Sejmiki w guberniach litewskich w pierwszej połowie XIX wieku

Czasy Nowożytne, tom XII (XIII)/2002

Tamara Bairaśauskaite (Wilno)

Sejmiki w guberniach litewskich w pierwszej połowie XIX wieku

Sejm iki - pow iatow e i gubernialne - funkcjonow ały na w łączo­ nych do Rosji ziem iach W ielkiego K sięstw a Litewskiego po lata 3 0 -te XIX wieku. K ształtowane były w istocie rów nolegle z pow ołanym przez K atarzynę II sam orządem dworianstwa rosyjskiego (1785)'. Były instytucjam i w yłącznie samorządowymi. Do ich zadań należało dokonyw anie elekcji m arszałków szlachty, urzędników (także sądo­ w ych), członków deputacji w yw odow ych i innych. Ponadto m ogły for­ m ułować dezyderaty, m usiały rozdzielać pow inności. Szanując tradyc­ ję , zachow ano jednak nazwę, chociaż sejm ik powoli zastępowało

zgrom adzenie szlacheckie (dw orianskoje sobranije). W latach panow a­

nia A leksandra I niezm ieniony był języ k obrad. O ficjalnie stosowano daw ne nazw y urzędów: marszałek, podkomorzy, chorąży etc. N ależy jednak z całym naciskiem pow tórzyć, że sejmiki, to instytucje in statu

nascendi.

W w ypadku elekcji, władze początkowo próbow ały w ym óc przes­ trzeganie form z czasów Rzeczypospolitej. W iadomo, że 6 lipca 1801 roku (w szystkie daty wg st. stylu) Iwan Fryzel, gubernator cywilny wileński, otrzym aw szy inform acje o nieporozum ieniach procedural­ nych, do jakich doszło na sejm ikach pow iatowych, przypom niał m arszałkom , iż przecież w czasie zebrania, które odbyło się przed obradam i sejm ikow ym i, przychylili się do jego propozycji zebrania w jedno odnoszących się do procedury obrad postanow ień praw a polskiego. Tekst zestaw ienia nie je st znany. Jak jednak w ynika z pism a

1 Por: M. Jabłoczkow, Istorija dworianskogo sosłowija w Rossii, Sankt Pietierburg 1876, s. 507-649.

gubernatora, ow e „ułożone praw idła (które niczym nie są ja k zebra­ niem sam ych praw polskich) rozesłane [zostały]... do pow iatów ”2.

C ztery lata później, w roku 1805, ograniczono krąg sejm ujących. M ianow icie, m ocą ukazu carskiego (3 03 1805), a w ślad za nim opracow anego w kancelarii Leontija Bennigsena, gubernatora w ojen­ nego w ileńskiego, „Sposobu elekcji szlacheckich w obu guberniach litew skich odbyć się m ających” w prow adzony został cenzus m ająt­ kow y3.

W „Sposobie elekcji” określony został sposób spraw dzania składu sejm ików (§ 2 -3 ). W w ypadku pow iatow ych ich m arszałkow ie zebrani trzy dni przed rozpoczęciem obrad pow inni sporządzić w ykazy przybyw ającej szlachty, a następnie, przekazać je gubernatorow i cyw ilnem u i m arszałkow i gubem ialnem u, którzy w czasie obrad sejm iku mieli dokonać porów nania z wpisami do szlacheckich ksiąg pow iatow ych (§ 7).

Zaakcentow ano znaczenie form. M arszałkowie: gubem ialny i po­ wiatow i, a także wybrani przez szlachtę deputaci, pow inni złożyć w izytę gubernatorow i w ojennem u w ileńskiem u i poinform ow ać go o rozpoczęcie sejmików. G ubernator zaś przekazyw ał pisem ne życzenia ow ocnych obrad (§ 4,5). Ponadto, ale tylko w w ypadku sejm ików guberni grodzieńskiej, grupa deputatów m iała zaw iadom ić gubernatora cyw ilnego o rozpoczynaniu obrad, a ten pow inien niezw łocznie na nie przybyć (§ 6). Podobne w izyty należało złożyć urzędnikom kończąc obrady (§ 16).

W spólnie uczestnicy sejm iku i urzędnicy państw ow i powinni w ziąć udział w uroczystej mszy. Tu składano przysięgę w edług załączonego tekstu (§ 8, 11, 16). N astępnie, po rozpoczęciu obrad, należało odczytać odnoszące się do spraw guberni ustaw y i rozporzą­ dzenia rządu (§ 9). Potem przystępow ano do wyborów.

O dnosząc się do samego procesu elekcji zalecano, zgodnie zresztą z praktyką, rozpoczęcie od w yboru na sejm ikach pow iatow ych 2 Lietuvos valstybes istorijos archyvas, Vilnius (dalej: LVIA), f. 391, op. 2, d. 9, 1. 29. J. Fryzel do marszałków powiatowych, 6 07 1801.

1 Ukaz z 3 03 1805 O poriadkie wyborow dworianskich w gubiernijach od Polszy

prisojedinionnych przyznawał prawo udziału w sejmiku jedynie posiadaczom dóbr

dziedzicznych, dożywotnich i zastawnych mających co najmniej 8 dym ów i 150 rubli rocznego dochodu. Polnoje sobranije zakonow Rossijskoj imperii ("dalej: PSZ), Sankt Pietierburg, sobr. 1, t. 28, 1830, nr 21648. LVIA, f. 391, op. 1, d. 999, 1. 3 5 ^ ł0 . Obriad dworianskich wyborow w dwuch litowskich gubernijach sowierszitjsia imiejuszczich, 12. 09. 1805.

m arszałków pow iatu (§ 10). N astępnie, na sejm iku gubem ialnym , należało spośród nowo obranych m arszałków pow iatow ych w ybrać dwu kandydatów na urząd m arszałka gubem ialnego (§ 12), a spośród w szystkich uczestników obrad kandydatów na urzędy gubem ialne (§ 13). Po dokonaniu tego, sejmiki pow iatow e ponow nie podejm ow ały obrady i dokonyw ały w yboru urzędników pow iatow ych (§ 14)4. Jeśli nie godzono się na pow tórzenie kadencji przez dotychczasow ego urzędnika, należało sporządzić wykaz kandydatów (także spośród nieobecnych na obradach) i poddać pod głosowanie. W arunkiem znalezienia się na liście kandydatów było zam ieszkiw anie w danej guberni, niekaralność, a przynajm niej nie posiadanie spraw y w sądzie. W zbraniano w ybierania ludzi, których „haniebne w ady są pow szech­ nie znane” . Ponadto, nie m ożna było kandydow ać na urzędy niższe niż uprzednio spraw ow ane (§ 10).

