View of The Marian paintings worshipped in the Dominican Church in Lublin

M

A

T

E

R

I

A



Y

___________________________________________________________

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI zeszyt 4  2013

MAGORZATA KIERCZUK-MACIESZKO

OTOCZONE KULTEM OBRAZY MARYJNE

W KOS´CIELE OO. DOMINIKANÓW W LUBLINIE

Lubelski konwent kaznodziejski szczyci sie posiadaniem czterech syn 

a-cych askami wizerunków Matki Bozej, których pos´wiadczony kult datuje sie

od pocz 

atków XVII stulecia. Trzy z nich ocalay i nadal skupiaj 

a wokó

siebie wiernych. O czwartym dowiadujemy sie z zapisów z´ródowych. W ci 

a-gu wieków wszystkie cztery zyskay liczne i kosztowne wota – widom 

a forme

podzieki osób, które za ich pos´rednictwem otrzymay rozliczne aski.

Niniej-szy artyku jest prób 

a zebrania informacji historycznych na temat cudami

syn 

acych przedstawien´ maryjnych w kos´ciele pw. s´w. Stanisawa w Lublinie.

Najstarszy z zachowanych, póz´nogotycki wizerunek Matki Bozej z

Dzie-ci 

atkiem w typie Hodegetrii

, namalowany na drewnianym podobraziu,

umie-Dr MAGORZATA KIERCZUK-MACIESZKO  e-mail: mkmacieszko@kul.lublin.pl 1_{Z bogatej literatury przedmiotu nalezy wskazac´: T. M r o c z k o, B. D a b, Gotyckie}

Hodegetrie polskie, „S´redniowieczne studia o kulturze” 3(1966), s. 18-70 (tam starsza

biblio-grafia); I. G a l i c k a, H. S y g i e t y n´ s k a, Hodegetria z Bedowa, „Biuletyn Historii Sztuki” 42(1980), z. 1, s. 35-44; B. M i o d o n´ s k a, Gotycka Hodegetria w krakowskim

kos´-ciele s´w. Marka, „Nasza Przeszos´c´. Studia z dziejów Kos´cioa i kultury katolickiej w Polsce”

71(1989), s. 79-108; J. G a d o m s k i, Imagines Beatae Mariae Virginis Gratiosae.

Maopol-ski typ Hodegetrii z XV wieku, „Folia Historiae Artium” 22(1986), s. 29-47; t e n z e, O wos-kim pochodzeniu wzoru maopolskich Hodegetrii z wieku XV, „Folia Historiae Artium. Seria

nowa” 4(1998), s. 217-224; M. S c h u s t e r - G a w  o w s k a, Konserwacja obrazu z

przedstawieniem „Matki Boskiej z Dzieci atkiem” typu „Piekarskiego” z Pustelnika, „Ochrona

Zabytków” 39(1986), z. 3, s. 178-196; t a z, Gotycka Hodegetria z dawnego kos´cioa pw.

Wszystkich S´wietych w Krakowie. Historia i konserwacja, w: Artifex Doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesi at a rocznice urodzin, t. II, red. W. Baus,

szczony jest w otarzu Rózan´cowym. Maria ujeta frontalnie, do pasa, skania

lekko gowe ku Synowi, który siedzi na jej lewym przedramieniu. Ubrana jest

w czerwon 

a suknie i granatowy paszcz spiety pod szyj 

a fibul 

a. Jezus

pokaza-ny jest w caej postaci, ujety w 3/4, z twarz 

a zwrócon 

a ku Matce. Praw 

a

doni 

a czyni gest bogosawien´stwa, lew 

a poozy na grzbiecie ksiegi, któr 

a

wspar na udach. Nózki ma z 

aczone, ukryte pod purpurow 

a szat 

a. Gowy obu

postaci okalaj 

a nimby, które wypeniaj 

a wypisane gotyck 

a majusku 

a wersety

z antyfony i Ewangelii s´w. Jana Regina coeli laetare allelluia quia quem

[meruisti portare] i Ego sum lux m[undi].

Lubelska Hodegetria od pozostaych polskich przedstawien´ Marii w tym

typie rózni sie tym, ze przy dolnej krawedzi obrazu namalowano kamienny

parapet, na którym lez 

a trzy owoce: jabko, melon (?) i gruszka. Drug 

a

grusz-ke Matka trzyma w prawej doni uniesionej na wysokos´ci klatki piersiowej

(il. 1).

Najwczes´niejsza wzmianka o omawianym przedstawieniu widnieje na jego

odwrociu. acin´ski, miejscami zatarty napis informuje, ze Ista imago est

applicata Altari S[acratissimi] Rosarii. Cura & Studi[o] R[everendissimi]

P[at]ris Fr[atr]is Joannis Damasceni Gosawski Praed[icatoris] G[e]n[era]lis

Subriori[s] Con[ven]tus Lubline[nsis] Ord[inis] Praed[icatorum] et [...]

Pro-motoris [u]triusq[ue] Confraternitati[s] Anno D[omi]ni 1648 pro Dominica

prima Octobris Ita […] Fr[ater] Joan[ne]s Dam[ascenus] penn[aque?] su[a]

[manu sua fecit?]. Z tekstu wynika, ze obraz umieszczono w otarzu

Rózan´co-wym w pierwsz 

a niedziele paz´dziernika roku 1648 z inicjatywy ojca Jana

Damascena Gosawskiego (†1659)

, Kaznodziei Generalnego klasztoru

lubel-skiego Zakonu Kaznodziejlubel-skiego i Promotora obu Konfraterni. Z wizerunkiem

mozna powi 

azac´ cud z roku 1649, którego przebieg opisa ojciec Pawe

Ru-2 _{Obraz sta sie tematem prac magisterskiej i dyplomowej: W. D u d z i c, Póz´nogotycki}

obraz Madonny z „owocami” w kos´ciele OO. Dominikanów w Lublinie, praca magisterska

napisana pod kierunkiem ks. prof. W. Smolenia, Lublin 1985, rkps. A KUL; N. N o g a s,

Próba ukazania historii obrazu pt. Matka Boska z owocami z 1 c´wierci XVI wieku, pochodz  a-cego z kos´cioa OO. Dominikanów w Lublinie na podstawie prowadzonych prac badawczych i konserwatorskich, praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. G. Korpal na Wydziale

Konserwacji i Restauracji Dzie Sztuki Akademii Sztuk Pieknych im. Jana Matejki w Krako-wie, Kraków 2011, rkps. w archiwum ASP w Krakowie.

3 _{E. O z o r o w s k i, Gosawski Jan Damascen, w: Sownik polskich teologów}

kato-lickich, t. I a-g, red. H. E. Wyczawski OFM, Warszawa 1981, s. 559-600; S. J a r o s z e

w-s k i, Dominikan´w-scy przeorzy konwentu w-s´w. Staniw-sawa B.M. w Lublinie 1582-1660, Lublin 2001, s. 110-112.

szel (†29.06.1658 r.)

w dziele zatytuowanym Fawor niebieski.... W kos´ciele

Ojców Dominikanów lubelskich – pisa –

na obrazie malowanym Panny Przenajs´wietszej, który jest w otarzu przy filarze

i katedrze kaznodziejskiej, przed którym zwyka gorzec´ lampa oliwna in vase

vitreo przy samym obrazie posita, pokazay sie geste krople oliwy, mao nie po

wszytkim obrazie, których byo wiecej niz czterysta. Drugie byy tak wielkie, iz

spyney na dó na rame tego obrazu, a to sie stao roku 1649, 18 sierpnia. Feria

Quarta infra Octavam Assumptionis B.M.V. Sk 

ad i jakim sposobem wziey sie te

krople oliwy na tym obrazie dorozumiewaj 

a sie niektórzy, iz wrzaa cudownie

oliwa w tej lampie tak bardzo, iz ku górze wysoko na pótora okcia krople

wy-pryskay, i to co byo na dnie tej lampy, wyprysneo takze na szate czerwono

malowan 

a tego obrazu, to jest czarnos´c´ od knotka, która sie zwyka znajdowac´

na dnie w lampie. Dignum consideratione; adwertuj 

ac takze i to, ze lampe

zna-leziono po staremu gorej 

ac 

a spokojnie jako zawsze, notata fuit dies huiq rei i po

tym pokazao sie, ze tego dnia Król Jego Mos´c´ Pan nasz mios´ciwy, bed 

ac in

persona sua w obozie uczyni pokój z Kozakami i Tatarami. [...] Oliwa w Pis´mie

S´wietym jest znakiem miosierdzia Bozego. Wiele ludzi przypatrywao sie temu

obrazowi tak skropionemu, i niektórzy fide digni ad requistionem ojców tego

konwentu Ordinis Praed. zeznali to cum iuramento coram eodem Notario Publico,

ut supra. Po tym pi 

atego dnia feria 2, intra Octavam S. Hiacinthi gdy ojcowie

eiusdem Ordinis po komplecie wedug zwyczaju, in medio Ecclesiae s´piewali

Salve Regina, a gdy przyszo do onych sów: Eia ergo Advocata nostra, i one

pokleknowszy poczeli s´piewac´, tamze z tejze lampy oliwnej przy tym obrazie

iskry ognia geste wyleciay. Coby te rzeczy dziwne przy tym obrazie Panny

Prze-najs´wietszej znaczyc´ miay, kazdy atwo domys´lic´ sie moze, iz ona his signis

extrinsecis dawaa móc, jako gor 

ace intercesyje albo supplikacyje za nami przed

Majestatem Syna swego czynia podczas tej wojny z Kozakami i Tatarami

.

