ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom XVI-XVII, regyt 1 - 1988-1989
ŁUKASZ CZUMA
ZASADA POMOCNICZOŚCI A PROBLEMY ROLNICTWA W PRL*
WSTgP
N i n ie js z a praca ma odpowiedzieć na p y t a n i e : czy zasada pomocniczości r e a l i z u j e s i ę /weryfikuje s i ę / pozytywnie w r o l n ic tw ie krajów s o c ja lis t y c z n y c h , to znaczy, czy l e p i e j s i ę sprawdza dla i n s t y t u c j i r o l n i c z y c h państwowych, czy dla i n i cjatywy prywatnej w r o l n i c t w i e ?
P o j ę c i e i n s t y t u c j i państwowych w r o l n i c t w i e obejmuje: państwowe gospodarstwa r o l n e , r o l n i c z e s p ó ł d z i e l n i e produkcyj ne i kółka r o l n i c z e . Natomiast pod pojęciem in ic ja t y w y prywat nej w r o l n i c t w i e rozumie s i ę indywidualne gospodarstwa chłop s k ie , c z y l i rodzinne gospodarstwa r o l n e .
Problem ten będzie rozpatrywany w oparciu o dane d oty czące ro ln ic t w a jednego z krajów s o c j a l i s t y c z n y c h , a mianowi c ie ro ln ic t w a w PRL.
OKREŚLENIE ZASADY POMOCNICZOŚCI W ENCYKLIKACH PAPIESKICH
51. Trzeba na samym początku postawić zasadę, że w d z i e d z in ie ż y c ia gospodarczego należy uznać pierwszeństwo prywat nej in ic ja ty w y poszczególnych l u d z i , d z i a ł a j ą c y c h bądź je d n o s t kowo, bądź t e ż w ramach różnego rodzaju z r z e s z e ń tworzonych dla osiągania wspólnych k o r z y ś c i .
52. Z przyczyn, wyjaśnionych już p rze z Naszych Poprzed ników, powinny jednak w te sprawy interweniować władze pań stwowe, aby zapewnić odpowiedni wzrost p ro d u k c ji, dóbr mate r ia ln y c h , który by prowadził do rozwoju ż y c ia społecznego, a przez to także do pożytku wszystkich o b y w a t e li.
5 3« Ta zaś in te rw e n cja państwowa, która polega na po p ie r a n iu , pobudzaniu, k o o rd yn a cji, pomocy i uzupełnieniu po dejmowanych i n i c j a t y w , powinna s i ę o p ie r a ć na zasadzie pomo c n i c z o ś c i , tak sformułowanej przez Piusa XI w e n c y k lic e "Qua- dragesimo Anno': "Obowiązuje jednak niew zruszenie ta podsta wowa zasada f i l o z o f i i s p o ł e c z n e j, k t ó r e j nie można ani na ru sz yć, ani zm ienić, że ja k nie wolno o d b ie rać poszczególnym ludziom i powierzać s p o łe c zn o ś c i te g o , co mogą oni wykonać z własnej i n ic ja ty w y i własnymi s iła m i, tak byłoby krzywdą, a zarazem niepowetowaną szkodą i zaburzeniem n ale żyteg o ł a du społecznego, j e ś l i b y większe i nadrzędne społeczn ości przejmowały t e zadania, k tó re mogą sku tecznie wykonać mniej sze zr z e s z e n ia n iżs ze go rzęd u . Wszelka bowiem d z ia ła ln o ś ć społeczna winna w swym z a ło ż e n iu i z samej swej natury wspo magać członków s p o łe c z n o ś c i, nigdy zaś n ie n is z c z y ć ich ani n ie wchłaniać" /QA 79/.
Jan X X I I I . Encyklika "Mater et M a gis tra " /15 V 1961 r . / Nakłady i wyniki w gospodarstwach rolnych w PRL: w gospodar stwach kontrolowanych p rze z państwo i w gospodarstwach in dy widualnych /1979/ r . / Tabela 1. Nakłady Gospodarstwa państwowe Gospodarstwa indywidualne 1 2 1. Ziemia a/ u ż y tk i r o ln e /w
%/•.
w 1979 r . 31,7 6 8 , 2 w 1 97 0 r . 24,8 75,1b/ powierzchnia użytków rolnych
/w
%/
faktyczn ie^ zagospodarowana 25,0 75,02. Pracownicy b . d. 2 b.d.