N adrzędność instytucji państw ow ych nad sam orządowym i podkreślał fakt, iż w ybierano jedynie kandydatów na urzędy. Ich w ykazy m usiały bow iem być przedstawione do zatw ierdzenie w ła­ dzom gubernialnym (§ 11-14).

Po dokonaniu w yborów sejm ik m iał zająć się spraw am i ekono­ m icznym i (sesja ekonom iczna, § 17).

Pow szechna elekcja na urzędy gubem ialne preferow ała, co zrozum iałe, pow iaty m ające więcej szlachty upraw nionej do głosow ania, to jest, żmudzkie: rosieński, szawelski i telszew ski. Być może, iż niezadow olenie, jakie to budziło, w ynikało także z pewnej ryw alizacji m iędzy szlachtą litew ską i żmudzką. Tak czy inaczej, 15 10 1808 roku został przedstaw iony M ikołajowi Brusiłow ow i, guberna­ torow i cyw ilnem u w ileńskiem u, przez grupę obecnych i byłych w yższych urzędników sam orządow ych i sądowych z po łu d n io w o - w schodniej części guberni wileńskiej projekt, który zresztą w ykraczał poza ram y procesu elekcji5. A utorzy uznaw szy bow iem za rzecz szkodliw ą dokonyw anie elekcji urzędników gubem ialnych przez ogół szlachty (acz z cenzusem ) zaproponow ali, aby w sejm iku gubernial-4 Sejmik gubem ialny wybierał po dwu kandydatów na urzędy: marszałka gubemialnego, prezydentów departamentu cywilnego i kryminalnego Sądu Głów­ nego, po czterech asesorów obu departamentów oraz sekretarza deputacji wywodo- wej. Sejmik powiatowy - po dwu kandydatów na urząd marszałka powiatowego, podkomorzego, chorążego, sędziów i pisarzy sądów grodzkiego oraz ziemskiego, asesorów niższego sądu ziemskiego i deputata do deputacji wywodowej.

5 LVIA, f. 391, op. 7, d. 4096, 1. 9-11. Projekt względem odbywania elekcji szlacheckich, 15 10 1808.

nym mogli uczestniczyć jedynie deputaci wybrani w równej liczbie przez każdy z sejm ików pow iatowych.

Projekt został przekazany do Petersburga i zaakceptowany. W grudniu 1808 roku generał-gubem ator wileński A leksander Rims- ki-K orsak o w otrzym ał czy też pow inien otrzymać polecenie m inistra spraw w ew nętrznych przeprow adzenia sejm ików pow iatow ych, a po nich, w G rodnie i Wilnie, gubem ialnych, w których miało wziąć udział po trzydziestu delegatów z każdego pow iatu6. Nie w iadom o bowiem, czy polecenie zostało wysłane, czy zabrakło czasu na jeg o w ykonanie. W każdym razie, sejmiki pow iatow e, które miały obradow ać od 7 do 17 stycznia 1809 roku, a tym sam ym i gubernialne, przeprow adzono zgodnie z zasadami sprecyzow anym i w wydanym przez A. Rims- kiego-K orsakow a i rozesłanym w 20 egzem plarzach do każdego pow iatu „Porządkiem [...] elekcji szlacheckich litew sko-w ileńskiej guberni”7.

„Porządek” w zasadzie pow tarzał postanow ienia zaw arte w „Spo­ sobie elekcji” z 1805 roku. O różnicy stanowiło bow iem w yszcze­ gólnienie zadań natury ekonom icznej.

Nieco w cześniej, bo w sierpniu 1808 roku, ziem ianin pow iatu lidzkiego Jó zef Laskowicz, najwyraźniej pom inąw szy w ładze pańs­ tw ow e i sam orządow e, w ysłał do A leksandra I projekt zasad elekcji w guberniach litew skich8.

A utor zasad przem ilczał problem stosunków m iędzy sejm ikam i i rządem gubem ialnym uznając, być może, iż zostały określone w usta­ wach. O wszem , podkreślał, że m arszałkow ie pow iatow i pow inni

6 Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archi w. Sankt Pietierburg (dalej: RGIA), f. 1284, op. 3, d. 471 (1809), 1. 18 (77). Brulion zalecenia ministra spraw wewnętrznych A. Rim skom u-Korsakowi, grudzień 1808.

7 LVIA, f. 391, op. 7, d. 4096,1. 16-18. Zgodnie z ukazem Senatu Rządzącego z 16. 04. 1806 sejmiki, oprócz urzędników wymienionych w przyp. 4, miały wybierać komorników, woźnych, po dodatkowym asesorze do niższych sądów ziemskich oraz deputatów do kontroli wiejskich magazynów zapasów. Uściślono też, że na sesji ekonomicznej wydzielone zostaną z ogólnych obciążeń dobrowolne składki przeznaczone m.in. na utrzymanie kancelarii marszałka, pensje dla asesorów etc. Ponadto miały być obmyślone środki na utrzymanie wiejskich magazynów zapasów, budowę lazaretów i spichrzy. Podkreślano, że szlachta ma prawo powierzyć rozpatrzenie spraw ekonomicznych wybranym przez siebie deputatom lub marszał­ kom (ibidem, 1. 18).

8 RGIA, f. 1284, op. 3, d. 471 (1809), 1. 26-45 (85-104). Projekt o prawiłach dworianskich wyborow po Litowskim gubiernijam.

w spraw ach w iążących się z w ykonyw aniem przez szlachtę zaleceń rządow ych naradzać się ze szlachtą powiatową. M arszałkom pośw ięcał zresztą w iele m iejsca pisząc m iędzy innymi, że pow inni rozliczać się z działalności finansowej.

Proponow ał, aby kandydaci na urzędy gubem ialne byli w yłaniani na sejm ikach pow iatowych, których pozycja tym samym wzrastałaby. O statecznego w yboru m ieliby dokonyw ać w czasie sejm iku gubem ial- nego now o obrani m arszałkow ie i urzędnicy pow iatowi. To z kolei w zm acniało pozycję w arstw y szlacheckich urzędników pow iatowych. D odać m ożna, że J. Laskow icz nie tylko szczegółow o określał tryb postępow ania w toku elekcji, ale także opisyw ał w szystkie potrzebne do jej przeprow adzenia przedm ioty (stół, krzesła, w azon do głosow a­ nia etc.).

