A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S ZTA Ł CEN IE PO LO N ISTY CZN E CU D ZO Z IEM CÓ W 7/8, 1996
Joanna Okoniowa
SYNONIMIA I ANTONIMIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO
W STĘP
Jakiś czas tem u, gdy sam a byłam uczestniczką kursu język a włoskiego dla cudzoziem ców, zetknęłam się po raz pierwszy z w ykorzystaniem opozycji znaczeniow ych w ćwiczeniach i tekstach leksykalnych. Zakres nie był wielki. O graniczał się do wyrazów przeciwstaw nych znaczeniow o, zn anych z ulicy, b u d yn k ó w , m etra . D o ty czy ł n apisó w teg o ty p u ja k : wejście : wyjście, wjazd : zjazd, w górę : w dół, pchnąć : pociągnąć. P am iętam , że uderzyło m nie to ja k o nowość, pom ogło mi skojarzyć słowa z ich znaczeniam i i przyswoić je sobie najszybciej. N astępne w spom nienie związane jest ze słownikam i. Praw ie wszystkie słowniki synonim ów i wyrazów bliskoznacznych w ychodzące we Włoszech, a ukazuje się ich dużo, m ają tytuł: Synonimi e contrari. W Polsce do niedawna był jedyny Słownik wyrazów bliskoznacznych Skorupki, a relacje inne niż polisem ia, hom onim ia, synonim ia, hip onim ia nie były nigdzie ukazyw ane.
Zarys polskich prac lcksykograficznych na tem at synonimii przedstaw iłam w innym m iejscu1. Słow niki, w k tórych uw zględniono by przeciw ieństwa w jakim kolw iek bąd ź zakresie, nie istnieją wcale. B adanie, a co za tym idzie i nauczan ie słow nictwa, nie należy d o nau k daw nych także i n a świecie, za pierwszy słownik pojęciowy w epoce nowożytnej uchodzi Thesaurus R og eta (1852)2, w którym sklasyfikow ano wyrazy i w yrażenia języka według znaczeń. Późniejsze jeg o odp ow iednik i: niem iecki, fran cu sk i, hiszpański pochodzą już z wieku dwudziestego, ale jakkolwiek cenne, nie dają odpowiedzi, czy i o ile słownictw o poszczególnych języków jest up orząd ko w ane w sposób hierarchiczny i opozycyjny3.
J. O k o n i o w a , Przeciwstawienia jako problem leksykograßczny w ję zy ku polskim
i rosyjskim , [w:] Aktualne problem y językoznawstwa słowiańskiego. M ateria ły ogólnopolskiej
konferencji naukow ej (Sosnowiec 17-18 m aja 1991), red. M . Blicharski i H . Fon tańs ki, K atow ice 1992, s. 99-106.
3 P. M . R o g e t , Thesaurus o f English Words and Phrases, Penguin Books, 1953. 3 J. L y o n s , Sem antyka, t. 1, W arszaw a 1984, s. 288-289.
[23]
Polskie dw udziestowieczne d o k o na nia leksykograficzne są niezbyt wielkie, a z pew nością b ard zo m łode, nie wyszły poza nieliczne prace p odstaw o w e, trad ycy jnie p o dające w yrazy w u kładzie alfabetycznym , u kazu jące zaś polisem ię znaczeniam i w yabstrahow anym i z k ontekstó w , z rzad k a tylko p o d ają one jedno stk i frazeologiczne, definicje znaczeniow e, często encyk-lopedyczne, posługują się h ipon im ią i synonim am i.