Obraz Matki Bozej Rózan´cowej by otoczony zywym kultem do poowy

XVIII stulecia, czyli zapewne dok 

ad trwaa pamiec´ o cudzie. Piotr Hiacynt

Pruszcz w 1662 r. wymieni w Lublinie tylko dwa cudowne obrazy, jeden

w szpitalu u S´wietego Ducha, „drugi u Dominikanów w kos´ciele s´w. Stanisawa

Rózan´ca S´wietego, o tym wota rózne i czeste tak srebrne jako i woskowe daj 

a

4_{Biografie Ruszla opracowa Jaroszewski (dz. cyt., s. 87-95).}

5 _{Fawor Niebieski Podczas Szczes´liwej Elekcyiej na Królestwo Polskie pana naszego}

mios´ciwego Iana Kazimierza króla szwedskiego. Miastu Lublinowi czasu gwatownego nie-bezpieczen´stwa od swawolnych Kozaków cudownym sposobem roku 1648 die 10 Novembr od Boga pokazany. A za staraniem pilnym X. Promotora S. Crucis in Conventu Lubl. Fr. Pauli Ruszel, S.T.M. Praedicatorum do druku podany za dozwoleniem starszych w Lublinie, w dru-karni Jana Wieczorkowicza, Roku Pan´skiego 1649, strony bez numeracji – wedug obliczen´

znac´, ze mie s 

a jej pozdrowienia, którzy jej na tym miejscu oddaj 

a, co ona

jako Matka miosierdzia swoim sugom wzajem takze oddaje, i onych w

róz-nych strapieniach wspomaga i pociesza”

. W 1743 r. Micha Siejkowski

w Dniach rocznych S´wietych, Bogosawionych, Wielebnych i Poboznych Sug

Bozych Zakonu Kaznodziejskiego... wspomnia, iz w kos´ciele Dominikanów

lubelskich „w rogu wielkiego chóru jest otarz Rózan´ca S´wietego, w którym

obraz Najs´wietszej Marii Panny cudowny”

. Felicjan Nowowieyski w roku

1752 r. opisa go jako „Imago Beatisimae Virginis Mariae Maioris cum

prae-tiosissimis Vestibus Corallis, unionibus, Coronis, lapidibus laminibus argenteis,

Annulis aureis”

. W kon´cu XVIII lub w pierwszej poowie XIX stulecia obraz

koronowano i naozono nan´ srebrn 

a sukienke. Nowowiejski nadmieni ponadto,

ze oba nalez 

ace do Bractwa Rózan´cowego otarze Matki Bozej i Imienia Jezus

byy kosztownie urz 

adzone. Umieszczone w nich wizerunki pokryway ozdoby

ze zota i drogich kamieni oraz obramiay srebrne blachy z wygrawerowanymi

przedstawieniami tajemnic rózan´cowych

. Jeszcze w 1902 r. Kapucyn Wacaw

6_{Morze aski bozej, które Pan Bóg w Koronie Polskiej po róznych miejscach, przy}

obra-zach Chrystusa Pana i Matki jego przenajs´wietszej, na serca ludzi poboznych, i w potrzebach ratunku z adaj acych, z gebokos´ci miosierdzia swego nieprzebranego, co dzien´ obficie wylewa. A zeby ta szczodrobliwa aska Boza, wszytkim wiernym zawsze pokazywana bya widoma, przez Piotra Hiacynta Pruszcza dobrze uwazona, od ludzi bogobojnych z róznych miejsc referowana, pilnie i szczerze ex Commissionibus loci Ordinariorum wypisana i przez druk do wiadomos´ci podana cum Gratia & Privilegio S.R.M w Krakowie w Drukarni dziedziców Stanisawa Len-czwskiego, Bertut, roku 1662, s. 53.

7_{Dni roczne S´wietych, Bogosawionych, Wielebnych y Poboznych Sug Boskich, Zakonu}

Kaznodziejskiego S. Ojca Dominika z dariusza x. Markiezego Bzowiusza y ksi ag innych auto-rów. Z odpustami, przywilejami, askami od Maryi P. s´wiadczonemi, takze z opisem kos´cioów y klasztorów Prowincyi Polskiej zebrane przez W.X.S. Teologii doktora Michaa Siejkowskiego dominikanina, na ten czas w kos´ciele katedralnym krakowskim kaznodzieje y magistra novitio-rum, professa konwentu krakowskiego, do druku z pozwoleniem starszych roku pan´skiego 1743 podane w Krakowie w drukarni akademickiej, strony nie numerowane – wg obliczen´ autorki

s. 50.

8_{Phaenix decoris et ornamenti Provinciae Poloniae S. Ordinis Praedicatorum. D.}

Hyacin-thus Odrovansius. Redivivus in Magnanimis Viris, Sanctitate Vitae, Scientia & Eruditione, Cultus Divini zelositsima Promotione, Vestigiis ejus inhaerentibus pro Decore ac Ornamento Provinciae, Posteris demum, ad imitandum, quam diutissime superstitibus, in Vita praesentatus nunc. In Pignus Aeviternae Obligationis. Illustrissimo ac Excellen. Domino D. Theodoro Comiti in Iwanowice Kozminski Palatinidae Calissiensi in Swarzec Dubin & Iutrosin &c. &c. Domino Hareditario Mecenati Amplissimo. Oblatus per Patrem Fratrem Felicianum Nowowieyski, S. Th. Magistrum Provinciae Poloniae Conventus Polnaniensis Ordinis Praedicatorum Anno Domini 1752 Posnaniae Typis Academicis, s. 244.

9_{Phaenix decoris..., s. 244: „In argento in lignia Passionis Domini & Mysteriorum Rosarij} intus & foris apparent”; J. A. W a d o w s k i, Kos´cioy lubelskie na podstawie z´róde

archi-z Sulgostowa (Edward Nowakowski 1829-1903) archi-zalicarchi-zy Matke Boarchi-z 

a „z

owoca-mi” do grona syn 

acych askami obrazów maryjnych w Polsce, choc´ na poparcie

tej tezy przytoczy fragmenty Phaenix Decoris... Nowowiejskiego z poowy

XVIII w.

W XIX w. przekonanie o wyj 

atkowos´ci lubelskiego przedstawienia musiao

byc´ juz nike, skoro pomijay go ówczesne „informatory” o cudownych

wizerun-kach maryjnych w Polsce

. Zapiski o obrazie z tego czasu zyskay za to

cha-rakter informacji inwentaryzatorskiej b 

adz´ historycznej. W artykule z 1849 r.

o lubelskim klasztorze i kos´ciele Ojców Dominikanów autor, skryty za inicjaami

Z.S., wymienia tylko otarz Najs´wietszej Panny Rózan´cowej i umieszczony na

jego zasuwie obraz Zwiastowania

. W roku 1888, dwa lata po kasacie

klasz-toru, spisano inwentarz wyposazenia kos´cioa s´w. Stanisawa. Wpis dotycz 

acy

tegoz otarza informuje o ruchomym portatylu z obrazem Zwiastowania,

namalo-wanym na pótnie farbami olejnymi, który skrywa nisze, a w niej

drugi obraz wyrobiony na drewnie, na tle zoconem, zawieraj 

acy wizerunek tejze

Najs´wietszej Maryi Panny z Dzieci 

atkiem na reku z dwoma koronami blaszanemi,

zo-conemi, przyozdobionemi w kamienie czeskie imituj 

ace drogie kamienie, ubran 

a w

su-kienke, tkan 

a nici 

a srebrn 

a i zot 

a, juz nieco dobrze uszkodzon 

a, wytart 

a i podart 

a

.