Podniesieniu rangi sejm iku sprzyjała rów nież w idoczna w projek­ cie troska o niedopuszczanie do udziału w nim ludzi nieupraw nionych. J. Laskow icz proponow ał, żeby w szelkie w tym w zględzie w ątpliw ości rozstrzygane były przez sąd. Zarazem , chciał jednak przyznania (także w dow om i niepełnoletnim ) praw a uczestnictw a poprzez plenipotentów.

Jakiekolw iek zakłócenie przebiegu obrad traktow ał jak o w ykro­ czenie, które pow inno podlegać karze sądowej.

Projekt został rozpatrzony przez K om itet M inistrów, który uznał, że należy go dołączyć do podobnego, opracow anego przez tajnego radcę C hom ińskiego i oba przekazać m inistrow i spraw w ew nętrz­ nych9. Projekt niezidentyfikow anego C hom ińskiego nie je st znany. R ok później w ładze dokonały reformy, ale tylko sejm iku gubernial- nego, w którym zgodnie z ukazem z 6 października 1810 roku, miało uczestniczyć po 10 deputatów w ybranych przez każdy z sejm ików pow iatow ych. W yboru dokonyw ać miano zaraz po elekcji marszałka, a w ybrani nie mieli praw a kandydow ania na jakiekolw iek u rzęd y 10.

N iew ątpliw ie, szlachtę i w ładze pobudzała do norm alizacji funkc­ jo now ania sejm ików rozbieżność m iędzy praw em litew skim i rosyjs­ kim. U m ożliw iała bow iem różnoraką interpretację ustaw, w rezultacie zaś zakłócanie obrad sejmików. Czynnikiem niemniej ważnym , może naw et decydującym , był kw estia statusu szlachty, która poprzez sejm iki oddziaływ ała na spraw y społeczne i gospodarcze. Podobno

9 Ibidem, 1. 23. W ypiska iz wysoczajsze aprobowannogo żurnała Komitieta M inistrów, 3 03 1809.

10 Ukazu nie ma w PSZ. Zob. A. Janulaitis, Lietuvos bajorai ir j ą seimeliai X IX amź.

(1795-1863), Kaunas 1936, s. 194.

w łaśnie w skutek jej w ystąpień, ale także w ystąpień rządów guber- nialnych, zdecydow ano się w Petersburgu na opracow anie zasad praw ideł elekcji sejm ikowych, które obow iązyw ałyby w guberni grodzieńskiej, kijowskiej, m ińskiej, podolskiej, w ileńskiej oraz w ołyńskiej. Zadanie to zlecono ministrom: policji A leksandrow i B ałaszow ow i i spraw w ew nętrznych Osipowi K ozodaw lew ow i, który w lipcu 1811 roku poinform ow ał K om itet M inistrów, że projekt niedługo przedstaw i, ale dom agał się, żeby wcześniej Senat podjął decyzję w spraw ie „zrów nania rang polskich i rosyjskich” 11. M ożna przypuszczać, że chodziło mu o porów nanie statusu urzędników w ybieralnych, w spom nianych podkom orzych, chorążych etc., z m iano­ w anym i państw ow ym i. O statecznie, do opracow ania zasad jednak nie doszło. Tymczasem, także w roku 1811, szlachta z powiatów: rosieńskiego, telszew skiego, w iłkom ierskiego, a może i innych, zw róciła się do m arszałka gubem ialnego w ileńskiego K azim ierza Sulistrow skiego, aby w yjednał zgodę władz gubernialnych na prow a­ dzenie przez nią prac norm atywnych. „Żądaniem je st naszym , ażebyś [...] w yjednał u władzy rządowej zezw olenie zebrać się pow iatow ym m arszałkom z jednym [deputatem] od każdego pow iatu um ocowanym , którzyby mogli uformować jednej organizacji projekt” pisał w imieniu szlachty rosieńskiej, zastępując m arszałka pow iatow ego Jó zef Bile- w icz12. Dalej posunął się W łodzim ierz Gadon, m arszałek telszew ski, który stw ierdził, że w yłącznie szlachta m a praw o decydow ania o form ie o b rad 13. Zgodę otrzym ano, gdyż ju ż w sierpniu 1811 roku projekt zasad przeprow adzania w yborów został zaaprobow any przez w ileńskiego gubernatora cyw ilnego A leksandra Ław ińskiego. „Z naj­ dując, iż są zgodne z najwyższym i ukazami [...] oraz z życzeniam i wszystkiej szlachty [...] polecam na zawsze w edług onych postępo­ w anie” 14. M ożna przypuszczać, że chociaż w roli autora projektu

11 RGIA, f. 1284, op. 4a, ks. 8, d. 226 (1810), 1. 209. O dworianskich wyborach po gubiernijam od Polskogo kraja prisojediniennym, 9 07 1811.

12 LVIA, f. 391, op. 1, d. 1530, 1. 328, Obywatele powiatu rosieńskiego do Kazimierza Sulistrowskiego, marszałka gubemialnego wileńskiego, 12. 06. 1811 r.

Ibidem, 1. 339. M arszałek wiłkomierski Mikołaj Kościałkowski do tegoż, 6. 06.

1811 r.

13 Ibidem, 1. 326. „O potrzebie jednostajnej organizacji elekcji szlacheckich”. M arszałek telszewski Włodzimierz Gadon do Kazimierza Sulistrowskiego, m arszałka gubemialnego wileńskiego, 8. 07. 1811 r.

14 Ibidem, 1. 360. Prawidła dla elekcji szlacheckich guberni litew sko-w ileńskiej, 12. 08. 1811 r.

w ystępow ał Kazim ierz Sulistrowski, było to w spólne dzieło urzędni­ ków i deputatów szlacheckich. To, że podpisali się, podobno na żąda­ nie K. Sulistrow skiego, jedynie ludzie zastępujący m arszałków pow ia­ tow ych, było następstw em jeg o ambicji w ystąpienia w roli jedynego autora15.

Szlachecki „Porządek [...] elekcji” został w ydany drukiem. Składał się z dwu części, z których jed n a odnosiła się do wyboru urzędników pow iatowych, druga gubem ialnych. Szczegółow o om a­ w iał kryterium m ajątkow e czynnego i biernego praw a wyborczego. W szystko to w oparciu, co zrozum iałe, na ukazach Senatu Rządzącego (3. 03. 1805 r. i 11. 10. 1807 r.) oraz wskazówkach w ileńskiego guber­ natora w ojennego ( 19. 02. 1809 r.)16.

