Międzynarodowy transfer technologii jako narzędzie budowania gospodarki opartej na wiedzy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 741. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej. Międzynarodowy transfer technologii jako narzędzie budowania gospodarki opartej na wiedzy 1. Wstęp Jednym z najważniejszych zadań, przed którym stoi obecnie integrująca się gospodarka Unii Europejskiej jest podniesienie poziomu technologicznego, mające na celu poprawę konkurencyjności państw „starego kontynentu”. Założenia zmierzającej w tym kierunku polityki sformułowane zostały w strategii lizbońskiej. Od czasu jej opracowania niezwykle popularny stał się termin „gospodarka oparta na wiedzy” (GOW), oznaczający docelowy etap rozwoju, dla którego wzorcem jest gospodarka amerykańska. Modernizacja gospodarki zmierzająca do ekspansji GOW stanowi szczególne wyzwanie dla Polski, z uwagi na względnie duże opóźnienie technologiczne naszego kraju, nie tylko w stosunku do światowych liderów, ale również w odniesieniu do przeciętnego europejskiego poziomu. Opóźnienie to wskazuje na konieczność podjęcia wzmożonych działań w kierunku restrukturyzacji i unowocześnienia gospodarki. Z drugiej jednak strony dystans rozwojowy dzielący Polskę od innych gospodarek umożliwia uruchomienie mechanizmów sprzyjających intensyfikacji przemian technologicznych. Jednym z niech jest międzynarodowy transfer technologii, który – właściwie stymulowany – może doprowadzić do ograniczenia zacofania technologicznego i pobudzenia procesów innowacyjnych. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie roli międzynarodowego transferu technologii w gospodarce opartej na wiedzy oraz mechanizmów, za pośrednictwem których wpływa on na możliwość jej kreacji. W pierwszej części usys-. KS_741.indb 103. 1/16/08 2:40:22 PM.

(2) 104. Dariusz Firszt. tematyzowano informacje dotyczące transferu technologii, z uwzględnieniem specyficznych właściwości wiedzy, będącej przedmiotem tego procesu. Następnie podjęto próbę rozpoznania związków pomiędzy transferem technologii a ekspansją gospodarki opartej na wiedzy. Na tej podstawie dokonano identyfikacji warunków, jakie muszą być spełnione celem efektywnego wykorzystania importu technologii jako narzędzia służącego wzrostowi możliwości innowacyjnych. 2. Istota i mechanizmy transferu technologii Transfer technologii w najprostszy sposób można zdefiniować jako przenoszenie technologii pomiędzy organizacjami [Jasiński 2006, s. 20]. Tak rozumiany proces transferu technologii może przebiegać na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, odnosi się do sytuacji, w której technologia opracowana w jednostkach badawczych trafia do przedsiębiorstw, w których znajduje zastosowanie (transfer pionowy). Po drugie, może polegać na transmisji technologii pomiędzy podmiotami gospodarczymi (transfer poziomy) [PARP 2004, s. 10]. Międzynarodowy transfer technologii, będący przedmiotem analiz w niniejszym artykule, jest zatem odmianą transferu, charakteryzującą się tym, że przepływ następuje pomiędzy podmiotami pochodzącymi z różnych krajów. Zasadniczo jest to transfer o charakterze horyzontalnym, jakkolwiek nie można wykluczyć przepływu rozwiązań technologicznych z jednostek B+R do przedsiębiorstw zagranicznych. Innymi słowy, międzynarodowy transfer technologii zachodzi w każdym przypadku, gdy wiedza techniczna staje się dostępna w kraju w inny sposób niż w wyniku własnych prac badawczych czy też gromadzenia doświadczeń [Misala 2001, s. 198]. Chociaż pojęcie transferu technologii można w sposób względnie prosty zdefiniować, mechanizmy tego procesu są niezwykle złożone. Ich przedstawienie nie jest możliwe bez wyjaśnienia, czym jest przedmiot transferu, a więc technologia. Specyfikacja technologii, a dokładniej – składających się na nią elementów – determinuje bowiem nośniki i kanały, za pośrednictwem których może być ona transmitowana pomiędzy różnymi podmiotami. W literaturze można spotkać różne podejścia do pojęcia technologia. Często bywa ono używane jako synonim terminów: technika czy też wiedza techniczna, podczas gdy w innych opracowaniach wskazuje się na różnice pomiędzy tymi kategoriami. W kontekście analiz prowadzonych w niniejszym artykule słuszne wydaje się zastosowanie podejścia drugiego. Technologia będzie zatem rozumiana jako wiedza umożliwiająca człowiekowi celową działalność gospodarczą, polegająca na przetwarzaniu dóbr naturalnych [Jasiński 2006, s. 12]. Niewątpliwie jest to pojęcie zbliżone do terminu technika, rozumianego jako „projekt do instrumentalnego działania, które redukuje niepewność w relacjach przyczynowo-skutkowych związanych z osiąganiem pożądanego wyniku” [Rogers 2003, s. 13,. KS_741.indb 104. 1/16/08 2:40:22 PM.

