ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
HELENA S K1
O WZAJEMNYM UZUPEŁNIANIU SI
METOD JAKOCIOWYCH I ILOCIOWYCH
– DOWIADCZENIA Z POLA BADA!
PSYCHOLOGII KLINICZNEJ
Tytuł mojego głosu w dyskusji jest zmienionym cytatem ze strony koco- wej tekstu W. J. Paluchowskiego. Zanim przedstawi swoje stanowisko psy-chologa klinicznego uznajcego t dziedzin psychologii stosowanej za dziedzi-n bada i praktyki, chciałabym wyrazi uznanie i podzikowa Autorowi arty-kułu wprowadzajcego do naszej dyskusji. Ukazał on wiele aspektów sporu na temat badania jakociowe vs ilociowe, przedstawił te znaczce ródła litera-turowe, co ułatwia ledzenie rónych stanowisk. Ostre spory reprezentantów ró-nych podej do nauki, a psychologii w szczególnoci, powoduj wyostrzenie stanowisk i pocigaj za sob rozwój. Gorzej, gdy s powodem uprzedze i dys-kryminacji, a strony uywaj w dyskusji poj silnie zwizanych z wartocio-waniem, np. całkowitym deprecjonowaniem jednego z podej jakociowego albo ilociowego.
Czytajc wielokrotnie tekst, nad którym toczy si dyskusja, odniosłam wrae-nie, e wbrew wprowadzajcym stwierdzeniom, Paluchowski jasno pokazał, e spór badania jakociowe vs ilociowe ma w psychologii swoj dług histori. Nie został on ujawniony – moe jedynie wyostrzony – przez zwolenników postpozy-
PROF. DR HAB. HELENA S K, Szkoła Wysza Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu; Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Pozna; e-mail: helena.sek@amu.edu.pl
tywizmu. Dla mnie wane jest to, e spór ten mona toczy na poziomie rónic paradygmatycznych i na poziomie metodologicznym, ponadparadygmantycznym, zwizanym z wykrywaniem istoty zjawisk psychologicznych. W kocowej czci artykułu Paluchowski wskazuje, e moliwa jest trzecia droga, polegajca na po-szukiwaniu reguł wzajemnych relacji pomidzy metodami jakociowymi i ilo-ciowymi. Do tego ujcia odnios si, konkretyzujc problemy.
Uwaam jednak take, i osoby, które w badaniach i praktyce wybieraj kon-cepcje egzystencjalne lub wprowadzaj do psychologii załoenia konstruktywi-zmu społecznego (w rónej jego formie, radykalnej czy ograniczonej), powinny przestrzega w swojej aktywnoci zasady zgodnoci paradygmatycznej w bada-niach i działaniu; powinny te programowo doskonali róne typy metod jako-ciowych, np. analiz dialogu hermeneutycznego, kodowanie danych czy lingwi-styczn analiz dyskursu.
Podejmujc próby prowadzenia praktyki badawczej i praktyki zawodowej psychologa klinicznego, równoczenie przychylałam si raczej do podejcia no-motetycznego, a nie cile idiograficznego, które leało u pocztków psychologii klinicznej i mocno naznaczyło jej rozwój nurtem praktycystycznym (Lewicki, 1978; Sk, 2001, 2005; Wallen, 1964). Doskonalono metody kliniczne, szczegól-nie uwzgldniajc case study. Na pocztku istniała wic zasadnicza trudno, a potem opozycja wobec przenoszenia do psychologii klinicznej wiedzy z bada nomotetycznych. W toku rozwoju okazało si jednak, e postp w tej dziedzinie psychologii stosowanej zawdziczamy osigniciom w badaniach ilociowych, midzy innymi nad zjawiskami patologii psychicznej, psychosomatycznej i spo-łecznej. Uwaam jednak, e psycholog kliniczny czsto staje wobec sytuacji wy-boru lub integracji podejcia jakociowego lub/i ilociowego. W badaniach na-ukowych i praktyce czsto dochodzi do głosu pograniczne usytuowanie psycho-logii w systemie nauk przyrodniczych i humanistycznych. Przytocz kilka przy-kładów rozwizywania problemów typu „jakociowe vs ilociowe”.