Termin elekcji pow iatow ych został w yznaczony na dzień rocznicy koronacji A leksandra I.

Zachow ano tradycyjny porządek obrad: msza, przysięga, odczytanie ustaw. Sprecyzow any jednak czas trw ania sesji dziennej: początek o godzinie 9, zakończenie o 15. Opisano instytucję już w ystępującą w toku funkcjonow ania sejmików, ale niejako zw ycza­ jow o, m ianow icie tzw. cenzoriat, czyli koło porządkow e17. Zgodnie

z „Porządkiem ”, koło mieli tw orzyć czterej powołani przez m arszałka w yżsi urzędnicy powiatowi: podkomorzy, chorąży, prezydenci sądu grodzkiego i ziemskiego. W wypadku, gdyby któryś z nich kandy­ dow ał na jakiś urząd, jeg o m iejsce pow inien zająć w ylosow any przez dziecko jeden z byłych urzędników. „Po ułożeniu listy daw nych urzęd­ ników losem z onych przez dziecko w yciągną się potrzebni cenzoro­ w ie” .

D o obow iązków cenzorów należało prow adzenie diariusza posie­ dzeń, rozstrzyganie kw estii spornych, w tym podanych na piśmie obiekcji co do zasad i przebiegu w yborów oraz liczenia głosów.

O pisano procedurę głosowania. Kandydaci mogli zgłaszać się sami (pisem nie) lub być zgłaszani. Głosować należało imiennie, na poszczególnych kandydatów, w rzucając gałkę do w azonu stojącego na uboczu i osłoniętego paraw anem . Nie można było głosow ać na współ-15 Biblioteka Narodowa w W arszawie, Archiwum Romerów (dalej BN. AR), IV - 8668, k. 20-21. Porządek czyli prawidła elekcji szlacheckich guberni litew sko- wileńskiej, 27. 07. 1811 r. Ibidem, k. 340-345. Brulion listu marszałka trockiego Jakuba Godaczewskiego, b.d.

16LVIA, f. 391, op. 1, d. 1530,1. 360-361.

17 O cenzoriacie pisał także J. Laskowicz, który chciał, aby liczył 5 członków. RGIA, f. 1284, op. 3, d. 471 (1801), 1. 30.

kandydata. N ie oddanie głosu na pierw szych w spisie kandydatów pozbaw iało praw a głosow ania na następnych. Z osobna, bo w czasie sesji ekonom icznej, w ybierano deputatów dla „okalkulow ania m arszał­ ka pow iatow ego” czyli spraw dzenia stanu finansow ego instytucji podległych sejmikowi.

Po elekcji spis w ybranych w yższych urzędników m iał być bezzw łocznie przekazany przez m arszałka pow iatow ego m arszałkow i gubernialnem u, który przedstaw iał go w ładzom państwowym . Ponadto m arszałek pow iatow y przekazyw ał gubernialnem u w ykaz deputatów w iejskich m agazynów zapasów, zestaw ienie kom orników oraz w oź­ nych. W ładze pow inny pow iadom ić o swej decyzji m arszałków pow iatow ych zaraz po sejm iku gubem ialnym , po czym, jeśli była aprobująca, należało podać j ą do w iadom ości szlachty.

W części drugiej „Porządku”, odnoszącej się do sejm iku guber- nialnego, stw ierdzano, że ma się rozpoczynać w trzy tygodnie po zakończeniu sejm ików pow iatow ych i podobnie ja k one dokonać w yboru urzędników, tyle, że gubem ialnych oraz om ów ić problem y ekonom iczne guberni. Liczba oddanych głosów na poszczególnych kandydatów na urzędy sądowe określała późniejszą hierarchię w ybra­ nych.

Sprawy sporne miały być rozstrzygane w drodze tajnego głosow a­ nia.

Poza sejm ikam i, a ściślej, poza zw ykłym ich term inem , m iały się odbyć w ybory pow iatow ych sędziów sądów granicznych (1. 05. 1811 r.), które w liczbie od 15 do 21 w każdym powiecie zostały pow ołane m ocą ukazu z 6 października 1810 roku „O rozgraniczeniu litew sk o

-1 o

w ileńskiej guberni” . Zasady w yboru zostały określone w w ydanych przez w icegubem atora w ileńskiego W łodzim ierza Bahhuw uta „P ra­ w idła”, które przynajm niej w części pow tarzały postanow ienia ukazu. Zgodnie z nimi sędziam i granicznym i pow inni być ludzie o stabilnej sytuacji m ajątkow ej. Od ogółu sędziów w yróżniała ich m ożność spraw ow ania jednocześnie i innych urzędów 19. Sędziom ziemskim , 18 P S Z - l, t. 31, nr. 24370. Wysoczajsze utwierżdiennoje położenije o razmieżewanii litow sko-wilenskoj gubernii.

19 Archiwum Główne Akt Dawnych w W arszawie, Archiwum Radziwiłłów, dz. II, nr 3247, 1. 1-7. Prawidła dla wyboru sędziów granicznych w powiatach guberni litew sko-w ileńskiej, 18. 04. 1811 r. Punkt 6 głosił, że m ogą być wybierani dziedzice i dożywotnicy posiadający co najmniej 8 dymów, marszałkowie, podkomorzowie, chorążowie i inni urzędnicy wybieralni, obywatele i ich synowie ich m ający ukończone 23 lata, arendarze i dożywotnicy dóbr skarbowych rubli płacący 92

grodzkim i Sądów G łów nych zabraniał tego ukaz z 17 w rześnia 1811 roku20.

Zasadę odrębności w yboru sędziów granicznych zniesiono w roku 1814. O gólne zasady elekcji, pod którym i tym razem w idniał podpis w ileńskiego m arszałka gubem ialnego Jana G iedroycia, pozostały jednak niezm ienione. W ybór sędziów granicznych m iał być dokonany

po w ybraniu sędziów pozostałych sądów pow iatow ych21.