(3) Międzynarodowy transfer technologii…. 105. cyt. za: Jasiński 2006, s. 12], a więc metoda wytwarzania określonego produktu [Gomułka 1998, s. 13]. Jednakże na technikę składa się wiedza o charakterze technicznym, dotycząca przebiegu procesu produkcyjnego. Technologia jest natomiast pojęciem szerszym, które obejmuje nie tylko zespół technik dostępnych w przedsiębiorstwie, ale również wiedzę z zakresu organizacji i zarządzania, dotyczącą kombinacji procesów technicznych [Gomułka 1998, s. 13]. Technologię można więc utożsamiać z wiedzą; jest to pewien wycinek wiedzy dostępnej człowiekowi, obejmujący jednakże znacznie więcej składników niż tylko wiedza ściśle techniczna. Poza tym technologia jest zakresem wiedzy o charakterze uporządkowanym, stanowiącym pewną spójną całość, dzięki czemu może być bezpośrednio aplikowana w realnych procesach gospodarczych. Wiedza jest zatem podstawowym komponentem technologii. Stąd też charakter i rodzaje wiedzy określają sposoby, jakimi technologia może być transmitowana pomiędzy uczestnikami procesów gospodarczych. W naukach ekonomicznych wyróżnia się najczęściej dwa rodzaje wiedzy: wiedzę jawną (explicite knowledge) oraz wiedzę cichą, ukrytą (tacid knowledge) [Grudzewski, Hejduk 2004, s. 78]. Wiedzę jawną stanowią te formy informacji i doświadczenia, które łatwo dają się wyartykułować i utrwalić w postaci nośników materialnych. Najczęściej przybiera ona postać wiedzy formalnej, podlegając systematyzacji i kodyfikacji w postaci tekstu, rysunków, baz danych, jak również materializacji w postaci produktów. Stąd też ten rodzaj wiedzy może być łatwo i na różne sposoby rozpowszechniany w społeczeństwie, a gromadzenie i konfrontowanie wiedzy pochodzącej z różnych źródeł przyczynia się do kreacji nowych rozwiązań. W przeciwieństwie do wiedzy jawnej wiedza ukryta jest to zasób umiejętności będący w posiadaniu określonych osób, gromadzony przede wszystkim w drodze zdobywania doświadczenia. Składają się na nią nie tylko informacje, najczęściej o czysto praktycznym charakterze, ale również przekonania, prywatne osądy czy nawet intuicja [Grudzewski, Hejduk 2004, s. 78]. Jest więc ona podstawowym składnikiem kapitału ludzkiego. Ten rodzaj wiedzy jest niezwykle cenny, pozwala na sprawne działanie i podejmowanie trafnych decyzji w wielu sytuacjach, jednakże jest niezwykle trudny do uzewnętrznienia i przekazania innym osobom. Jedynym sposobem jej transmisji jest bezpośredni kontakt pomiędzy pracownikami, najlepiej w postaci współpracy przy wykonywaniu określonych zadań, podczas którego następuje słowny przekaz informacji oraz dzielenie się doświadczeniem [Grudzewski, Hejduk 2004, s. 78]. Jednakże nawet wówczas tylko ograniczony zasób wiedzy podlega przekazaniu, podczas gdy znaczna jej część pozostaje nierozerwalnie przypisana osobie, będącej jej posiadaczem. Wyżej wymienione cechy wiedzy implikują nośniki, za pomocą których może być ona transmitowana pomiędzy organizacjami. Niewątpliwie najważniejszym nośnikiem wiedzy, a tym samym środkiem transferu technologii są ludzie. Wynika. KS_741.indb 105. 1/16/08 2:40:22 PM.