Notka w kronice dominikanów lubelskich informuje o losach obrazu po

kasacie zakonu, gdy kos´ció sta sie parafialnym. Wówczas

dokonano wielkiej zbrodni na obrazie, gdyz wycieto niedbale sam 

a postac´ Matki

Bozej w  

acznos´ci z postaci 

a Pana Jezusa z caos´ci obrazu tak, ze pozbawiono go

niemal cakowicie ta. Wycinaj 

ac postaci usunieto dwanas´cie gwiazd, które byy nad

walnych, Kraków 1907 [reprint, Lublin 20042], s. 253, pass. 1: „obecne otarze brackie pocho-dz a z roku 1761. Wykona je rzez´biarz z Puaw”.

10_{W a c  a w z S u l g o s t o w a, O cudownych obrazach w Polsce przenajs´wietszej}

Matki Bozej wiadomos´ci historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne, Kraków 1902, s. 377.

11 _{Por.: S. B a r a c z, Cudowne obrazy Matki Najs´wietszej w Polsce, Lwów 1891;} A. F r i d r i c h, Historye cudownych obrazów Najs´wietszej Maryi Panny w Polsce, Kraków 1903-1911 [reprint Kraków 2008].

12_{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru OO. Dominikanów w Lublinie, „Pamietnik} Religijno-Moralny: czasopismo ku zbudowaniu i pozytkowi tak duchownych jak i s´wieckich osób” 17(1849), nr 12, s. 486.

13_{Kraków, Archiwum Polskiej Prowincji oo. Dominikanów, sygn. Lb 53: Inwentarz fundi}

instructi Kos´cioa filialnego sine cura animarum Rzymsko-Katolickiego po Klasztornego, pozo-staego po Ojcach Dominikanach, pod tytuem S. Stanisawa Biskupa w mies´cie Lublinie, przy ulicy Zotej i Dominikan´skiej znajduj acego sie sporz adzony w roku 1888 (spisa Gracjan

zocist 

a, namalowan 

a koron 

a Matki Boskiej. W niektórych miejscach przez nieuwage

odcieto za duzo deski, w miejsce czego wstawiono kawaki drewna

.

Pocz 

awszy od wiosny 1899 r. przez dwa lata prowadzono remont s´wi 

atyni

wraz z jej wyposazeniem. W Ksiedze Sesji i Elekcji Arcybractwa

Rózan´cowe-go... zanotowano, iz Zarz 

ad Bractwa na posiedzeniu kwartalnym w dniu 28

paz´dziernika 1900 r. wypaci ks. Kopotowskiemu 50 rubli na odnowienie

dwóch otarzy Bractwa Matki Bozej Rózan´cowej i Imienia Jezus

.

W 1901 r. do otarza MB Rózan´cowej zaozono „nowy obraz tejze Matki

Bozej w sukience, na tle ponsowem, aksamitnem, nitk 

a zot 

a i srebrn 

a

prze-szywanej [...] w miejsce dawnego mocno zniszczonego”

. W s´wietle zapisu

z 1888 r. wydaje sie jednak, ze nie wymieniono obrazu, lecz to wraz z

su-kienk 

a. To przypuszczenie wzmacnia zapis Marii Ronikierowej w

Ilustrowa-nym przewodniku po Lublinie z 1901 r. Wedug autorki

w skarbcu Dominikanów znajduje sie nadzwyczaj starozytny obraz, pochodz 

acy

co najmniej z XV wieku, Matki Bozej z Dzieci 

atkiem Jezus, malowany wcale

dobrze, na desce; wyraz dziwnie miy w twarzy Matki Bozej. Dokoa aureoli

napis literami gotyckiemi Regina coeli Maria itd. To niebieskie w gwiazdy zote.

Z zalem spostrzeglis´my, ze ten szacowny zabytek starozytnos´ci zosta niedawno

przybrany w sukienke szkiekami i sztychtem szyt 

a

.

Mozna przypuszczac´, ze Ronikierowa widziaa obraz przygotowany do

ponownego zawieszenia w otarzu. Szes´c´ lat póz´niej ks. Jan Ambrozy

Wa-dowski wspomnia, ze w kos´ciele podominikan´skim w Lublinie znajduje sie

„starozytny i piekny obraz Mariae Maioris, zwany Rózan´cowym”, który

„od-znacza sie nie tylko saw 

a cudownos´ci, ale nadto, wedug znawców jako

14_{Lublin, Archiwum OO. Dominikanów, rkps: Chronicon Conventus Lublinensis S-ti}

Sta-nislai Mart.Sacri Ord. Praed. ab A.D. 1938, s. 147. Zapis pod dat a 8 sierpnia 1951 r., st ad mozna domniemywac´, ze dane przytoczone przez kronikarza to tradycja ustna.

15 _{Kraków,Archiwum Polskiej Prowincji oo. Dominikanów, sygn. Lb 78: Ksiega sesji}

i Elekcji Arcy-Bractwa rózan´ca s´w. Przy kos´ciele oo. Dominikanów w Lublinie 1861 r., s. 80.

16_{S. O s t r o  e c k i, Kos´ció i klasztor po-Dominikan´ski w Lublinie, Warszawa 1902,} s. 27, 45.

17_{Ilustrowany przewodnik po Lublinie, Warszawa 1901, s. 97 [reprint: Lublin 1992].} Ostroecki (s. 66) wrecz cytuje Ronikierow a: „w skarbcu kos´cielnym znajduje sie starozytny obraz (pochodz acy co najmniej z XV wieku) Matki Bozej z Dzieci atkiem Jezus, namalowany na desce. Dookoa aureoli napis literami gotyckiemi Regina coeli Maria. To niebieskie w gwiazdy zote”. Nie mogo byc´ dwóch gotyckich obrazów, raczej autor przepisa informacje za Ronikierow a nie weryfikuj ac wyposazenia kos´cioa.

dzieo sztuki pochodz 

ace co najmniej z XVI wieku”

. Obecnie obraz nadal

pozostaje w kulcie, umieszczony w otarzu Rózan´cowym.

Drugi otoczony aur 

a cudownos´ci obraz w kos´ciele s´w. Stanisawa to tzw.

Matka Boska Ruszelska. Na ciemnym, gadkim tle ujeta w pópostaci Maria

z us´miechem wpatruje sie w s´pi 

acego przed ni 

a Syna. Gowe skonia ku

prawemu ramieniu, donie zozone w modlitewnym ges´cie uniosa na

wyso-kos´ci piersi. Ubrana jest w czerwon 

a suknie, niebieski paszcz, na gowie ma

bia 

a chuste i korone. Pokazane w caej postaci Dzieci 

atko, ubrane w cienk 

a

jedwabn 

a koszulke, zasneo na prawym boku z r 

aczk 

a pod gow 

a. Dla

wygo-dy Matka podozya Mu duz 

a bia 

a poduszke i okrya cienk 

a bia 

a narzutk 

a

z czerwonym wyogiem

(il. 2).

W 1662 r. Piotr Hiacynt Pruszcz w zywocie Pawa Ruszla wspomnia, ze

mia on w swojej celi obraz Panny Przenajs´wietszej, przy którym nie tylko

on sam i inni zakonnicy, ale i „s´wieckie osoby pociech rozmaitych od Pana

Boga doznawali”. Przed wizerunkiem

zawsze lampa gorywaa, trafio sie ze czasem nie stao w lampie oliwy do

zacho-wania ognia, jednak cudownym sposobem nigdy nie gasa; przed którym on obrazem,

szczególne swoje modlitwy odprawuj 

ac, wielkich ask pan´skich sta sie uczestnikiem.

Trafio sie i to przy pomienionym obrazie, ze czasu jednego, gdy s´wi 

atobliwy ojciec

modlitwy swoje odprawowa, lampa zgasa, czego postrzegszy Ojciec pobozny woa

na Socjusza swego, azeby j 

a zas´wieci, on biezy po s´wiato do kos´cioa, a gdy sie

powraca ze s´wiatem chc 

ac lampe zas´wiecic´, az juz zastaje zas´wiecon 

a lampe. Kto

j 

a tu zapali? Czyli gor 

aca modlitwa na ten czas Ojca poboznego czyli Anio na

usudze Najs´wietszej Panny bed 

acy tego nie pewien wprawdzie Socjusz zostaje, lecz

sam ojciec tego postrzegwszy przyznaje, iz j 

a Anio zapali

.

Pruszcz poda, ze ow 

a historie zaczerpn 

a ex Actis Capituli Pron. Lublini

celebrati, A. 1658 die 4 Maij. Akta mozna uznac´ za najstarsze z´ródo, w

któ-rym wzmiankowany jest omawiany obraz.