K olejne zasady elekcji sejmikowej pochodzą z roku 1817. Ich inicjatorem , a m oże i autorem, był M ichał Plater-Z yberk, wiceguber- nator w ileński, który jednocześnie pełnił obowiązki gubernatora cyw ilnego. Z racji stanow iska miał nadzorować sejmiki. Dzięki pochodzeniu, świadom ości i m ajątkowi był zw iązany z sejm ikującym i. Pomim o to, w opracow anych i ogłoszonych drukiem kilku instrukcjach um ieścił, zresztą przekraczając swe kom petencje, postanow ienia surowsze niż obowiązujące. W odezw ie do w spółobywateli uzasadniał to znaczeniem , jak ie ma w ybór urzędników, których działanie kształ­ tuje przecież opinię „o całym narodzie”22.

W „O rganizacji dla elekcji szlacheckich” (25. 10. 1817 r.) żądał, aby do w yborów nie dopuszczano posesjonatów naw et spełniających w arunki cenzusu m ajątkow ego, ale którzy nie opłacili tak zw anego rem anentu składek szlacheckich. Sugerow ał nie tylko usuw anie ze spisów kandydatów na urzędy, ale naw et pozyw ania przed sąd tych, którzy się nie zgłosili się na w ezw anie do głosowania. Podobnie kara sądow a, utrata „na zaw sze” praw a udziału w sejm ikach groziła za zepsucie wazonu lub użycie kilku gałek do głosowania. Same obrady zaś, gdyby doszło do podobnego incydentu, pow inny zostać zaw ieszone23.

M. P later-Z yberk je st rów nież autorem „Praw ideł dla cenzoria- tów ”, w których rozszerzył kom petencje cenzorów tak, że mogli w eryfikow ać akty m ajątkowe. W tym w ypadku chodziło o przeciw ­

odpowiednio 100 i 50 rubli podatku, zastawnicy „za sumę 50 rubli dwa lata przed dniem 6. 10. 1810 r. w aktualnej posesji zostający”.

20 PSZ -1, t. 31, nr 24779. O nieizbiranii w mieżewyje sudji po Litowskim gubernijam czlienow gławnych, gradskich i ziemskich sudow.

21 BN. AR, IV -8671, k. 1-4. Organizacja dla elekcjów szlacheckich gubemii litewsko-wileńskiej w r. 1814 odbyć się mających podług prawideł przez zwierzchność rządow ą potwierdzonych, 26. 10. 1814 r.

22 RGIA, f. 1284, op. 4b, ks. 46, d. 247 (1817), 1. 15. Organizacja dla elekcjów

szlacheckich guberni litewsko-wileńskiej, 25. 10. 1817 r. 23 Ibidem, 1. 18-20.

działanie istotnie oszukańczym praktykom um ożliw iającym udział w obradach ludzi legitym ujących się fikcyjnymi aktami w łasności. Ponadto, dając świadectwo pedanterii, opracow ał instrukcję korzysta­ nia z przedstaw ionego jednocześnie nowego rodzaju w azonu do głoso­ w ania24.

D ziałalność w icegubem atora w zbudziła sprzeciw zarów no szlachty ja k i generała-gubernatora A leksandra R im skogo-K orsa- kowa. A ndrzej Bucharski, naczelnik poczty w ileńskiej, poddaw szy kontroli korespondencję M. Platera-Z yberka, poinform ow ał m inistra spraw w ew nętrznych O sipa K ozodaw lew a, że szlachta po pow iatach „w oła o naruszeniu praw i w olności”25. G enerał-gubem ator zarzucił M. P laterow i-Z yberkow i przekroczenie kom petencji: „naczelnik guberni nie m a praw a w prow adzać własnych praw ideł” i łam anie prerogatyw szlacheckich. Zalecenia zawarte w „O rganizacji” uznał za niew łaściw e. Jak podkreślał, pozbaw ienie na zawsze praw a w ybor­ czego je st karą tak w ie lk ą że tego poza w ładzą najw yższą nikt uczynić nie może. N ikom u nie w olno zaw ieszać obrad. N ie zaakceptow ał rozszerzenia kom petencji cenzoriatu zauw ażając, że przekształca go to w sąd m ający w eryfikow ać dokumenty, na co przecież potrzeba czasu. Zarazem uznał jednak za niesłuszne także postanow ienia „Praw ideł” z lat 1811 i 1814, które, jego zdaniem, przez pow ołanie instytucji cenzorów spow odow ały zakłócenie w yborów w pow iatach rosieńskim , szaw elskim i trockim. W rezultacie, zażądał, by w toku obrad kiero­ w ano się postanow ieniam i wydanymi przez państwo. D odać jednak należy, że uznał za praw om ocne te sejm iki pow iatow e przeprow adzone w edług now ych zasad, które nie w yw ołały sprzeciwu miejscowej szlachty. N atom iast tam, gdzie do niego doszło, należało je zwołać ponow nie. Z tego też pow odu przesunął term in sejm iku gubernial- nego26.

N a szczególną uw agę zasługuje „O rganizacja elekcji” z roku 1820. Było to kolejne dzieło społeczności szlacheckiej. Podpisali go

Ibidem, 1. 16-17. Prawidła dla cenzoriatów, 1. 50. Instrukcja o użyciu wazonu do

wotowania. Zamieszczony opis informował, że zamiast otworu „na wierzchu wazonu, między kolorem czarnym i białym, znajduje się mały lejek dla gałki, klapa żelazna pod suknem nie widziana obraca gałkę w lewą (negative) lub praw ą (affirmative) stronę”.

25 Ibidem, 1. 22. A. Bucharski do O. Kozodawlewa, 15. 11. 1817 r.

26 Ibid. 1. 25-28. A. Rim ski-Korsakow do M. Platera-Zyberka, 15. 11. 1817 r. 94

m arszałkow ie: gubernialny i pow iatowi oraz delegaci pow iatów “ . Jego znaczenie wynikało z faktu, że w prow adzał zmiany, które zapew niały udział w sejm ikach tylko szlachcie zam ożnej, o stabilnej sytuacji m aterialnej. Autorzy, poprzez uściślenie cenzusu m ajątkow ego usunęli z grona sejm ikujących w łaścicieli ziemi bez poddanych oraz ograniczyli liczbę posiadaczy m ajątków zastawnych. W brew ukazom carskim uznali za granicę cenzusu nie tylko 8 dymów, ale zastrzegli, że leżących w pow iatach, w których dokonano lustracji, a ponadto posiadanie 25 poddanych wykazanych w ostatniej rewizji. Od posiadaczy m ajątków zastaw nych żądali, aby w artość m ajątku w ynosiła nie mniej niż 5000 rubli asygnacyjnych. Jeszcze surowsze w ym agania stawiali w łaścicielom majątków nowo nabytych i eksdywi- zyjnych. Jak tłum aczyli, w ym usiła to praktyka dnia pow szedniego. O graniczone w czasie um ow y o nabyciu majątku na mocy praw a zastaw nego um ożliw iały bow iem zamożnej szlachcie tw orzenie na sejm ikach stronnictw m ogących oddziałać na w ynik wyborów. Zdarzało się też, że na urzędy w ybierano ludzi, którzy w rzeczy­ w istości nie posiadali dóbr gw arantujących poniesienie odpow

iedział-28 ność materialnej za podejm ow ane decyzje .