3. Nakłady kapitałowe a/ nakłady in w estycyjne /w %/
ogółu nakładów w r o l n ic t w i e ^ 6 9 , 6 30,4 b/ nakłady in westycyjne /w zł/ na
jeden hektar użytków roln ych 9 978 /PGP./ 2237 18 595 /SP/
c/ l i c z b a traktorów w r o l n i c t w i e
c .d . ta b . 1.
1 2
____
d/ zu życ ie nawozów sztucznych i wapniowych /w p r z e l i c z e n i u na c zy s ty składnik/, w k i l o g r a mach, ro c zn ie na jeden hektar
użytków rolnych 307,6 150
e/ sprzedaż pasz:
zboża pastewne /w
%/
6 0 ,6 0 39,40 mieszanki paszowe /w 37,36 6 2 , 6 4Źródło: "Rocznik statystyczn y GUS". Warszawa 1980 s. 213» 256, 257, 260, 2 6 1, 263 oraz własne o b l i c z e n i a z tych danych. Wyjaśnienie odnośników w t a b l i c y 1:
1 Faktycznie użytkowana powierzchnia: oznacza t o , że PGR nie p o t r a f i ą zagospodarować c a ł o ś c i przejmowanych ziem i d z i e r żawią t e ziemie rolnikom indywidualnym. Chodzi o procedurę, k tó ra s i ę za częła w latac h sied em dziesiątych : państwo p r z e j muje ziem ię od gospodarzy starszych, za tak zwaną r e n t ę , z r e s ztą bardzo niską, późn iej samo n ie p o t r a f i t e j ziemi zagospo darować i oddaje w dzierżawę rolnikom indywidualnym.
2 Trzeba tu dodać, że l ic z b a pracowników na 100 ha użytków r o l nych j e s t nieco wyższa w państwowych gospodarstwach n iż w gos podarstwach indywidualnych. Ponadto w indywidualnych gospo darstwach rolnych pracują c zę sto lu d zie s t a r s i , w wieku po produkcyjnym, natomiast w państwowych gospodarstwach ro ln ych i r o l n i c z y c h s p ó łd z ie ln ia c h produkcyjnych pracują lu d z ie w wieku produkcyjnym /gdyż w PGR i SP d o s ta je s i ę emeryturę po o s ią g n ię c iu odpowiedniego wieku. A więc i l i c z b a i jakość pracowników na 100 ha użytków rolnych j e s t l e p s z a n iż w g o s podarstwach indywidualnych.
3 Zaznaczyć trzeba , że złotówka j e s t złotówce nierówna w wypad ku o b l i c z e ń dla gospodarki ro ln e j państwowej i in d y w id u a ln e j. Chodzi o t o , że ceny zbytu produkcji przemysłowej są n iż s z e dla gospodarstw rolnych państwowych, a wyższe d la gospodarstw roln ych indywidualnych /prywatnych/. Na p rzyk ład : w roku 1979 państwowe gospodarstwa ro ln e kupowały t r a k t o r po tak zwanych cenach fabrycznych /koszt produkcji plus n ie w ie lk a marża/,
czy-l i po 75 t y s . z ł , natomiast indywiduaczy-lne gospodarstwa r o czy-l ne t a k i sam t r a k t o r kupowały po innych cenach zbytu, mia n ow icie obciążonych podatkiem obrotowym. W tym drugim wy padku cena tr a k to r a wynosiła 210 t y s . z ł . Ten dwojaki system cen o d n o s ił s i ę z r e s z t ą nie t y l k o do tr a k to ra , a l e także i do innych n a rz ęd zi produ kcji d la ro ln ic t w a . Nale
żałoby w ięc odpowiednio zrównać i p r z e l i c z y ć nakłady inwe s ty c y jn e państwowych gospodarstw rolnych i indywidualnych gospodarstw ro ln yc h . Po takim wyrównaniu o b lic z e ń nakłady in w estycyjn e na jeden hektar użytków ro ln yc h wykazałyby j e s z c z e większe r ó ż n ic e na n ie k o rzy ś ć gospodarki r o l n e j i n dywidualnej .
Tabl. 2.
