o w i (art. II deklaracji z r. 1789); n astępnie dodano w art. XVIII, że „w łasn ość jest nienaruszalna i św ię ta ”. Tak sform ułow ane prawa, a zw ła szcza praw® „nienaruszalnej i św iętej w łasności" prow adziło m ieszczaństw o o m en ta ln o ści in d yw id u alistyczn ej do opanow ania w ła d zy społeczno-politycznej w XIX w. O znaczało to rów n ocześn ie p oczątek lib eraln o-in d yw id u alistyczn ej epoki praw nej w Europie i p o ja w ien ie s ię o b y w a tela typu bou rg eo is, a pow szechna, form alnie prawna, rów na dla w szy stk ich w o ln o ść szła odtąd w parze z m asow ym brakiem ekonom icz nej rów n ości i w oln ości, czego dow odem jest proletariat XIX w. Te dwa ty p y oby w ateli: c it o y e n i b ou rgeois k łó cą się ze sobą, a p on iew aż egzystu ją obok sieb ie w „burżuazyjnym sp o łeczeń stw ie, d latego też historia społeczeń stw a burżuazyjnego jest historią w a lk i o b y w a teli przeciw ko obyw atelom ". Od okresu ośw iecen ia i re w o lu cji francuskiej b iegn ą obok sie b ie w XIX i X X w . dw a różne p ojęcia w olności, odp ow iad ające typom o b y w a teli c i t o y e n i burgeois, „z patosem ogólnoludzkim i z p a tosem k onkretnej jednostki". W p a to sie ogólnoludzkim staw ia się g łó w n ie na rów ną w o ln o ść w szy stk ich ludzi, staw ia się to, co ogólnoludzkie, przed tym, co pry w atne, rów n ość przed w o ln ością. Z ty ch id ei w y b u ch a ły ruchy rew olu cyjn e (rew o lucja lu tow a z 1848 r.) i rew o lu cje proletariatu przem ysłow ego. Dziś także ze w zm ożoną siłą w y stęp u ją radykalne ruchy w zachodniej Europie przeciw ko in d y w id u alistyczn em u pojm ow aniu p ojęcia w o ln o ści (w łasności pryw atnej, gospodarce w olnokonkurencyj,nej). In d yw id u alistyczn e rozum ienie prawa w łasności, które z o stało w k o n sty tu cji zadeklarow ane jako n iety k a ln e i św ięte, godziło o czy w iście w r ew o lu cy jn y patos ogóln olu d zk i. N a krótko przed rew olucją lutow ą 1848 r. A lexis de T o cq u ev ille pisał: „W krótce w y b u ch n ie w alk a polityczna pom iędzy posiadaczam i dóbr a nieposiadaczam i; w ła sn o ść stanie się w ielk im polem w alki, a najgłów n iejsze sporne k w e stie p o lity czn e będą się ob racały m niej lub w ięcej w ok ół radykalnych zmian, którym p od legają praw a w ła ścicieli. Z czasem ujrzym y w ie lk ie publiczne ruchy i w ie lk ie partie". W zachodnim sp o łeczeń stw ie od lat sześd ziesiątych zauw aża m y odradzanie się typu ob y w a tela rew olu cjon isty, n egu jącego w szystko, co osiąg n ięto, i n eg u ją ceg o p lan ow an ie przyszłości. P rzyszłość musi być otw arta. Przyszłość zaprogram ow ana jest ograniczeniem w o ln o ści i rów ności. Cała społeczność pow inna b yć „dem okratycznym " społeczeń stw em , o g ó ł p ow in ien m ieć w e w szystkich d zie dzinach te sam e prawa. W nim n ie pow inno b yć żadnych tajem nic, tajnych uchw ał g ab in etow ych , p ow inno d aw ać te sam e szanse, n ie tylko form alno-prawne, lecz tak że fak tyczn e; n ie pow inno być w ład zy panującej nad innym i, lecz w ładza pd- w inna b yć w y k o n y w a n a przy pom ocy mandatu.
A tak ow an i są p ia stu ją cy w ład zę i a u torytety opierające się na tytu łach praw n ych itp.
bińsko-em ancypatoryczne p ojęcie w oln ości, podczas gd y m ieszczań sk o-lib eraln e po ję c ie w oln ości znalazło sw o je m iejsce przy siłach a n ty so cja listy czn y ch . M ieszczań sko-liberalne rozum ienie w o ln o ści doprow adziło do u p rzyw ilejow an ia ok reślon ej w arstw y lub k la sy społecznej, która będzie dążyła do sw y ch p rzy w ilejó w w sz y stk i mi legaln ym i środkami, a w razie potrzeby także n ieleg a ln y m i.
Te różniące się rozum ienie w o ln o ści —- jak ob iń sk o-rew olu cyjn e i burżuazyino- -konserw atyw ne — spraw ia, że konflikt sp ołeczn y jest im m anentny. M ożna b y mó w ić o ,,built-in conflict", w budow anym konflikcie.
Autor przytacza słow a kard. Kominka, który w czasie trw ania Soboru zw rócił uw agę na znaczenie katolick iej szk oły w rozw iązyw an iu k w estii sp ołeczn ych w Niem czech. Katolicka nauka społeczna, n azyw ana solidaryzm em , daleka jest od abstrakcyjnego i autonom icznego ujm owania indyw iduum . W skazuje w praw dzie, że człow iek posiada swą nieutracalną autonom ię, ale żyje rów nocześnie w sp ołeczeń stw ie. Społeczeństw o n ie jest w yn ik iem um ow y społecznej zaw artej m iędzy jednostkam i, lecz rzeczyw istością sui generis w yn ik ającą z natury ludzkiej — jest ona czym ś w ięcej niż tylko sumą osób ludzkich z przysługującym im prawem w oln ości. O god ności człow ieka decyduje jego w olność. Zdolność i m ożliw ość ciągłego rozw ijania sw ej osobow ości należy do w olności i godności człow ieka. W praw dzie w olność to pra wo istotne i immanentne człow ieka, ale przy urzeczyw istnianiu go jest ono ograniczane prawami innych osób i dobrem w spólnym . Państwo w oparciu o zasadę pom ocniczości pow inno chronić prawa człow ieka i stwarzać m ożliw ości rów nych szans życiow ych (nie tylko form alnie — prawnie, lecz także faktycznie).