Jednocześnie zm ieniono sposób tw orzenia i kontroli ksiąg szlach­ ty upraw nionej do udziału w sejmikach. Jej spisy, ja k i poprzednio, m iał sporządzać m arszałek powiatowy, ale zm iany w stanie m ajątko­ wym pow inni w eryfikow ać prezydenci sądów: granicznego i ziem s­ kiego oraz podkom orzy i chorąży. Rozstrzyganie kw estii spornych, skarg i obiekcji szlacheckich, oddaw ano kołu m arszałków pow iato­ wych, którzy na w ezw anie m arszałka gubernialnego pow inni przed rozpoczęciem obrad spotkać się i przedstaw ić księgi. Te, po przej­ rzeniu przez koło, staw ały się dokum entem praw nym , w którym dokonyw anie zm ian było niem ożliwe. Oznaczało to jednak, że w ten sposób sejm iki zostały pozbaw ione wpływu na decyzje o swym składzie.

Zostały dokonane i inne zm iany w ażne nie tylko z praw nego punktu widzenia. Zniesiono w stosunku do ogółu delegatów pow ia­ tow ych zakaz ubiegania się o urzędy. Głosować miano poprzez podkreślanie nazw isk w spisach kandydatów. U m ożliw iło to podczas

✓ 27

27 LVIA, f. 378, 1819, d. 171, 1. 3. Projekt k sostawleniju prawił dla ujezdnych i gubiernskich wyborow. Edycja polska: Organizacja dla elekcji szlacheckich

guberni litewsko-wileńskiej, W ilno 1820.

28 Ibidem, 1. 43. Izjasnienija k pieriemienie w priedłagajemom projektie.

przerw y potrzebnej dla ich przepisania czy w ydrukow ania odbycie sesji ekonom icznej. W pow iatach zrezygnow ano ze składania przysięgi w kościele - odtąd czynić to miano dopiero w chwili głosow ania.

C zęściow o uległy zm ianie zasady działania sejm iku gubernialne- go. Funkcje cenzoriatu pow ierzono m arszałkom pow iatowym . W pro­ w adzono zasadę, że kandydow ać na urzędy gubem ialne m ogą jedynie ludzie, którzy wcześniej byli urzędnikam i pow iatow ym i, bądź uczestniczyli w kursie „publicznym nauk” . W yjątek czyniono jedynie dla sekretarza deputacji wywodowej.

„O rganizacja” została zaaprobow ana przez Piotra H om a, w ileńs­ kiego gubernatora cywilnego. W edług zaw artych w niej zasad przepro­ w adzono sejm iki w roku 1821 i (z uw zględnieniem niew ielkich zmian w ynikających z ukazów Senatu Rządzącego) w 182329. Być może uznano jed nak funkcjonow anie sejm ików za niezadow alające, bo w roku 1825 „O rganizacja” została przez Senat uniew ażniona30. Form alnie, sejmiki w roku 1826 przeprow adzono zgodnie z instrukcją Piotra H om a adresow aną do m arszałków pow iatow ych, która jednak nie zabraniała korzystania z daw nych postanow ień, ani nie w pro­ w adzała istotnie now ych31. G ubernator nie poruszył kw estii upraw nień szlachty czy zasad prow adzenia obrad. Stwierdził, że odpow iedzial­ ność za porządek i sprawne przeprow adzenie sejmiku ponoszą m ar­ szałkow ie. N akazał przestrzeganie term inów obrad, kolejności i zasad w yborów oraz dostarczanie w ładzom gubem ialnym spisów nowo w ybranych urzędników. W sumie, chciał tylko, by term inow o i zgodne

29 BN. AR. IV -8671, k. 33. Zgodnie z ukazem Senatu z 30. 06. 1821 r. (PSZ -1, t. 37, nr 28671. O wyborie w kandidaty gubiem skogo priedwoditelia dworianstwa zanimawszich prieżdie miesto swoje czinownikow), na urząd marszałka gubem ialnego zezwolono wybierać dawnych marszałków gubemialnych. Ukaz z 14. 04. 1822 r. (PSZ -1, t. 38, nr 29000. Ob uczrieżdienii w każdoj gubiemii komissii dlia prodowolstwija w nieurożajnyje gody żitielej chliebom i dienieżnym posobijem) polecał sejmikom gubem ialnym wybór członka Komisji do zopatrzenia guberni w żywność. Ukaz z 18. 04. 1823 r. (ibidem, nr 29431. O sostawlienii sztata dla gubiem skich mieżiewych i normalnych sudow W ilenskoj, Grodnienskoj i Podolskoj gubem ii) nakazywał wybór prezydenta i siedmiu sędziów gubemialnego granicznego sądu apelacyjnego.

30 LVIA, f. 378, BS. 1825, d. 620, 1. 15-16. Ukaz iz Prawitielstwujuszczego Senata A. Rim skom u-K orsakow u, 25. 09. 1825 r.

31 LVIA, f. 391, op. 7, d. 2943, 1. 1-3. Otnoszenije Wilenskogo grażdanskogo gubernatora o prawiłach prowiedenija dworianskich wyborow, 16. 10. 1826r. 96

z przepisam i został sform ow any skład instytucji adm inistracyjnych i sądowych.

O rganizacja, czy raczej przebieg sejm ików nadal przecież był niezadow alający. N a początku lat 2 0 -ch XIX wieku gubernatorow ie cyw ilni guberni litew skich przesłali do Petersburga inform ację o kolej­ nych niepraw idłow ościach, do jakich dochodziło w czasie wyborów. M ichał B utow t-A ndrzejkow icz, gubernator grodzieński, donosił, że w w yborach 1823 roku brała udział szlachta kondyktowa, czyli, na ogół, kancelarzyści, drobni urzędnicy i ekonom owie majątków, którym (jak ju ż w spom niano) szlachta posesjonaci odstępow ała praw em zastaw nym część dóbr z liczbą dym ów upraw niającą do udziału w sej­ m ikach32.