Rozwój b ad ań nad stru k tu r ą w yrazu i tek stu, nad str u k tu rą język a nie o bjął w pierwszym okresie sem antyki, jak o że o stru k tu rze słownictw a wiemy i dziś niewiele. Ale od sam ego po czątk u zw rócono uwagę n a relację przeciw stawności znaczeń, k tó ra jak o coś przeciw nego synonim ii o trzy m ała nazwę antonim ii. Późniejszy rozwój sem antyki stru ktu ralnej łącznie z analizą skład niko w ą w ykorzystyw ał opozycje b inarne złożone z przeciw staw ień, k tó re prezen tu ją pary leksemów pow iązanych ze so bą w bard zo różny sposób. W y starczy w spom nieć: w ysoki i niski, przych od zić i odchodzić, kupować i sprzedawać, ożyw iony i nieożywiony, kręgowy i bezkręgow y, przó d i tył, praw y i lewy itp.4
U znanie przeciwstaw ności dw uczłonow ej za jed n ą z najważniejszych reguł w budow ie języków i m yślenia m a konsekwencje nie tylko dla studiów teoretycznych, zastosow ań praktycznych w leksykografii, ale także w glot- tod yd ak ty ce, dla p oznan ia i w yrobienia pew nych m ech anizm ów zapam ięty-w an ia i kojarzenia.
STU D IA KO NTRA STY WN E
Studenci włoscy uczący się język a polskiego to często w ychow ankow ie liceum klasycznego, znający gram atykę łacińską, a często nawet grekę. Studiują języki współczesne, często rosyjski ja k o przedm iot główny. D o m agają się u zasad nienia reguł, przeło żenia zasad. Z wielkim zainteresow aniem przyjm u ją wszelkie ko nstatacje o analogiach bąd ź odm iennych, ale uza sad -nionych zjaw iskach językowych. O pano w anie leksyki innego języka niż ojczysty w spierane jest skojarzeniam i, a zgram atykalizow anie niektórych znaczeń pozw ala opano w ać m echanizm y opozycji sem antycznych. Uczenie się obcego języka przez dorosły ch jest nieu stan ną k o n fro nta cją z językiem ojczystym i innym i znan ym i językam i. D lateg o d u ż ą wagę przypisu ję rozum ow em u u zasadn ian iu faktów językow ych, przyczynow em u (historycz-nem u) tłum aczeniu odstępstw i w yjątków . Nie do przecenienia są studia ko ntrasty w ne, k tó re nie tylko po zw alają porów n yw ać odpow iednie składniki
4 Przegląd literatury podaje w swojej pracy A. M a r k o w s k i , Antonim y przym iotnikowe
we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych, W rocław -W ar-
system ów , systemy całe, relacje i ich rodzaje, ale skłaniają d o analizy, oceny i p oró w n an ia składników zaró w no form , jak i znaczeń. Pierwszym stopniem p o zna nia język a jest słow nik tradycyjny. D rugim - test identyfikacji słow a w tekście przez w yabstrahow anie jego cech, podstawow ych funkcji, zawartości, ograniczeń. T em u służą stu dia k on trasty w n e5. S tudia tak ie w ykazały, że relacje polisemii, synonimii i antonim ii m o gą się krzyżować, że d o ustalenia rodzaju relacji między leksykami konieczny jest kontekst m inim alny. Tradycyj-ny słownik dw ujęzyczTradycyj-ny jest najprostszym studium ko ntrastyw Tradycyj-ny m , prace szczegółow e w yk azują, że, być m oże, d osko n ały słow nik dw ujęzyczny, pow inien być etapem finalnym .
A N TO N IM IA . TER M IN O LO G IA
Szerokie rozum ienie tego term inu wywodzi się jeszcze z wieku X IX , stw orzone przez analogię do synonim ii, obejm uje relacje rozm aite, niejedno -ro dne pod względem logicznym. Należą tu przeciwstawienia, który ch elem enty w yrażają przeciw ieństwo, przeciw staw ność jako ściow ą, np. ciepły : zim ny, dzień : noc, p rz e d n i : tylny, w yrażają przeciw staw ny kierunek czynności lub cechy, np. wchodzić : wychodzić, wojenny : antywojenny, k om p lcm entarn ość, np. żona ty : kawaler, żyw y : martwy. Logiczna relacja konwersji (odwrotności) jest możliwa przy różnych typach przeciwstawienia. Przeciwstawność znaczenio-wa zak łada, że skład niki opozycji m uszą być ró w no w ażne pod względem zak resu i zasięgu6.