Wyniki p ro d u k c ji r o ln e j Gospodarstwa
państwowe Gospodarstwaindywidualne
1 2 3
Zbiory c z t e r e c h zbóż /w
%/
22,9 77,1 Powierzchnia zasiewów c zte re chzbóż /w
%/
23,6 76,4Zbiory ziemniaków- /w
%/
9,2 90,8Powierzchnia zasiewów ziemniaka /w
%/
9,27 90,73 Zbiory buraków cukrowych /w%/
2 1 , 8 78,2 P owierzchnia zasiewów burakacukrowego /w
%/
25,9 74,1Powierzchnia sadów /w
%/
13,96 86,04Zbiory owoców z drzew /w ;
ja b ł k a 12,81 87,19
grusze 0 , 4 8 99,52
ś liw y 3,03 96,97
w iś n ie 4,01 95,99
c z e r e ś n i e 3,14 96, 86
m orele, b rzoskw inie,
orzechy włoskie 0,77 99,25
Zbiory owoców jagodowych /w %/:
truskawki 1,92 98,08
maliny 0,81 99,09
p o r z e c z k i 2,51 97,49
c .d . t a b l . 2.
1 2 3
Zbiory warzyw gruntowych /w
kapusta 7,8 92,2 cebula 5,6 94,4 marchew 9,15 90,85 buraki czerwone 8,5 91,5 o górki 4,72 95,28 pomidory 4,82 95,18
Zbiory warzyw z upraw pod osłonami /w
%/
3 0 , 6 69,4Produkcja miodu /w
%/
2,74 97,26 Produkcja j a j /w%/
6,7 93,3 Produkcja mleka /w%/
14,81 85,19 Produkcja wełny/w
%l
38,51 61,49 Drób na 100 ha użytków rolnych /w s z t . / 114 631 Konie - " - 0,91 12,7 Owce ■ - " - 32,1 19,0 Powierzchnia pastwisk /w%/
32,3 67,7 I l o ś ć owiec /w%/
36 64Bydło na 100 ha użytków rolnych /w s z t . / 73,3 67,1
w tym: krowy 17,6 3 6 , 6
Trzoda chlewna na 100 ha użytków roln ych
/w s z t . / 12 2 , 8 108,1
*
Źródło: "Rocznik statystyczn y GUS". Warszawa 1980 s. 213* 223, 227, 222, 228, 231, 230, 214 oraz własne o b l i c z e n i a da nych z tych stro n .
In t e r p r e t a c j e danych zawartych w obu t a l i c a c h
1. Państwowe gospodarstwa r o l n e , s p ó ł d z i e l n i e produkcyj ne i kółka r o l n i c z e są uprzywilejowane pod względem czynnika ludzkiego, jak również pod względem kapitałowym i in w e s t y c y j nym, od wielu l a t , w porównaniu z gospodarstwami rolnymi indy widualnymi. Można również przypuszczać, że na o g ó ł państwowe gospodarstwa ro ln e posiadają gleby l e p s z e j j a k o ś c i .
2. Wyniki produkcyjne są natomiast na o g ó ł gorsze w państwowych gospodarstwach ro ln ych n iż w gospodarstwach r o l nych indywidualnych. Różnice t e są następujące:
a/ n ie c o le p s ze zbiory /nieco wyższa wydajność z hekta ra/ s tw ie r d z a s i ę w przypadku zbioru 4 zbóż, ziemniaków i bu raków cukrowych w gospodarstwach indywidualnych;
b/ olbrzym ie r ó ż n i c e na korzyść gospodarki r o ln e j indy w idualnej zauważa s i ę w zbiorach owoców z drzew /wyjątek s ta nowią ja b łk a / i owoców jagodowych, ja k również warzyw grunto wych /tu w yjątek stanowią uprawy warzyw spod osłon, które wy magają dużych nakładów kapitałowych, na co nie stać w ł a ś c i c i e l i indywidualnych gospodarstw ro lnych;
c/ n ie p ro p o r c jo n a ln ie wyższa j e s t w gospodarstwach indy widualnych produkcja miodu, j a j , mleka i drobiu. Należy dodać, że w s ta t y s ty k a c h państwowych nie wyróżnia s i ę w produkcji państwowych gospodarstw rolnych osobnej ru b ry k i: produkcja z d z i a ł e k przyzagrodowych pracowników. Produkcja ta stanowi znaczny p rocen t ogóln ej produkcji w lic z a n e j jako produkcja
państwowa. Dla przykładu: WRoczniku statystycznym GUS" z 1975 r . wyjątkowo podano osobno t e dane; z b io ry warzyw gruntowych w t y s ią c a c h to n - PGR, SP i KR - 182,2 t y s i ą c e ton /w tym z d z i a łek pracowników 71,7 t y s . t o n / . W gospodarstwach indywidualnych - 3315,9 t y s . to n ;
d/ koni na 100 ha użytków rolnych j e s t znacznie więcej w gospodarstwach indywidualnych n iż państwowych, ze względu na znane trudności w nabyciu tr a k to ra p rzez gospodarstwa indy widualne;
e/ na 100 ha użytków rolnych w państwowych gospodarstwach r o ln y c h j e s t w ię c ej owiec, trzody chlewnej i bydła /ze w zglę du na o lb rzym ie nakłady w t e j d z i e d z i n i e , dokonywane przez pań stwo, n iep ro p o rcjo n a ln e do nakładów -w t e j d z ie d z i n i e w gospo darce c h ł o p s k i e j / . W państwowych gospodarstwach rolnych j e s t natomiast dużo mniej krów n iż w gospodarstwach indywidualnych.