28 lipca 1827 roku Senat w ydał ukaz potw ierdzony przez M ikołaja I (14 06 1827), w którym uw zględniał opinię w ielkiego księcia K onstantego (przygotow aną przez M ikołaja N ow osilcow a) i m inistra spraw w ew nętrznych W. Łanskogo. Zgodnie z ukazem, posiadacze m ajątków zastawnych, jeśli chcieli pełnić urzędy w ybieralne, m usieli przedstaw ić dowody szlachectwa, akt zastawny oraz zobow iązać się, że nie zrezygnują z m ajątku w okresie urzędow ania33. Jednocześnie Senat uznał za potrzebne przejrzenie ustaw w spraw ie w yborów w guberniach zachodnich34. Objęcie zaś przez M. N ow osilcow a urzędu kuratora okręgu szkolnego w ileńskiego (1824 - 1830) zapew ne przesądziło, że to jem u zlecono jej opracow a­ nie. Istotną rolę m ógł jedn ak także odegrać fakt, iż M. N ow osilcow m iał duże dośw iadczenie w pracach ustaw odaw czych, m. in. w latach 1819-1820 brał udział w opracow aniu trzym anego w tajem nicy pro­ je k tu konstytucji, która m iała w prowadzić w cesarstw ie ustrój parla­

m entarny35.

Pracę nad ustaw ą M. N ow osilcow rozpoczął nie później niż w połow ie 1826 roku. W. Ks. K onstanty przekazał mu bow iem w końcu lipcu 1826 zasady w yborów w guberni grodzieńskiej, których w praw dzie nie zaaprobow ał, ale uznał za stosowne by M. N ow osilcow 32 RGIA, f. 1284, op. 9, d. 5 (II dz., III stoł), 1. 1-2. W. ks. Konstanty do W. Łanskogo, 8. 01. 1824 r.

33 PSZ, sobr. 2, t. 2, nr. 1174.. O mierach po iskorienieniju zloupotrieblenij po dworianskich wyborach w prisoediniennych ot Polszy gubiemijach . RGIA, f. 1284, op. 9, d. 5 (II dz., III stoł), 1. 9 -1 6 . W. Łanskoj do w. ks. Konstantego, 17. 02. 1824 r. 34 Ibidem, 1. 17.

35 S.W. M ironenko, Stranicy tajnoj istorii samodierżawija, M oskwa 1990, s. 31, 33, 46.

zopoznał się z nim i36. Pracę kurator ukończył, ja k się w ydaje, kilka m iesięcy później, gdyż ostatnia data w związanej z n ią jego korespondencji to styczeń 1829 r.

Podstaw ą projektu był zbiór ustaw rosyjskich, źródłem pom ocniczym zasady wyborów sejm ikowych. Na to ostatnie wskazuje, oprócz lipcow ego listu w ielkiego księcia, fakt, że w zespole akt M. N ow osilcow a przechow yw anych w Rosyjskim Państw owym A rchiw um H istorycznym znajdują się druki i rękopisy zasad w yborów w guberni grodzieńskiej, mińskiej, wileńskiej oraz obw odzie białos­ tockim 37.

Fakt opracow yw ania ustaw y nie był tajemnicą. M arszałkow ie gubem ialni: K onstanty C zetwertyński, grodzieński, oraz Eustachy Karp, w ileński, nadesłali w końcu 1828 roku M. N ow osilcew ow i uwagi, a raczej odpow iedzi na postaw ione przez niego pytania z nią związane. Zostały one opracow ane w kancelarii M. N ow osilcow a i po części uw zględnione . Jednak nic nie w skazuje na to, aby m arszał­ kowie zapoznali się z całością pracy.

Rękopiśm ienny brulion projektu jest spisany w języku polskim. N ie w iadom o, czy został przełożony na rosyjski. Składa się z 90 paragrafów ujętych w 5 rozdziałów: 1. O szlacheckich w ogólności w yborach rów nież też o m iejscu i czasie odbyw ania się onych. 2. O praw ie w ybierania i być wybranym. 3. O praw idłach form ow ania ksiąg w otujących, ustanow ienia komitetu pow iatowego i koła m arszałkow skiego w guberni. 4. O porządku w edług którego wybory w pow iatach odbywać się m a ją 5. O porządku w edług którego w ybory w guberniach odbywać się m ają39.

36 RGIA, f. 14, op. 1, d. 86, 1. 79. W. ks. Konstanty do N. Nowosilcowa, 26. 07. 1826 r.

37 Ibidem, 1. 96. Swod zakonow priniatych w rukowodstwo pri sostawlienii prawił; 1. 80-91. O poriadkie dworianskich wyborow w Grodnienskoj gubernii, 1826; 1. 178—

181. Porządek dla elekcji szlacheckich guberni mińskiej, 1826; 1. 203-205. Obrząd, podług którego postępować m ają obywatele przy wyborach z grona swojego na VII trygenium do rozmaitych sądownictw i obowiązków urzędników, Białystok; 1. 323— 342. Projekt k sostawlieniju prawił dla ujezdnych i gubiernskich wyborow, W ilna

1818.

38 Ibidem, 1. 497-583. Materiały w zapytaniach i odpowiedziach do ułożenia projektu prawideł stałych dla sejmików szlacheckich powiatowych i gubemialnych dla pięciu guberni i obwodu białostockiego.

39 Ibidem, 1. 627-653. Ustawa o wyborach szlacheckich dla guberni wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, podolskiej, wołyńskiej oraz obwodu białostockiego.

W odniesieniu do w zajem nego stosunku sejm ików oraz guber- nialnych w ładz państw ow ych pow tarzano, iż rządowi gubem ialnem u należy dostarczać spisy w ybranych urzędników, relację z przebiegu obrad, a skargi na m arszałka gubem ialnego rozpatruje „naczelnik guberni” . Dodano, iż m arszałek je st odpow iedzialny przed nam iest­ nikiem w. ks. Konstantym . Zw ierzchność gubem ialna zaś „do w ybo­ rów szlacheckich żadnego w pływ u mieć nie będzie, prócz prokura­ torów i strapczych, z których pierwszy na gubem ialnych, drugi na pow iatow ych w yborach asystow ać [są] obow iązani” .