A ntorvm ia jak o leksykalna relacja sem antyczna w raz z leksyką wydaje się należeć d o systemu językow ego. System owość w języku - odtw arzanie (z pam ięci, z p rzekazu ), a nie tw orzen ie d o ra źn e po zw ala p raw idło w o uzupełnić luki w parach stary : {miody) człowiek, stary : (nowy) kapelusz, sta ry : (św ieży) chleb, stare : (młode) w ino - w języ ku ojczystym . Ja k przekazać obcokrajow com tę kom petencję?
K ształcim y zwłaszcza przyszłych tłum aczy. Nasi studenci m uszą nie tylko zdobyć podstaw ow e w iadom ości, pow ierzchow ną znajom ość języ ka, poznać struk turę gram atyczną, ale też wyrobić sobie pewne nawyki językowe, gotow ość i otw arcie się n a nowe znaczenie, form ę, styl. Pierwszym krokiem w tym kierun ku będzie analiza zjawisk, w których przeciwstaw ność znaczenio-w a jest zgram atykalizoznaczenio-w ana. Pozznaczenio-woli to dostrzec i zanalizoznaczenio-w ać reguły, pojąć asocjacje, zapam iętać wyznaczniki form alne znaczeń.
5 Por. m. in. Т. Р. К r z e s z o w s k i , Fundamental Principles o f Structural Contrastive
Studies, „G lottodidactica” 1967, 2, s. 33-40; t e n ż e , Contrastive Analysis in a New Dimension,
..The Papers and Studies in Contrastive Linguistics” VI, P oznan 1977, s. 5-16; t e n ż e ,
Prototypes and Equivalence, „The Papers and Studies in Contrastive Linguistics” X X I, Poznań
1986, s. 5-20.
A N TO N IM IA ZG RA M ATY KA LIZOW A NA
M ów iąc o antonim ii ja k o o relacji przeciw staw ienia w szerokim sensie m usim y sobie zdać spraw ę, że anton im ia leksykalna (różn ordzen na) nie jest w system ie logicznie niezbędna. System sem iotyczny funkcjo now ałby rów nic dob rze z przed ro stk ow ą negacją, albo wręcz z party ku łą nie pisan ą osob no . Lcksykalizacja antonim ów , zwłaszcza stopniow alnych, w yraża większą p o -laryzację przeciwstawień. T ak np. dobry i zly jest odczuw ane ja k o bardziej odm ien ne niż m iły i niemiły, tak jak b y róż no ro d no ść nie pozw alała n a w artości przejściowe i pośredn ie7.
Z an ton im ią wyrazów m orfologicznie pokrew nych sp otyk am y się wśród czasowników, przym iotników i rzeczowników. Podajm y raz jeszcze najprostsze przykłady: wbiegać : wybiegać, zasuwać : odsuwać, niedoważyć : przeważyć, r o zk ła d a ć s k ła d a ć itp. przym iotniki: proniem iecki : antyniem iecki, atom o-wy : przeciwatomoo-wy, rewolucyjny : kontrrewolucyjny, dobry : niedobry, głu-p i : niegługłu-pi, znany : nieznany oraz rzeczowniki: wejście : wyjście, zawiązywa-nie : rozwiązywazawiązywa-nie.
Innym rodzajem przeciwstaw ienia, różniącym się typem znaczenia logicz-nego jest konw ersja (odwrócenie), które bardzo często spo tyka się w systemie gram atycznym i stanowi pewien m odel odrębny i często w ym ieniany jednym tchem z anto nim ią. N ależą tu czasowniki typu: kupić : sprzedać, rzeczow niki jak : pacjent : lekarz itp. Jest to relacja głębok o w bu d o w an a w system i odnaleźć ją m ożem y w transform acji czasowników zw rotnych, stopn io w ania względnego przym io tn ik ów i przysłówków, we wszelkich w yrażeniach d o ty -czących podległości i zależności, a także kolejności w przestrzeni, czasie i tak zw anej przestrzeni logicznej (nad : pod, p rzed : za, p rzed : po).