W podstawach patopsychologii eksperymentalnej Zeigarnik (1983) znaj-dziemy nie tylko znakomit prezentacj znaczenia metod eksperymentalnych dla rozpoznania zaburze procesów psychicznych, lecz take ogólniejsze refleksje metodologiczne tej autorki. Uwaała ona, e dla rozwoju tej dziedziny bada i praktyki podstaw s analizy jakociowe. Twierdziła, e badania metodami na-stawionymi na mierzenie uniemoliwiaj analiz jakociow zaburzenia (tame, s. 38), ale warto doda, e w tle istniały uchwały odrzucajce wówczas metody testowe (por. Sk, 2006). Tym niemniej badania nad zaburzeniami procesów
po-znawczych z wykorzystaniem zada quasi-eksperymentalnych s do dzi niewy-czerpanym ródłem wiedzy o specyfice mylenia osób cierpicych na schizofre-ni take dlatego, e umoliwiaj tym chorym swobodne wypowiedzi i odkrywa-nie ich subiektywnych znacze. Cytuj ten przykład, aby wykaza, e bywa tak, i deprecjonowanie podejcia ilociowego moe mie tło pozanaukowe i by w swej istocie wewntrznie sprzeczne. Póniejsze analizy podstaw dla metod pa-topsychologii eksperymentalnej wykazały bowiem, e Zeigarnik i Rubinsztejn nie były konsekwentne w swoim jakociowym stanowisku, gdy próbowały dołczy do swoich bada analizy ilociowe w formie niezwykle uproszczonej. Podobne niekonsekwencje spotyka si take w aktualnych badaniach, w których najpierw poddaje si krytyce pozytywistyczne podejcie do nauki i w zwizku z tym biera si metody jakociowej analizy dyskursu, by na kocu stwierdzi, e wy-kryte i zagregowane regularnoci (istota zjawisk) warto podda analizie w bada-niach ilociowych.
Jednym z przykładów wiadomego wyboru i połczenia w jednym projekcie badawczym podejcia jakociowego z ilociowym jest praca nad preferencjami poznawczymi psychologów a strategiami diagnozowania zaburze (Słysz, 2008). Autorka cytowanej pracy ukazuje, e korzystne jest, gdy badania jakociowe wy-przedzaj ilociowe, oraz to, e badania jakociowe stawiaj przed badaczem bardzo wysokie wymagania na etapie przygotowywania i realizowania procedur kodowania swobodnych wypowiedzi osób uczestniczcych w badaniach.
W badaniach nad stresem z kolei istnieje ogromna rónorodno podej do zjawisk stresowych i znaczna trudno kumulowania naukowych osigni. Zda-niem niektórych badaczy zwiksza si przepa midzy teoriami stresu a stoso-waniem wiedzy. Problem ten był przedmiotem bardzo pobudzajcej dyskusji, jak wywołał na łamach pisma Journal of Health Psychology Somerfield (1997). Po-stulował on, aby w badaniach nad stresem posługiwa si nie tylko podejciem systemowym, ale take dopuszcza analityczne opisy elementów, odnosi opisy do konkretnych problemów oraz wykorzystywa metody analizy jakociowej i ilociowej. Lazarus (1997), biorcy udział w tej dyskusji, zwrócił uwag na to, e w badaniach nad stresem rzeczywicie istnieje rozbieno pomidzy teori, sposobami aplikacji wiedzy i praktyk interwencyjn oraz zdrowym rozsdkiem. Uznał jednak, e dopóki badacze w tej dziedzinie bd posługiwali si rónymi załoeniami epistemologicznymi, postp na drogach ku syntezie bdzie bardzo trudny.