Termin sejmików, ja k i poprzednio, uzależniono od rytm u prac polnych (ale, ja k się w ydaje, uw zględnionego niekonsekw entnie) i daty poboru rekruta. W guberni w ileńskiej, grodzieńskiej oraz obw odzie białostockim miały się zbierać: powiatowe 1 października, gubernialne 1 grudnia, w guberni mińskiej, podolskiej oraz wołyńskiej odpow iednio 1 maja i 1 lipca. A zatem, w pierw szych - po zakoń­ czeniu prac polow ych, w drugich przed rozpoczęciem ich głów nego spiętrzenia .

U czestnicy obrad mieli udow adniać, „przynajmniej dekretami deputacji w yw odow ej” , przynależność do stanu szlacheckiego. U ściślono pojęcie posesji, która upraw niała do udziału w sejm ikach (posiadłość w ieczysta, spadkowa, nabyta ,ja k cyw ilnie, tak i w ojs­ kow o”, dożyw otnia, lenna, 12-letnia arenda dóbr skarbow ych dana w nagrodę zasług). Zastrzeżono, żeby odpow iednie dokum enty przedstaw ili posiadacze dóbr zastawnych. Odm ówiono praw a udziału w w yborach arendarzom i dzierżaw com dóbr podlegających tradycji (term in oznaczający czasow e posiadanie przez kredytora dóbr dłuż­ nika). W odniesieniu do w ielkości majątku pow tórzono, że m a to być „najmniej 8 dymów czyli chat osiadłych [...] lub też dusz m ęskich poddanych rew izją [...] 25” . Suma zastawu dla dóbr zastawnych w ynosić m iała nie mniej n iź 10 tys. rubli w asygnatach.

N iezależnie czy spełniali w arunki cenzusu, przyznano prawo ubiegania się o urzędy ludziom, którzy ju ż je pełnili przynajmniej przez trzy lata (jedną kadencję), otrzym ali stopnie albo ordery w służ­ bie cywilnej i w ojskowej, a naw et tym, którzy mieli praw o głosu na poprzednich sejmikach.

Bierne praw o w yborcze projekt M. N ow osilcow a przyznaw ał m ężczyznom m ającym 24 lat, czynne - 18. Nie został zm ieniony sam przebieg wyborów. Zasada, iż m arszałkowie, członkowie cenzoriatu, sekretarz m arszałka oraz kancelarzyści m uszą w czasie obrad w ystę­ pow ać w m undurach i być przy szpadach została przejęta z praw ideł 99

sejm ików: grodzieńskiego i m ińskiego. Ponownie pojaw iły się teksty przysięgi.

W funkcjonow aniu sejmiku rzeczą now ą było pow ołanie „sądow nictw a”, instytucji jakby arbitrażow ej. W pow iatach m iał to być kom itet tw orzony przez m arszałka, podkom orzego i chorążego, którego zadaniem było bezzw łoczne rozpatrzenie dow odów upraw ­ niających do udziału w sejmiku. K om petencję poprzednio działającego cenzoriatu ograniczono do rozstrzygania sporów podczas obrad oraz pilnow ania porządku. W guberni nadal funkcjonow ać m iało koło m arszałkow skie tw orzone przez m arszałka gubernialnego i pow iato­ w ych pow ołane dla kontrolowania ksiąg pow iatowych, rozpatryw ania skarg na działalność kom itetów oraz w yrażania ostatecznej opinii „we w szystkich szczegółach w ym agających popraw y” .

D la zapobieżenia dom inacji rodzinnej zastrzeżono, że „w jednym pow iecie nie m ogą być urzędnikam i ani też z jednego pow iatu być w ybieranym i na delegatów ci, co są bliskim połączeni pokrew ieńs­ twem, jak o to stryjeczni lub cioteczni rodzeni bracia, bardziej jeszcze ojciec z synem lub brat z bratem ” .

Preferow ano ludzi w ykształconych i m ających dośw iadczenie w pracy urzędniczej czy w sądownictwie. Projekt ustaw y przew idyw ał, iż „osoby posiadające stopnie w uniw ersytetach rosyjskich nabyte, w razie rów ności losów m ogą mieć pierw szeństw o przed tymi, których nauka w gim nazjach tylko lub pow iatow ych ograniczyła się szkołach, nigdy w żadnym nie byli urzędow aniu lub nie pełnili obow iązków przy sądow nictw ie jak o to patronów lub regentów ” . Jeśli jed n ak w ystępo­ wali kandydaci posiadający w ykształcenie i praktycy sądowi, pierw ­ szeństw o daw ano ostatnim. „W ów czas spór się rozstrzygnie przyzna­ niem pierw szeństw a temu kandydatowi, który nauką praw a [został] zaszczycony” .

N auki „przynajm niej w szkołach parafialnych nabytej” żądano od ludzi ubiegających się o urząd w oźnego. O prócz znajom ości „pisowni polskiej i rosyjskiej” powinni posiadać także pew ną w iedzę z zakresu sądow nictw a.

Przyszłość okazała, że projekt „U staw y o w yborach” M. Nowosil- cow a zam knął proces kształtow ania norm sejm ików szlacheckich ziem litew skich doby porozbiorow ej. U w zględniał tradycje dawnej R zeczy­ pospolitej, przepisy z okresu panow ania Aleksandra I oraz praktykę. N ie w yw arł jed n ak wpływu na działanie sejmików. M anifest M ikołaja I z 6 grudnia 1831 roku „O porządku zebrań dw orianskich, w yborów oraz służby na zasadzie onych” w prow adził zupełnie inne zasady

działań zebrań szlacheckich niż zaw arte w projekcie kuratora. Co w ięcej, naw et pobieżne porów nanie obu dokum entów w skazuje, że przy przygotow aniu M anifestu nie korzystano z projektu M. Nowo- silcowa.

W sum ie, zestaw ienie ustaw każdorazowo w zasadzie w ydaw a­ nych przed sejm ikam i (a także ich projektów ) nie w ykazuje dążeń do rozszerzenia (w opracow anych w środowisku szlacheckim ) lub ograniczenia (w ustaw ach rządow ych) ich kompetencji. U znaw ana je st nadrzędność w ładz państw ow ych, ale zarazem w łaśnie one zabraniają bezpośredniego ingerow ania w przebieg obrad. W ustaw ach rządo­ w ych w idoczne je st dążenie do zapew nienia spraw nego przeprow a­ dzenia w yboru licznych urzędników, w tym sądowych. Jak gdyby, dla uniknięcia kłopotów. W ustaw ach szlacheckich, dla zapew nienia dom i­ nującej pozycji zamożnej szlachcie.