PRAKTYKA
Celem m oim było w prow adzenie jak największej ilości przeciwstaw ień d o pro g ram u gram atycznego i leksykalnego w pierwszych dw u latach nauk i, k tó re się przeznacza n a kurs podstaw ow y. Dołożyłam stara ń , żeby nie tylko w p latać opozycyjność znaczeniow o form a ln ą do gram atyk i odpow iednich części m ow y, ale także, żeby posiłkując się an to nim ią leksykaln ą zm echa-nizow ać używanie i ocenę zaw artości semantycznej.
M ateriał tu w ykorzystany był przedm iotem ćwiczeń leksykalnych ustnych i pisem nych w grupie studentów zaaw ansow anych w ro ku akad. 1994/1995 w Uniwersytecie „degli S tud i” w M ediolanie. R ezultatem stała się p rz ed -staw io na poniżej p r ó b a typologii czasow ników antonim icznych.
Przejrzałam wszystkie dostępne mi podręczniki d o nauczania języka polskie-go cudzoziem ców . Tylk o w trzech znalazłam zastosow anie teorii an ton im ów w praktyce8. W pierwszym, poświęconym słownictwu tem atycznem u, w którym używa się słownictwa d la w ykazania zachodzących w nim relacji, wykorzystuje się zarów n o synonim ię, ja k i anto nim ię w kontekście m inim alnym , k tó ry g w arantuje pop raw ność. O dnalazłam tu m . in. (pod aję w kolejności, w jakiej w ystąpiły w podręczniku): zgrabny : niezgrabny (człowiek), w y s o k i : niski (wzrost), sm utny : wesoły (wygląd), gęste : rzadkie (włosy), inteligentny : nieinte-ligentny, zdolny : mało zdolny, m ądry : głupi, m yślący : bezm yślny, towarzys-k i : nietowarzystowarzys-ki, towarzys-kryty czn y : beztowarzys-krytyczny, towarzys-kulturalny : nietowarzys-kulturalny itp. Jest też ćwiczenie spraw dzające przyswojenie sobie pod an ych par.
Drugim podręcznikiem, który wzmiankuje antonimię, są ćwiczenia z gram a-tyki lunkcjonalncj pośw ięcone czasow nikom . Zam ieszczono tu dw a ćwiczenia n a antonim ię czasownikową. Nie przeprowadzono rozróżnienia na przeciwstaw-ność leksykalną i morfologiczną i znalazły się tu zarów no pary zasnąć : obudzić się, zam knąć : otworzyć, zeszczupleć : utyć, zwęzić : poszerzyć ja k i rozło-ży ć : złorozło-żyć, zwołać : odwołać, zakręcić : odkręcić itp. W ydaje się, że auto rzy op o w iad ają się za czysto leksykalnym charakterem zjawiska.
M A TERIA L
Je d n ą z największych trud ności (dla niesłow iańskich stud en tów ) spraw ia polski czasow nik. P oza czasam i, try bam i, stro nam i spo tyk ają się tu aspekty, iteratyw ność, rozm aite odcienie form alno-znaczeniow e. N ic też dziw nego, bo m orfolo gia czasow nika w języku polskim jest nie tylko ze względów historycznych sko m pliko w an a, ale także bardziej o tw arta i p otencjalna niż innych części m ow y. P oza sufiksam i, aflksam i, alternacjam i tem atycznym i, zwłaszcza prefiksacja, m ająca na celu zm odyfikowanie tem atu czasownikowego pod kątem kierun ku akcji, jej ro dzaju, trw ałości, przebiegu, jest procesem stosu nko w o żywym i zgram atyk alizow any m , tak że w wielu w ypadkach każd y m ów iący, k ieru jąc się ogólnym i za sadam i, m oże do sto so w yw ać stru k tu rę d o po trzeb sem antycznych.
Poniżej przedstaw ię pary czasow ników, k tóre prezen tują przeciw staw ne elem enty m inim alne przy zachow aniu tożsam ości zakresow ej i sem antycznej9:
* M. C h ł o p i c k a , P. F o r n a l s k i , Brak m i stów. Podręcznik do nauczania obcokrajowców słow nictw a języka polskiego, red. W. M iodunka, cz. 1, Słownictwo tematyczne, K raków 1986; K . K o z a k J . P y z i k , Ćwiczenia z gram atyki funkcjonalnej ję zyka polskiego dla cudzoziemców, cz. 1, Czasownik, K rakó w 1988.