W tym obszarze szczególn trudno sprawia dominacja psychometrycznej metody do badania stylów radzenia sobie ze stresem (Wrzeniewski, 2000). Kwe-stionariusz CISS Endlera i Parkera stanowi narzdzie niezwykle poprawne od strony psychometrycznej. Za pomoc tego narzdzia mona okreli dominacj jednego ze stylów radzenia sobie ze stresem: zadaniowego, emocjonalnego i uni-kowego. Metoda ta nie umoliwia badania strategii radzenia sobie, jakie ludzie zdrowi i chorzy stosuj w swoim yciu w rónych sytuacjach, a to jest główny przedmiot interwencji prozdrowotnej – nie chodzi bowiem o zmian stylu radze-nia sobie, ale o rozwój skutecznych strategii. Narzdzie to zasługuje w sytuacjach choroby na miano redukcjonistycznego, nie obejmuje bowiem rzeczywistych sposobów radzenia sobie z chorobami przewlekłymi. W tej sytuacji powrócono do metod jakociowych i podjto badania nad swobodnie generowanymi sposo-bami radzenia sobie ze stresem. Wykazały one bardziej zbliony do rzeczywisto-ci stan rzeczy (Sk, 2002). Wyniki tych bada, jak i dane na temat radzenia sobie ze stresem w chorobach zagraajcych yciu wykazały, i w programach radzenia sobie ze stresem naley łczy badania jakociowe i ilociowe metodami psy-chometrycznymi. W tym wypadku mamy do czynienia z relacj typu: od metod ilociowych do jakociowych.
S te obszary badawcze, do których współczenie włcza si psycholog kli-niczny, gdy chodzi o ochron godnoci ludzi chorych, stygmatyzowanych, nazna-czanych, dyskryminowanych (Sk, Kaczmarek, 2009). Wówczas, jeeli nie przyjmujemy w pełni paradygmatu egzystencjalnego, sama natura zjawisk obli-guje nas do odkrywania subiektywnych znacze dla takich kategorii, jak sens lub godno człowieka.
Konkludujc uwaam, e naley poddawa racjonalnej krytyce nienaukowe napaci na metody bada w psychologii „podszyte” rónymi interesami: politycz-nym, ekonomiczpolitycz-nym, rozmyciem zasad nauki itp. W tej krytyce trzeba ujawnia niespójnoci podej i wewntrzn sprzeczno postpowania badaczy. Warto te szuka rónych reguł integrowania metod ilociowych i jakociowych, aby mo-na było odkrywa prawidłowoci i wzbogaca wiedz prawdziw i przydatn w praktyce.
BIBLIOGRAFIA
Lazarus, R. (1997). Hurra for a systems approach. Journal of Health Psychology, 2, 2, 158-160. Lewicki, A. (19784). Psychologia kliniczna w zarysie. W: A. Lewicki (red.), Psychologia kliniczna
(s. 10-155). Warszawa: PWN.
Sk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Sk, H. (2002). Potoczna wiedza o stresie a naukowe koncepcje stresu i radzenia sobie. W:
I. Heszen-Niejodek (red.), Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem (s. 15-36). Pozna: Wydawnictwo Stowarzyszenie Psychologia a Architektura SPA.
Sk, H. (2005). Psychologia kliniczna jako dziedzina bada i praktyki. W: H. Sk (red.), Psycholo-gia kliniczna (t. 1, s. 19-30). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sk, H. (2006). O znaczeniu metody eksperymentalnej w psychologii klinicznej. W: J. M. Brzezi-ski (red.), Psychologia. Mi dzy teori!, metod! i praktyk! (s. 223-240). Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Sk, H., Kaczmarek, Ł. (2009). y z godnoci w zdrowiu i chorobie. Czasopismo Psychologiczne, 15, 2, 7-17.
Słysz, A. (2008). Typy diagnostów. Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Somerfield, M. R. (1997). The utility of systems models of stress and coping for applied research. Journal of Health Psychology, 2, 2, 133-152.
Wallen, R. W. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Wrzeniewski, K. (2000). Style i strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. W: I.
He-szen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 44-64). Katowice: Wydaw-nictwo Uniwersytetu lskiego.
Zeigarnik, B. W. (1983). Podstawy patopsychologii klinicznej. Warszawa: Pastwowe Wydawnic-two Naukowe.