18_{W a d o w s k i, dz. cyt., s. 256, pass. 1.}

19 _{Opisy obrazu: R o n i k i e r o w a, Ilustrowany przewodnik po Lublinie, s. 71;} O s t r o  e c k i, Kos´ció i klasztor po-Dominikan´ski, s. 38.

20_{Forteca duchowna Królestwa Polskiego. Z zywotów s´wietych, tak juz kanonizowanych}

i beatyfikowanych, jako tez s´wi atobliwie zyj acych patronów polskich, takze obrazów Chrystusa Pana i Matki jego Przenajs´wietszej, w ojczyz´nie naszej cudami wielkimi syn acych przez Piotra Hiacynta Pruszcza krótka, prosta, lecz prawdziwa zycia historyja z rózych autorów zebrawszy, wiernym katolikom do nas´ladowania, utrapionej ojczyz´nie na obrone wstawiona do druku za pozwoleniem zwierzchnos´ci duchownej podana w Krakowie, w druk. Dziedziców Stanisawa Lenczewskiego bertut roku 1662 – strony nienumerowane.

Kolejni autorzy powielali podane przez Pruszcza informacje

z rzadka

je uzupeniaj 

ac. Jan Kownacki w roku 1703 napisa, ze lubelski konwent

kaznodziejski szczyci sie „wielce wdziecznym” wizerunkiem Matki Bozej,

przed którym „wielkiej w zyciu niewinnym s´wi 

atobliwos´ci kapan” ojciec

Pawe Ruszel „ustawiczne odprawuj 

ac nabozen´stwa gor 

acym ku Pannie

Naj-s´wietszej paka afektem”. Doda, ze ów „s´wiety obraz in archivo

pomienio-nego konwentu, w osobliwej zostaje weneracyi”

. Nie wiadomo, po jakim

czasie od s´mierci Ruszla, ale zapewne juz w 2. poowie XVII w. ojcowie

przenies´li wyobrazenie Marii z celi do zakrystii (sacrario) b 

adz´ skarbca

(archivo). Pokryty przez wiernych kosztownos´ciami wizerunek w 1743 r.

wisia  zdaniem Michaa Siejkowskiego  „w kaplicy, w chórze wielkim

pomienionego kos´cioa”

, zas´ wedug Felicjana Nowowiejskiego w 1752 r.

w skarbcu b 

adz´ w zakrystii (Reperitur item in Sacrario)

. Kiedy „pobozni

coraz bardziej obraz nawiedzac´ zaczeli i doznawac´ ask i pociech duchowych,

21_{Por.: Dzien´ 29 czerwca. Zywot s´wi atobliwego ojca Pawa Russla zakonu S´.O.}

Domini-ka, w: Matka S´wietych PolsDomini-ka, albo zywoty s´wietych, bogosawionych, wielebnych, s´wi  atobli-wych, poboznych Polaków i Polek wszelkiego stanu i kondycyi, wszelkiego wieku od zakrzewio-nej w Polsce chrzes´cijan´skiej wiary osobliw a zycia doskonaos´ci a syn acych z róznych autorów i pism tak polskich jak i cudzoziemskich zebrane i spisane przez x. Floriana Jaroszewicza kapana zakonu S´.O. Franciszka reformatów, dla zbudowania zyj acych i potomnych, dla pocie-chy duchowej swoich krewnych, do druku podane r.p. 1767 [reprint: czes´c´ 2 poszyt IV, Piekary

Niemieckie 1850], s. 471-473; W a c  a w z S u l g o s t o w a, O cudownych obrazach

w Polsce ..., s. 377 – ten pomija historie z lamp a; B a r a c z, Cudowne obrazy Matki...,

s. 148-149, poz. 196.

22_{Sparta polska niezwyciezonemi askawos´ci piersiami mocna Panna Najs´wietsza Maryja}

w cudownym obrazie miasta stoecznego województwa woyn´skiego w kos´ciele uckim Domini-kan´skim cudami, askami apperycyami y innemi niezliczonemi dobrodziejstwy Boskiemi, za nays´wietsz a swoj a interpozy a, koszerowanemi, uciekaj acym sie naboznie ludziom, w róznych paroksyzmach na obrone wszechmocn a rek a wystawiona. Na szczes´liw a w zyciu fortune y hono-rach protekcyje Jas´nie Os´wieconej Ksieznie im. p. Annie Lubartowiczównie Sanguszkównie Radziwiówny kanclerzyny W.X.L (...) przy rodowitym I.O. Xsi az at Lubartowiczów Sanguszków Hektorze prezentowana za staraniem W.X. Ignacego Kownackiego S,Th. Prezentata, na ten czas przeora uckiego, Zakonu kaznodziejskiego wikaryego, kontraty Woyn´skiego y S´wietej Stolice Apostolskiej Pisarza so druku podana roku Pana (...) 1703 w Zamos´ciu w Drukarni Akade-mickiej, s. 111. Prócz informacji o ówczesnym miejscu przechowywania obrazu autor

przyto-czy historie o cudzie z lamp a.

23_{S i e j k o w s k i, Dni roczne S´wietych, Bogosawionych..., strony nienumerowane} [s. 50 wg numeracji autorki].

24 _{Phaenix Decoris..., s. 245: „Reperitur item in Sacrario, imago miraculosae Beatae} Mariae Virginis cum suis clenod is ac argentea lampade quae olim in cela R.P. Pauli Rusell constituta fuerat. Ante hac Imaginem fuit miraculose accensa lampas Anno Domine 1649 Die 15 Novembris post mediam noctem prout adnotavimus in vita Venblis Patris Magnistri Pauli Russell”.

przeozeni klasztoru widz 

ac to, postanowili na miejsce stosowniejsze syn 

acy

obraz cudami przenies´c´. Jakoz umies´cili go w otarzu kaplicy s´w. Andrzeja

prawdopodobnie w kon´cu XVIII lub na pocz 

atku XIX w.”

Kaplice, która

z czasem zyskaa miano Matki Bozej Ruszelskiej, wzniós w 1728 r. Andrzej

Jeowicki, pose sucki, jako miejsce wiecznego spoczynku dla siebie i

zo-ny

. Z kolei autor Opisu kos´cioa i klasztoru OO. Dominikanów... z roku

1849 zauwazy, iz nie mozna stwierdzic´, czy kaplice, w której eksponowany

jest obraz, wzniesiono po s´mierci Ruszla, czy „wprzódy na inny cel

wysta-wion 

a zostaa; od dawnych bowiem lat, nie przechodz 

ac jednakze stulecia,

pamietano ze obraz NPM Ruszelskiej by w tej kaplicy”

. W roku 1843

pani Suchodolska z ordynacji Zamoyskich przeznaczya fundusz na

odnowie-nie otarza i obrazu MB Ruszelskiej

. Nie wiadomo, kiedy obraz oprawiono

w drewnian 

a, posrebrzan 

a rame, któr 

a odnotowuj 

a autorzy opracowan´

z pierwszych lat XX stulecia

. Z pewnos´ci 

a bya to forma uhonorowania

wizerunku, przy którym „opuszczona sierota, wdowa niedol 

a i smutkiem

nekana szuka pociechy i kazdy strapiony nie odchodzi od stopni s´wietego

przybytku, jak z pociech 

a w duszy, ze sodk 

a w sercu nadziej 

a”

.

W kos´ciele dominikan´skim zachowa sie trzeci syn 

acy askami wizerunek

Matki Bozej w typie Mater Misericordiae

, namalowany farbami olejnymi

na pótnie. Maria z koron 

a na gowie, bosa, ubrana w czerwon 

a suknie, stoi

w lekkim kontrapos´cie i rozpos´ciera ramiona okryte paszczem, który od góry

podtrzymuj 

a dwa anioy. Pod jego poami klecz 

a bogosawieni i s´wieci

wy-wodz 

acy sie z zakonu kaznodziejskiego, a takze nieliczni przedstawiciele

szlachty polskiej. Matka Boza, zgodnie ze s´redniowiecznym kanonem, jest

znacznie wieksza od pozostaych postaci (il. 3).

25_{W a d o w s k i, Kos´cioy lubelskie..., s. 249, pass. 3.}

26_{Phaenix Decoris..., s. 247: „Ad dexteram Altaris majoris accedit Capella noviter erecta} cum sua certa fundatione Domini Andreae Iaowicki Tribuni Luceoriensis & suae Confortis ubi certis diebus pro animabus eorundem missae de Requiem decantantur cum sua ibidem sep[...]”. 27 _{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 485-486; O s t r o  e c k i, Kos´ció i klasztor}

po-Dominikan´ski..., s. 38-39 (przepisuje informacje opublikowane w 1849 r.).