9 M ateriał pochodzi ze Słownika jęz y ka polskiego (red. M . Szymczak), W arszaw a 1981;
Słownika podstawowego ję z yk a polskiego dla cudzoziemców, B. B a r t n i c k i e j i R. S i n i e l -
n i k o f f , W arszaw a 1970; oraz W. M e i s e l s a , Podręcznego słownika polsko-włoskiego, wyd. rozszerzone i zaktualizow ane, t. 1, 2, W arszaw a 1993.
1) dolaćIodlać wody 2) dorzucićj odrzucić węgla 3) dosypać/odsypać proszku 4) dobiec/odbiec d o /o d grupy
5) dociągnąć/odciągnąć walizkę pod ścianę 6) dojść/odejść d o/od płotu
7) nadlatywaćIodlatywać (o sam olocie) 8) nadchodzić/odchodzić (o lekarzu) 9) nadpływać/odpływać (o okręcie)
10) nadbudować/podbudować elem ent architektoniczny 11) nadpisać/podpisać (o tekście)
12) nadpilować/podpilować deskę
13) nadgryźć/przegryźć korzenie (o myszy) 14) nadkroić/przekroić chleb
15) nadłamać/przełamać gałąź 16) przecenić/nie docenić (kogo, co)
17) przegotować/nie dogotować (o potraw ach) 18) przepłacić/nie dopłacić za tow ar
19) przyciągnąć/odciągnąć (co, kogo do /od kogo, czego) 20) przyjechać/odjechać d o /o d (kogo, czego)
21) przynieść/odnieść książkę 22) przyczepić/odczepić tabliczkę 23) przykleić/odkleić m etkę
24) przyłączyć/odłączyć ab o n en ta (do/od sieci, linii itp.) 25) przybyć/ubyć pieniędzy
26) przyjść/ujść z m ajątkiem
27) przynieść/unieść ze sobą bogactw a 28) ukryć/odkryć skarb
29) umówić/odmówić wizytę, spotkanie 30) upodobnić/odpodobnić (o głoskach) 31) ubrać/rozebrać (kogo, co)
32) umalowaćjrozmałować się (o dem akijażu) 33) uzbroić/rozbroić wojsko
34) wchodzić/wychodzić d o /z dom u 35) włazić/w yłazić d o /z no ry 36) wnosić/wynosić do /ze sklepu 37) wjechać/zjechać d o /z góry 38) wleciec/zlecieć (np. o p tak u) 39) w skoczyć/zeskoczyć n a /z kam ień
40) wzlecieć/zlecieć w /n a gó rę/dó ł (o ptak u) 41) wzejść/zajść (o słońcu, księżycu itp.) 42) zabić/odbić skrzynię
43) zakręcić/odręcić kran
45) zawieźć/odwieźć (kogo, co gdziekolwiek) 46) złączyć/rozłączyć przew ody
47) zlepić/rozlepić stronice 48) spleść/rozpleść w arkocze 49) związać/rozwiązać szn ur 50) zwieść/rozwieść to w ary
Przytoczone powyżej 50 par realnych opozycji czasownikow ych prezentuje następu jące stru k tu ry prefiksalne (po daję w po rządk u alfabetycznym ):
1) D O -/O D - 9) U -/R O Z-2) N A D -/O D - 10) W /W Y -3) N A D -/P O D - 11) W -/Z(E)-4) N A D -/P R Z E - 12) W Z/Z -5) P R Z E -/N IE D O - 13) W Z /Z A -6) P R Z Y -/O D - 14) ZA /O D -7) P R Z Y -/U - 15) Z /R O Z 8) U /O D
-O d pow iada im 9 żywotnych przyim ków : do, nad, od, pod, przy, u, w, z, za o raz 5 prefiksów funkcjonu jących tylko w zespoleniu: prze-, nie do-, roz-, wy-, wz-.