Dodać tr z e b a , że państwowe gospodarstwa ro ln e to są daw ne gospodarstwa prywatne, a l e w iększe, upaństwowione w latach
1 9 4 4-1 9 4 5, w wyniku tak zwanej reformy r o l n e j . Do roku 1939 w P o ls c e n i e p o d l e g ł e j te większe gospodarstwa prywatne miały na o g ó ł w ięk szą wydajność z hektara, n i ż gospoderstwa chłop s k ie / ź r ó d ł o : "Mały ro czn ik s t a t y s t y c z n y " . Warszawa 1939 s. 78- -80/.
WNIOSKI
Zasada pomocniczości w e ryfik u je s i ę pozytywnie w gospo darce s o c j a l i s t y c z n e j na korzyść gospodarki indywidualnej
w r o l n i c t w i e . Gospodarstwa roln e ro d zin n e, przy znacznie n i ż szych nakładach kapitałowych n i ż gospodarstwa r o ln e państwo we, o s i ą g a j ą na og<5ł wyższe lub znacznie wyższe wyniki produk
c yjn e. .
Teza głoszona w 1931 r . - a więc 55 l a t temu - przez pa pieża Piusa X I, i podtrzymana w 1961 r . - a więc 25 l a t t e mu - przez papieża Jana X X II I, w e r y fik u je s i ę pozytywnie na wet w kraju s oc ja lis ty czn y m , nawet w gospodarce s o c j a l i s t y c z nej - na p r z y k ła d z ie r o ln ic t w a . Gospodarstwa ro ln e indywidual ne są b a r d z ie j efektywne gospodarczo od państwowych gospodarstw roln ych, mimo uprzywilejowania przez państwo gospodarstw pań stwowych pod każdym względem.
W związku z tym można zaproponować wprowadzenie nowej zasady s p o łe c z n e j: zasady n iep rzeszk ad za n ia »przez państwo i n i c ja ty w ie prywatnej w r o l n i c t w i e , tam g d z i e d a je ona le p s ze efekty gospodarcze. Obie zasady powinny d z i a ł a ć ; przede wszyst kim zasada pomocniczości, a j e ś l i ona ju ż n ie d z i a ł a ze w z g lę du na i d e o l o g i ę marksistowską, która p r e f e r u j e gospodarkę pań stwową, lub ze względu na kryzys gospodarczy w PRL, gdy nie ma środków na r o l n ic t w o indywidualne - t o wówczas powinna za d z ia ła ć zasada nieprzeszkadzania w d z i a ł a l n o ś c i indywidual nej w r o l n i c t w i e , d z i a ł a l n o ś c i gospodarczej użytecznej dla całego społeczeństwa, a w dodatku b a rd z ie j efektywnej gospo darczo od gospodarki r o ln e j państwa s o c j a l i s t y c z n e g o . Zasada nieprzeszkadzania powinna objąć również pomoc d la ro ln ictw a rodzinnego, z jak ą p ośp ieszył K o ś c ió ł w P o ls c e i in s t y tu c je na Zachodzie.
R eferat wygłoszony na sympozjum polsko-niemieckim w Kazimie rzu nad Wisłą 26 VI 1986 r .
THE PRINCIPLE 0? AUXILIARIHESS AND THE PROBLEMS OP AGRICULTURE
IN POLISH PEOPLE'S REPUBLIC
S u m m a r y
R e f e r r i n g to some s t a t i s t i c a l data the author proves th a t the p r i n c i p l e o f a u x i l i a r i n e s s formulated in the ’ 40s i s being p o s i t i v e l y v e r i f i e d even in the s o c i a l i s t system as regards the a g r i c u l t u r a l s e c t o r . In d iv id u a l farms are more e f f i c i e n t than s ta te-ru n farms, even though the l a t t e r are p r i v i l i g e d by the s t a t e .