28_{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 485-486.}

29_{O s t r o  e c k i, Kos´ció i klasztor pDominikan´ski..., s. 38, por.: R o n i k i e r} o-w a, Ilustroo-wany przeo-wodnik po Lublinie, s. 70-71.

30_{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 486.}

31 _{Ten typ przedstawienia szczegóowo omówi Mieczysaw Gebarowicz, badaj ac jego} aspekty teologiczne, historyczne i ikonograficzne. T e n z e, Mater

W 1703 r. Ignacy Kownacki napisa, iz lubelski klasztor Ojców

Dominika-nów „szczyci sie protekcyj 

a” Panny Najs´wietszej, której cudowny obraz wisi

w kruzgankach. Na nim Matka „pod rozszerzony paszcz litos´ci swojej garn 

a-cych sie mile przyjmuje. Et protego fovet”

. W 1743 r. Micha Siejkowski

doda, ze do wizerunku „zwykli sie uciekac´ wszyscy maj 

acy sprawe w

Trybu-nale i pros´by swej chwalebne odbieraj 

ac skutki, i zowie sie pospolicie ten obraz

NMP Trybunalskiej. Tam bywa w soboty litania s´piewana, i Msza s´wieta przez

ksiedza profesora pierwszego S.T.”

Na liturgie celebrowan 

a przed obrazem

przychodzi lubelski Trybuna wraz z palestr 

a, co równiez miao wpyw na

popularyzacje przydomka „trybunalski”

. Felicjan Nowowieyski w roku 1752

potwierdzi usytuowanie obrazu w kruzgankach: „in Claustro inseriori Conventus

huius exsat Imago pariter miraculis clara eiusdem B. Mariae Virginis”

.

Na-bozen´stwo przed obrazem zaprzestano odprawiac´ w roku 1796, gdy wadze

aus-triackie zamieniy kruzganki klasztorne na magazyn zywnos´ci dla wojska

.

Pomimo zmiany funkcji wisz 

ace tam obrazy zabrano do kos´cioa dopiero po

po-nad trzydziestu latach. Na pocz 

atku XX w. obok autorów, którzy pisali o

pier-wotnym zwi 

azku wizerunku Matki Bozej Miosierdzia z klasztornymi

kruzganka-mi

, Stanisaw Ostroecki i Maria Ronikierowa informowali, ze do kos´cioa

Dominikanów przeniesiony on zosta w kon´cu XVIII wieku, po zniesieniu w

ro-ku 1794 Trybunau Koronnego Lubelskiego z dawnej kaplicy Trybunalskiej

w ratuszu s 

adowym usytuowanym w rynku

. Niemniej, na podstawie

infor-macji przekazanych przez XVIII-wiecznych autorów, pierwotny zwi 

azek obrazu

z klasztorem wydaje sie bezsporny.

32_{Sparta polska..., s. 110.}

33_{Dni roczne S´wietych, Bogosawionych..., strony nienumerowane – s. 50 wedug obliczen´} autorki; Z.S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 483: pierwotnie „przed obrazem wisz acym na korytarzu klasztornym czesto odprawiao sie nabozen´stwo, zwaszcza zakupywane przez maj  a-cych sprawy w trybunale”.

34_{W a d o w s k i, Kos´cioy lubelskie, s. 247 pass. 1., 255, 346.} 35_{Phaenix Decoris..., s. 245.}

36 _{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 483: „gdy w roku 1796 m ak a dla wojska one} zaprz atn a”.

37_{W a c  a w z S u l g o s t o w a, O cudownych obrazach w Polsce..., s. 376: w} klaszto-rze „w kruzgankach dolnych by cudowny obraz Matki Bozej Miosierdzia w postawie stoj acej z rozozonymi rekami, pod opieke której tul a sie Dominikanie i Dominikanki; paszcz utrzymuj a anioowie. A poniewaz maj acy sprawy w trybunale lubelskim pod opieke Matki Bozej w tym obra-zie sie udawali i odnosili prós´b swoich pomys´lny skutek, przeto obraz ten nazwany trybunalskim”. 38_{R o n i k i e r o w a, Ilustrowany przewodnik po Lublinie, s. 74; O s t r o  e c k i,}

Juz w XVII w. obraz Matki Bozej Trybunalskiej uchodzi za cudowny, skoro

co znaczniejsi pobozni wykupywali przed nim miejsce na swój pochówek

.

W 2. poowie XVII w. lub na pocz 

atku kolejnego stulecia na wizerunek

naozo-no kameryzowan 

a korone i srebrn 

a, pozacan 

a sukienke, zas´ cae pótno

okrywa-y liczne wota

, co utrwali na sztychu Jan Filipowicz

. Ksi 

adz Wadowski

nie w 

atpi, ze aski, które wierni otrzymywali od Panny Najs´wietszej za

pos´red-nictwem tegoz wizerunku ojcowie dominikanie skrzetnie spisywali w odrebnej

ksiedze, która niestety nie przetrwaa. W roku 1829 Matke Bosk 

a Opieki

umie-szczono w kaplicy pw. s´w. Marii Magdaleny, zwanej kaplic 

a Szaniawskich

.

Zapewne wówczas obraz zwezono o 3 stopy (niemal 80 cm)

, by dopasowac´

go do zastanej nastawy. Wyobrazenie s´w. Marii Magdaleny przeniesiono z

cen-trum otarza na zasuwe

, a w 1899 r. usunieto je zupenie

. Bardziej

wznio-s 

a wersje wydarzen´ poda Sadok Bar 

acz. Jego zdaniem, gdy przed obrazem

w kruzgankach „coraz wieksze zbieray sie tumy poboznego ludu”, w 1829 r.

biskup lubelski Józef Marceli Dziecielski (†1839), „przychylaj 

ac sie do z 

adania

ogóu” poleci przenies´c´ go „w otarz do kos´cioa, gdzie askami zasyn 

a”

.

2 wrzes´nia 1951 r. Matke Boz 

a Trybunalsk 

a przeniesiono z kaplicy

Szaniaw-skich do kaplicy pw. s´w. Jacka.

Fawor Niebieski... Pawa Ruszla zawiera przesanki, na podstawie których

z nalezyt 

a ostroznos´ci 

a mozna wskazac´ hipotetyczny czas i powód namalowania

lubelskiego obrazu Mater Misericordiae. Tekst opowiada o wydarzeniach z

je-sieni roku 1648, gdy oddziay Kozaków i Tatarów pod wodz 

a Bohdana

Chmiel-39 _{Np. Helena z Sugockich 1-o voto Brodowska, 2-o Sewerynowa Zdzarowska, robi ac} testament w Busowie 24 lutego 1688 r., kaze ciao swoje pochowac´ „w kruzganku, gdzie jest otarz Panny Przenajs´wietszej” u OO. Dominikanów lubelskich, którym jednoczes´nie zapisaa 2000 zp. O testamencie wspomina Wadowski (Kos´cioy lubelskie, s. 255-256, pass. 3).

40 _{Phaenix Decoris..., s. 245: „cum veste Maiestuosa & Pallio expanso de argento} con-fecto, infra deaurato corona deaurata, gemmis, laminibus votis argentis, lampadibus Iconibus argentis & aliis ornamentis pretiosis insignito”.

41_{Sztych z napisem „Prawdziwy wizerunek askawego obrazu N.P. Maryi w kruczganku} u WW. OO. Domini. w Lubli.”, miedz´ sztychowana igiek a 13x8, J.F. opisa Wacaw z Sul-gostowa (O cudownych obrazach w Polsce..., s. 377, nr ryciny 493).

42_{W a d o w s k i, Kos´cioy lubelskie, s. 246-247.}

43_{I. R o l s k a - B o r u c h, Obraz Matki Boskiej Trybunalskiej w kos´ciele}

Dominika-nów w Lublinie, w: Dominikanie w Lublinie. Studia z dziejów kultury, red. H. Gapski, Lublin

2006, s. 313.

44_{Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru..., s. 483.} 45_{W a d o w s k i, Kos´cioy lubelskie, s. 247.}

46_{B a r a c z, Cudowne obrazy Matki..., s. 148, poz. 195; por.: W a c  a w z S u} l-g o s t o w a, O cudownych obrazach w Polsce..., s. 377.

nickiego zajey poudniow 

a Lubelszczyzne az po Wise i dotary pod Zamos´c´.