A naliza zawartości semantycznej przedstawionej liczby 50 p ar czasowników ukazuje, że 21 prezentuje ruch ukierunkow any, a 21 ruc h n ieu kierunkow any, po zostałe 8 uznaliśm y za nie zw iązane z ruchem . W yróżniam y tu:
1) ruch ukierunk ow any: dobiec, dociągnąć, nadpłynąć, zeskoczyć itp.), 2) ru ch pow odujący zm ianę położenia przedm io tu (dolać, odsypać), 3) ruch po w o dujący zm ianę w yglądu p rzed m io tu przez odjęcie lub d od an ie elem entów (np. ubrać/rozebrać, umalować/rozmalować),
4) ru ch naruszający całość p rzedm iotu (np. nadgryźć/przegryźć, nad- piłować/przepiłować) częściowo lub całkowicie,
5) ruch pow odujący zm ianę w kształcie lub form ie przed m iotu (np. zakręcić/odkręcić, zapleść/rozpleść, zaplątać, odplątać).
P rzy zachow aniu po dstaw ow ego znaczenia zm ian a prefiksu pow oduje: 1) zm ianę k ierunk u w przestrzeni realnej lub logicznej w poziom ie (np. dobiec/odbiec, dociągnąć/odciągnąć, dochodzić/odchodzić)',
2) zm ianę k ierunk u w przestrzeni realnej lub logicznej w pionie (np. wjechać/zjechać, wlecieć/zlecieć itp.);
3) um iejscowienie lub w ykonanie zm iany czegoś relacyjnie w sto sun k u d o czegoś innego (np. nadbudować/podbudować (tj. od góry lub od dołu) nadpilować/podpilować itp.);
4) zm ianę po staci czegoś za dużo lub za m ało (np. przesolić/nie dosołić, przesłodzić/nie doslodzić) lub ocenić za w ysoko lub za nisko (np. przecenić/nie
5) zm ianę postaci czegoś przez przyłączenie d o całości lub oddzielenie, razem : osobn o, całość : część (np. przykleić/odkleiti, przyczepić/odczepić itp.);
6) zm ianę na odw rotny kierunek czynności w sensie logicznym , typu schować : znaleźć (por. np. ukryć/odkryć).
R easum ując, w przedstaw ionym m ateriale d ostrzeg am y cztery rodzaje przeciwstawień:
1. N a jbardziej rep reze nto w an e przeciw staw ienie k ieru nk ow e, zaw iera cztery podtypy: a) w k ierunk u D O /O D przedm iotu , b) w k ierun k u D O /Z w n ętrza przedm io tu, c) w kierun k u D O gó ry/N A dó ł, d) N A D czym /PO D czym.
2. Przeciwstawienie dotyczące stop nia zawartości, nasycenia, w raz z oceną tego sto pn ia (zbyt du źo /zbyt m ało).
3. Przeciwstawienie dotyczące całości i części (razem czy oso bno ). 4. P rzeciwstaw ienie o d w ro tn e o ch arakterze leksykalny m , k o nw ersja ty pu schować/znaleźć, p rezento w ana przez parę ukryć/odkryć.
O dpow iednio więc dy stryb ucja prefiksów opozycyjnych przedstaw ia się następująco: typ la ) do-/od-, nad-/od--, lb) w/wy--, lc) w-/z-, w z/z-, wz-/za--, ld ) nad-lpod-. T yp 2 prze-lnie do-\ typ 3 przy-fod-.
A naliza pow yższa w ykazała, że z po zoru b ardzo skom plikow any problem opozycyjności prefiksów w polskim czasowniku dał się sprow adzić w tym konkretnym m ateriale do czterech podstawow ych alternacji. F un kcja prefiksów naw iązuje d o funkcji odpow iednich przyim ków współcześnie, bądź też sięga d o użyć histo rycznych. N ależy podkreślić, że p ró b a tu p rz ed sta w io n a w ykorzystuje m ateriał leksykalny ze wszystkim i w spom nianym i relacjam i (polisem ia, synonim ia i szczególnie anton im ia w szerokim rozum ieniu tego term inu).