W Lublinie zapanowaa atmosfera zagrozenia. Na pros´be magistratu

dominika-nie, nie wspominaj 

ac o nabozen´stwach w innych kos´cioach, „facta publica

Processione per forum Civitatis z drzewem Krzyza S´wietego czeste procesje”

odprawiali, „do tego wielki lud nabozny garn 

a sie” do kos´cioa Zakonu

Kazno-dziejskiego „na modlitwe publiczn 

a Panny Przenajs´wietszej Rózan´ca S´wietego,

która sie z wielkim nabozen´stwem” kazdego dnia odprawiaa. „Jakoz nie

za-wiód sie na tym lud nabozny, i jako to dziwnym swoim cudem raczy

poka-zac´”

. Dalej autor opisa zjawisko, jakie mieszczanie lubelscy ujrzeli 10

listo-pada 1648 r. O godzinie pierwszej po pónocy nad bazylik 

a OO. Dominikanów

pojawia sie jasnos´c´ podobna do miecza. Po pewnym czasie wyonia sie z niej

ognista strzaa zwrócona grotem ku Zamos´ciowi. W tym czasie obron´cy

Zamos´-cia odparli szturm nieprzyjaciela.

Ruszel w kilku miejscach Faworu niebieskiego... nakres´li wizje paszcza,

którym Maria okrywa przerazonych i wyczekuj 

acych jej pomocy

mieszkan´-ców Lublina. „Sami pokornie wyznacie”  pisa, ze „ustawiczne i gor 

ace

na-boznych Modlitwy do Panny Przenajs´wietszej sprawiy to, iz was raczya

wzi 

ac´ pod paszcz swój a facie irae furoris Domini”. A dalej „Communitas,

zgromadzenie takie ludu naboznego, gdy sie pod paszcz Panny

Przenajs´wiet-szej podczas jakich trybulacyi swych udziela i garnie, nie jest rzecz podobna,

aby takie zgromadzenie pociechy znacznej od niej nie odnioso”

.

Prawdo-podobne wydaje sie, ze obraz, na którym prócz czonków Zakonu

Kaznodziej-skiego wyobrazeni s 

a przedstawiciele szlachty polskiej, móg zostac´

namalo-wany jako wotum po wydarzeniach roku 1648. W sferze domysów pozostaje,

czy nie s 

a to portrety s´wiadków Wojciecha (Albertusa) Lewickiego konsula

lubelskiego, Aleksandra Konopnicy rajcy, Jana Reklowskiego rajcy i

prokon-sula lubelskiego, którzy wraz z innymi podpisali sie na dokumencie

potwier-dzaj 

acym prawdziwos´c´ zjawiska

. Na podstawie cech stylistycznych czas

wykonania obrazu mozna sytuowac´ okoo poowy XVII w. Nie koliduje to

z opini 

a Ireny Rolskiej-Boruch, która wykonawce dziea wi 

aze z kregiem

47 _{Fawor Niebieski... strony bez numeracji – wedug obliczen´ autorki s. 10 was´ciwego} tekstu.

48_{Fawor niebieski..., s. 18-19 wedug obliczen´ autorki. Zob. takze s. 16: „Bóg} s´wietlisty-mi znakas´wietlisty-mi dawa znac´, iz s´wietlisty-miasto Lublin zasuzyo byo, aby ono kara takze biczem swej sprawiedliwos´ci, mieczem nieprzyjacielskim, jako y insze miasta, ale Panna Przenajs´wietsza, która jest Matk a miosierdzia, modlitwami wiernych sug swoich prawia to, ze ten gniew swój raczy odwrócic´ od niego, a obróci go przeciw temu Nieprzyjacielowi, aby dalej postepowac´ nie s´mia”.

warsztatu królewskiego malarza Tomasza Dolabelli (ok. 1570-1650), ale

fun-datorów pótna upatruje w przedstawicielach rodu Firlejów

.

O czwartym, niezachowanym cudownym wizerunku maryjnym w kos´ciele

s´w. Stanisawa wspomina Felicjan Nowowiejski. W poowie XVIII w. w

ota-rzu kaplicy, wzniesionej z funduszy Katarzyny z Biereckich (de Bierce)

Osso-lin´skiej dla konfraterni Rózan´ca S´wietego

, wprawiony by obraz

przed-stawiaj 

acy Wniebowziecia NMP otoczony mniejszymi obrazami tajemnic

rózan´cowych. Liczne, zawieszone przy nim wota s´wiadczyy o doznawanych

za jego pos´rednictwem askach

.

*

Na podstawie zebranych informacji mozna wysnuc´ wniosek, ze obrazy

Bogarodzicy przechowywane w lubelskim konwencie OO. Dominikanów od

XVI w. odgryway istotn 

a role zarówno w zyciu spoecznos´ci lokalnej, jak

i licznie przybywaj 

acych do miasta podróznych. Kult Marii w jej cudownych

wizerunkach zosta w niniejszym artykule wy 

acznie zasygnalizowany i

wy-maga prowadzenia dalszych badan´. W trakcie kwerendy pojawiy sie bowiem

kolejne pytania.

Pierwsze, czy i w jakim stopniu obecnos´c´ syn 

acych askami obrazów

przekadaa sie na popularnos´c´ kos´cioa s´w. Stanisawa? Na podstawie

za-pisów o datkach, fundacjach, pochówkach i wystawianiu grobów ad imago,

mozna spróbowac´ odtworzyc´ obraz prywatnej, indywidualnej dewocji.

Drugie, w jakim stopniu tutejsze wizerunki maryjne wpisay sie w historie

miasta i caego kraju? U podoza estymy, jak 

a otaczano Matke Boz 

a, tkwio,

bowiem przekonanie, ze potrafi Ona chronic´ przed wszelkimi zagrozeniami,

których w róznych okresach czasu nie brakowao. W Lublinie w XVI i XVII w.

nawracaj 

acym problemem byy epidemie

. Prócz dziesi 

atkuj 

acych

mieszkan´-50_{R o l s k a - B o r u c h, Obraz Matki Boskiej Trybunalskiej..., s. 321-324.}

51 _{Pocz atkowo kaplica nalezaa do Bractwa Rózan´ca S´w., w niej grzebano czonków} bractwa, tam zozono ciao fundatorki kaplicy. Phaenix decoris..., s. 245: „Adest Capella seorsiva cum Sepultura Fratrum & sororum SS. Rosarij”. Phaenix decoris..., s. 247.

52_{Phaenix decoris..., s. 247: „Capella Illmae Catharimae de Bierka Ossolin´ska cum Altari} assumptionis Gloriosissimae V.M. miraculis clarae et ibidem saepis claritas magna de nocte videtur”. Tamze, s. 225: „cum sua devotissima Imagine bene adornata, additis SS. Rosarii Iconibus”.

53 _{Zob. np.: Z. K l u k o w s k i, Opis dzumy w Lublinie w roku 1625, „Archiwum} Historii Medycyny” 5(1926), s. 1-5; Lublin w dokumencie 1317-1967. Wybór z´róde, wstep

ców chorób co jakis´ czas wybuchay pozary

. Do tego dochodziy liczne

w XVII stuleciu zagrozenia zewnetrzne

. Cuda z lat 1648 i 1649 w kos´ciele

lubelskich Dominikanów wpisuj 

a sie w ci 

ag zdarzen´ naznaczonych cudown 

a

„interwencj 

a” Marii, która ochronia naród chrzes´cijan´ski przed

innowierca-mi

. Przed obrazem rózan´cowym oliwa nieoczekiwanie trysnea gdy

podpisa-no rozejm, tzw. ugode zborowsk 

a 17 sierpnia 1649 r.

Dla porównania,

w 1621 r. wstawiennictwu Bogarodzicy przypisano zawarcie pokoju z Turkami

po bitwie pod Chocimiem. W niedziele 3 paz´dziernika 1621 r. krakowscy

domi-nikanie zorganizowali uroczyst 

a procesje z obrazem Matki Bozej Rózan´cowej

na wzór procesji rzymskiej z 1571 r. wierz 

ac, ze i tym razem ujmie sie za

i oprac. F. Cies´lak, H. Gawarecki, M. Stankowa, Lublin 1976, s. 63; W. F r o c h, M. K o-b y l i n´ s k a - S z y m a n´ s k a, Kleski moru w Luo-blinie w XVI i XVII wieku w s´wietle

ksi ag miejskich, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 40(1977), z. 4, s. 383-395; Zaraza morowa w Lublinie w 1572 r., ze z´róde archiwalnych z jez. acin´skiego tumaczya S.

Paulo-wa, „Kurier Lubelski” 1979, nr 259, s. 5; A. K a r p i n´ s k i, Opieka nad chorymi i ubogimi

w miastach polskich w czasie epidemii w XVII-XVIII w., w: Charitas. Miosierdzie i opieka spoeczna w ideologiach, normach postepowania i praktyce spoecznos´ci wyznaniowych w Rzeczpospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpin´ski, Warszawa 1999, s.

221-243; A. K a r p i n´ s k i, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaz´nych w Rzeczpospolitej w XVI-XVIII wieku i ich nastepstwa demograficzne, spoeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.

54_{Zob. np.: S. H o s z c z o w s k i, Kleski elementarne w Polsce w latach 1587-1648,} w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70. rocznice

urdzin, red. Z. Budkowa i inni, Warszawa 1960, s. 453-465; H. G a w a r e c k i, S. P a u l

o-w a, M. S t a n k o o-w a, Kleski pozaróo-w o-w Lublinie, „Rocznik Lubelski” 16(1973), s. 211-225; T. P a n f i l, Pozar Lublina w 1575 roku, w: Ikonografia dawnego Lublina, red. Z. Ne-storowicz, Lublin 1999, s. 25-30.

55_{Czesto rózne nieszczes´cia nawiedzay Lublin niemal równoczes´nie. Pami atk a po nich} bya srebrna tablica, któr a magistrat i mieszczanie ofiarowali jako wotum za cudown a opieke NMP i relikwii Krzyza S´wietego. Dziekowali za cofniecie sie wojsk spod murów Lublina w czasie powstania Chmielnickiego i za ustanie zarazy morowej. Tablice 26 stycznia 1652 r. uroczys´cie przytwierdzono do otarza s´w. Krzyza. Przebieg uroczystos´ci opisa Ruszel (Skarb

nigdy nieprzebrany..., Ksiega III, s. 95-101), i przytoczy umieszczony na tablicy napis:

„D.O.M./ Et Augustissimae Coelorum mundique totius Regiae Virgini et Matri Filii Dei Ma-riae./ Et salutari ac vivitico sacrosanctae Crucis Ligno:/ Magistratus uterque civitatis regiae Lublinensis./ Totaque communitas observatam ab incursione rebellium/ Cosacorum et Tartaro-rum: Tum et a periculo contagiosae pestis civitatem:/ Poplite succiduo, dat, dicat, et conservat./ Anno reparatae salutis humanae 1652 die 26 Ianuarii”.

56_{ aczy sie to z obrazem Polski jako tzw. przedmurza chrzes´cijan´stwa. Temat ma bogat a} literature, np. prace U. Borkowskiej, H. Olszewskiego, a zwaszcza J. Tazbira Przedmurze

chrzes´cijan´skiej Europy. Mity a rzeczywistos´c´ historyczna (Warszawa 1987).

katolickim narodem i ochroni go przed wojskami osman´skimi. Traktat pokojowy

podpisano szes´c´ dni póz´niej, 9 paz´dziernika

.

BIBLIOGRAFIA Z´ róda rekopis´mienne

Archiwum Polskiej Prowincji oo. Dominikanów w Krakowie

sygn. Lb 53: Inwentarz fundi instructi Kos´cioa filialnego sine cura animarum Rzymsko-Kato-lickiego po Klasztornego, pozostaego po Ojcach Dominikanach, pod tytuem S. Stanisawa Biskupa w mies´cie Lublinie, przy ulicy Zotej i Dominikan´skiej znajduj acego sie sporz  a-dzony w roku 1888.

sygn. Lb 78: Ksiega sesji i Elekcji Arcy-Bractwa rózan´ca s´w. Przy kos´ciele oo. Dominikanów w Lublinie 1861 r.

Archiwum Archidiecezji Lubelskiej w Lublinie

Rep. 60 A 96: Visitatio ecclesiarum et totius cleri in Archidiaconatu Lublinensi illustrissimi et reverendissimi domini domini Bernardi Maczieiowski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis ducis Severiensis, facta et conscripta per deputatum reverendum Thomam Iossicium canonicum Wislicensem officialem Lublinensem. In anno MDCIII.

Klasztor OO. Dominikanów w Lublinie

rkps.: Chronicon Conventus Lublinensis S-ti Stanislai Mart.Sacri Ord. Praed. ab A.D. 1938. Z´ róda drukowane

Fawor Niebieski Podczas Szczes´liwej Elekcyiej na Królestwo Polskie pana naszego mios´ciwe-go Iana Kazimierza króla szwedskiemios´ciwe-go. Miastu Lublinowi czasu gwatownemios´ciwe-go niebezpie-czen´stwa od swawolnych Kozaków cudownym sposobem roku 1648 die 10 Novembr od Boga pokazany. A za staraniem pilnym X. Promotora S. Crucis in Conventu Lubl. Fr. Pauli Ruszel, S.T.M. Praedicatorum do druku podany za dozwoleniem starszych w Lublinie, w drukarni Jana Wieczorkowicza, Roku Pan´skiego 1649.

Skarb nigdy nieprzebrany Kos´cioa S´wietego Katholickiego Krzyz Pan´ski, o którym tu s a trzy ksiegi z Doktorów S´wietych y Historyków powaznych napisane przez X. Pawa Ruszla Pisma S´wietego Doktora Zakonu Kaznodziejskiego Promotora Drzewa Krzyza S. Lubelskie-go. Z okazyey wielkiego cudów tego Drzewa Krzyza Chrystusowego, którego sie wielka czes´c´ w Lubl. w Kos´ciele Oyców tegoz zakonu cudownym sposobem znajduje, z osobliwey y dziwney Prowidentley Boskiey ku obronie y niewypowiedzianej pociesze wszystkiego Królestwa Polskiego, za pozwoleniem starszych w Lublinie, w Druk. Jana Wieczorkowicza I.K.M. Typ. R. Pan´skiego 1655.

58 _{S. B a r a c z, Klasztor i kos´ció Dominikanów w Krakowie, Poznan´ 1888, s. 30;} t e n z e, Cudowne obrazy.., s. 129.

Forteca duchowna Królestwa Polskiego. Z zywotów s´wietych, tak juz kanonizowanych i beaty-fikowanych, jako tez s´wi atobliwie zyj acych patronów polskich, takze obrazów Chrystusa Pana i Matki jego Przenajs´wietszej, w ojczyz´nie naszej cudami wielkimi syn acych przez Piotra Hiacynta Pruszcza krótka, prosta, lecz prawdziwa zycia historyja z rózych autorów zebrawszy, wiernym katolikom do nas´ladowania, utrapionej ojczyz´nie na obrone wstawiona do druku za pozwoleniem zwierzchnos´ci duchownej podana w Krakowie, w druk. Dziedzi-ców Stanisawa Lenczewskiego bertut roku 1662.

Morze aski bozej, które Pan Bóg w Koronie Polskiej po róznych miejscach, przy obrazach Chrystusa Pana i Matki jego przenajs´wietszej, na serca ludzi poboznych, i w potrzebach ratunku z adaj acych, z gebokos´ci miosierdzia swego nieprzebranego, co dzien´ obficie wylewa. A zeby ta szczodrobliwa aska Boza, wszytkim wiernym zawsze pokazywana bya widoma, przez Piotra Hiacynta Pruszcza dobrze uwazona, od ludzi bogobojnych z róznych miejsc referowana, pilnie i szczerze ex Commissionibus loci Ordinariorum wypisana i przez druk do wiadomos´ci podana cum Gratia & Privilegio S.R.M w Krakowie w Drukarni dziedziców Stanisawa Lenczwskiego, Bertut, roku 1662.

Fontanna obfitych ask z morza, którym jest Marya zami krwawymi z purpurowanego to jest obrazu Panny Maryi przy sawnym mies´cie Lublinie w kos´ciele Ducha S´wietego ku czci i chwale Boga w Trójcy jedynego wynikaj aca [...] Boga Rodzicy Panny, Ducha przenaj-s´wietszego s´wi atnicy ciekawey promotorki, a wszytkich sierot opiekunki najmios´ciwszej, matki czuej, nayosobliwszej Korony Polskiej patronki i oredowniczki, niepokalanie pocze-tej Maryey pod tytuem, do druku wydana. Roku Pan´skiego 1683.

Sacratissima Virginis Dei Matris, Reginae Poloniae Maiestas, in iconibus ejusdem intra Amplissimam Dioecesim Cracoviensem, Virtute Miraculorum, & Gratiarum munere celeber-rimis, fideliter observata; et pro Serenissimo ac Potentissimo Augusto II, Dei gratia, Polo-niarum Rege, magno duce Lithuaniae, Russuae, Prussuae, Masiviae, Samogitaie, Livoniae, Kijoviae, Vohyniae, Podoliae, Podlachiae, Smolensciae, Czerniechoviaeque. Nec non Hereditario Duce Sacxoniae, & Principie electore, &c. &c. sub eximia protectione, Celsissi-mi Principis, Illustriss; Rewverendiss: DoCelsissi-mini D. Joannis de Maachowice Maachowski, Dei, & S. Sedis Apostolicae gratia, Episcopi Cracoviensis, Ducis Severiae, Almae Universi-tatis Studij Generalis Cracoviensis, Cancellarii Beneficentissimi opera M. Sebastiani Piskor-ski, v.j. Doctoris & Professoris, Ecclesiarum Cathedr: Crac: & Colleg. Vielunen: Canonici, Scholarum Novodvorscianarum Provisoris, Authoritate suae Illustriss. Celsitudinis, Almae Universiatis Studij Generalis Crac: Procancellarii, a XXIV Viris Magisterij in Artibus LL. & in Pfilosophia Doctoratus licentiatis, in lectorio DD. Theologorum, exorata. Anno Saluris 1698, 15 Calend. April. Cracoviae, Typis Universitatis.

Sparta polska niezwyciezonemi askawos´ci piersiami mocna Panna Najs´wietsza Maryja w cu-downym obrazie miasta stoecznego województwa woyn´skiego w kos´ciele uckim Domi-nikan´skim cudami, askami apperycyami y innemi niezliczonemi dobrodziejstwy Boskiemi, za nays´wietsz a swoj a interpozy a, koszerowanemi, uciekaj acym sie naboznie ludziom, w róznych paroksyzmach na obrone wszechmocn a rek a wystawiona. Na szczes´liw a w zyciu fortune y honorach protekcyje Jas´nie Os´wieconej Ksieznie im. p. Annie Lubartowiczównie Sanguszkównie Radziwiówny kanclerzyny W.X.L [...] przy rodowitym I.O. Xsi az at Lubar-towiczów Sanguszków Hektorze prezentowana za staraniem W.X. Ignacego Kownackiego S,Th. Prezentata, na ten czas przeora uckiego, Zakonu kaznodziejskiego wikaryego, kon-traty Woyn´skiego y S´wietej Stolice Apostolskiej Pisarza do druku podana roku Pana [...] 1703 w Zamos´ciu w Drukarni Akademickiej.

Dni roczne S´wietych, Bogosawionych, Wielebnych y Poboznych Sug Boskich, Zakonu Kaz-nodziejskiego S. Ojca Dominika z dariusza x. Markiezego Bzowiusza y ksi ag innych auto-rów. Z odpustami, przywilejami, askami od Maryi P. s´wiadczonemi, takze z opisem

kos´-cioów y klasztorów Prowincyi Polskiej zebrane przez W.X.S. Teologii doktora Michaa Siejkowskiego dominikanina, na ten czas w kos´ciele katedralnym krakowskim kaznodzieje y magistra novitiorum, professa konwentu krakowskiego, do druku z pozwoleniem starszych roku pan´skiego 1743 podane w Krakowie w drukarni akademickiej.

Phaenix decoris et ornamenti Provinciae Poloniae S. Ordinis Praedicatorum. D. Hyacinthus Odrovansius. Redivivus in Magnanimis Viris, Sanctitate Vitae, Scientia & Eruditione, Cultus Divini zelositsima Promotione, Vestigiis ejus inhaerentibus pro Decore ac Ornamen-to Provinciae, Posteris demum, ad imitandum, quam diutissime superstitibus, in Vita prae-sentatus nunc. In Pignus Aeviternae Obligationis. Illustrissimo ac Excellen. Domino D. Theodoro Comiti in Iwanowice Kozminski Palatinidae Calissiensi in Swarzec Dubin & Iutrosin &c. &c. Domino Hareditario Mecenati Amplissimo. Oblatus per Patrem Fratrem Felicianum Nowowieyski, S. Th. Magistrum Provinciae Poloniae Conventus Polnaniensis Ordinis Praedicatorum Anno Domini 1752 Posnaniae Typis Academicis.

Matka S´wietych Polska, albo zywoty s´wietych, bogosawionych, wielebnych, s´wi atobliwych, poboznych Polaków i Polek wszelkiego stanu i kondycyi, wszelkiego wieku od zakrzewio-nej w Polsce chrzes´cijan´skiej wiary osobliw a zycia doskonaos´ci a syn acych z róznych autorów i pism tak polskich jak i cudzoziemskich zebrane i spisane przez x. Floriana Jaroszewicza kapana zakonu S´.O. Franciszka reformatów, dla zbudowania zyj acych i po-tomnych, dla pociechy duchowej swoich krewnych, do druku podane r.p. 1767 [Reprint: czes´c´ 2, poszyt IV, Piekary Niemieckie 1850]. Skarb nigdy nieprzebrany

OPRACOWANIA

B a r a c z Sadok ks.: Cudowne obrazy Matki Najs´wietszej w Polsce, Lwów 1891. F r i d r i c h Alojzy SJ: Historye cudownych obrazów Najs´wietszej Maryi Panny w Polsce,

Kraków 1903-1911 [reprint Kraków 2008].

J a r o s z e w s k i Szczepan o.: Dominikan´scy przeorzy konwentu s´w. Stanisawa B.M. w Lublinie 1582-1660, Lublin 2001.

O s t r o  e c k i Stanisaw: Kos´ció i klasztor po-Dominikan´ski w Lublinie, Warszawa 1902. O z o r o w s k i Edward bp: Gosawski Jan Damascen, w: Sownik polskich teologów

kato-lickich, t. I a-g, red. ks. H. E. Wyczawski OFM, Warszawa 1981, s. 559-600.

R o l s k a - B o r u c h Irena: Obraz Matki Boskiej Trybunalskiej w kos´ciele Dominikanów w Lublinie, w: Dominikanie w Lublinie. Studia z dziejów kultury, red. H. Gapski, Lublin 2006, s. 311-331.

R o n i k i e r o w a Maria: Ilustrowany przewodnik po Lublinie, Warszawa 1901 [reprint: Lublin 1992].

W a d o w s k i Jan Ambrozy ks.: Kos´cioy lubelskie na podstawie z´róde archiwalnych, Kraków 1907, (reprint, Lublin 20042_).

Z. S., Opis kos´cioa i klasztoru OO. Dominikanów w Lublinie, „Pamietnik Religijno-Moralny: czasopismo ku zbudowaniu i pozytkowi tak duchownych jak i s´wieckich osób” 17(1849), nr 12, s. 481-511.

z S u l g o s t o w a W a c  a w ks. (Edward Nowakowski): O cudownych obrazach w Pol-sce przenajs´wietszej Matki Bozej wiadomos´ci historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne, Kraków 1902.

SPIS ILUSTRACJI

1. Matka Boza „z owocami”, Lublin, kos´ció OO. Dominikanów, fot. Natalia Nogas. 2. Matka Boza Ruszelska, Lublin, kos´ció OO. Dominikanów, fot. Krzysztof Weren´ski. 3. Matka Boza Trybunalska, Lublin, kos´ció OO. Dominikanów, fot. Krzysztof Weren´ski.

THE MARIAN PAINTINGS WORSHIPPED IN THE DOMINICAN CHURCH IN LUBLIN

S u m m a r y

The Lublin Dominican monastery prided itself on having four images of the Mother of God, famous for their graces, that were worshipped from the beginning of the 17th _century. Three of them have survived and still draw many believers. They are: the late-Gothic Mother of God „with fruit” in the type of Hodegetria, and two paintings dating from the 17th_century – the Mother of God of Ruszel and the Tribunal Mother of God. The fourth one, that has not survived, a miraculous Marian image, was mentioned in the middle of the 18th _{century by} Felicjan Nowowiejski. In the altar of the chapel erected with the funds supplied by Katarzyna Ossolin´ska nee Bierecka (de Bierce) for the confraternity of the Holy Rosary there was a painting showing the Assumption of the Virgin Mary surrounded by smaller pictures of Rosary Mysteries.

In the course of centuries all four images were decorated with many costly votive offerings – a clear form of expressing gratitude for the graces received through their intercession. The present article is an attempt at collecting historical information about the Marian images fa-mous for miracles that are found in the Stanisaw Church in Lublin.

Translated by Tadeusz Karowicz

Sowa kluczowe: Dominikanie w Lublinie; cudowne obrazy maryjne; Matka Boska

Trynitar-ska; Matka Boska RuszelTrynitar-ska; Hodegetria, Mater Misericodiae.

Key words: the Dominicans in Lublin, miraculous Marian paintings, Trinitarian Mother of

MAGORZATA KIERCZUK-MACIESZKO