(4) 106. Dariusz Firszt. to stąd, że kontakty międzyludzkie są jedynym sposobem na jednoczesne przekazanie zarówno wiedzy formalnej, jak i ukrytej. Dzięki temu informacje mogą być wymieniane pomiędzy podmiotami bardzo szybko i bez zniekształceń [Misala 2001, s. 201]. Drugą kategorią środków przekazu wiedzy są tzw. „miękkie” nośniki wiedzy kodowanej [Madej 2006, s. 29]: publikacje naukowe, projekty, dokumenty, licencje, prawa autorskie, wzory użytkowe, know-how itp. Wreszcie technologia może być przekazywana w postaci wyrobów, najczęściej dóbr inwestycyjnych: maszyn i urządzeń oraz linii technologicznych (tzw. wiedza ucieleśniona). W praktyce rzadko się zdarza, aby wykorzystywany był wyłącznie jeden z wymienionych nośników. Przeciwnie, w większości przypadków przeniesienie rozwiązań technologicznych pomiędzy podmiotami wymaga zaangażowania wszystkich wymienionych środków – przepływ wiedzy formalnej przebiega jednocześnie z przekazaniem dóbr inwestycyjnych oraz wsparciem technicznym w postaci szkoleń czy nawet migracji wykwalifikowanych pracowników [Misala 2001, s. 198]. W praktyce gospodarczej wykształciły się pewne mechanizmy stanowiące typowe sposoby transferu rozwiązań technologicznych. Określane są one jako kanały transferu technologii. Zalicza się do nich przede wszystkim: – operacje licencyjne, sprzedaż patentów, zaopatrywanie w know-how i inne umowy handlowe, których przedmiotem są prawa własności intelektualnej, a często również przepływ wyposażenia, budowa obiektów „pod klucz” oraz usługi doradcze i szkoleniowe, – handel międzynarodowy – obejmujący dwa przypadki: import dóbr inwestycyjnych, umożliwiających realizację procesów produkcyjnych nowymi metodami oraz import dóbr konsumpcyjnych, celem dokonania ich imitacji, – bezpośrednie inwestycje zagraniczne, w przypadku których jednocześnie z przepływem kapitału następuje przepływ rozwiązań techniczno-organizacyjnych do filii w kraju goszczącym, – joint-venture – polegające na wspólnych przedsięwzięciach podmiotów krajowych i zagranicznych, umożliwiających wymianę komplementarnych rozwiązań technicznych do opracowania i wdrożenia określonego produktu bądź procesu; – międzynarodowa kooperacja przemysłowa w zakresie prac badawczo-rozwojowych, np. w formie aliansów strategicznych. Przedstawiony wyżej zestaw nie wyczerpuje oczywiście wszystkich sposobów, jakimi technologia może być przekazywana pomiędzy przedsiębiorstwami w skali międzynarodowej. Dobór mechanizmów w powyższym zestawieniu wynika bezpośrednio ze sposobu pojmowania pojęcia technologia, przyjętego w niniejszym artykule. Przedstawione mechanizmy pozwalają bowiem zasadniczo na przekazanie technologii rozumianej jako pewien kompleksowy zestaw informacji, wiedzy o charakterze szczegółowym i usystematyzowanym, nadającej się do bezpośredniego zastosowania lub wymagającej przetworzenia w stosunkowo niewielkim. KS_741.indb 106. 1/16/08 2:40:23 PM.

(5) Międzynarodowy transfer technologii…. 107. zakresie. Można natomiast wskazać szereg sposobów na transmisję wiedzy nie stanowiącej jednak wystarczająco spójnego i kompleksowego zestawu informacji, aby określać ją mianem technologii. Należą do nich m.in.: rozpowszechnianie fachowej literatury, konferencje, sympozja, szkolenia, międzynarodowa wymiana pracowników i studentów czy też targi i wystawy. Wymienione formy przekazu niewątpliwie można zaliczyć do kanałów transferu wiedzy technicznej, uznanie ich za mechanizmy transferu technologii wydaje się natomiast dyskusyjne. Sposoby te są szczególnie istotne dla wymiany wiedzy o charakterze ogólnym, mogącej stanowić cenny wkład do prowadzonych w kraju prac badawczych, nie nadają się jednakże do bezpośredniego wykorzystania w praktyce gospodarczej. 3. Gospodarka oparta na wiedzy a transfer technologii Jakkolwiek pojęcie gospodarka oparta na wiedzy pojawia się w ostatnich latach bardzo często zarówno w literaturze naukowej, jak i publicystyce, jednoznaczne jego zdefiniowanie jest zadaniem niezwykle trudnym. Wśród ekonomistów brak jest bowiem consensusu w sprawie uznania, czym w istocie jest GOW. Podstawowa różnica zdań dotyczy oceny radykalności, intensywności zmian, charakterystycznych dla określanej tym terminem gospodarki. Dla jednych zmiany te są na tyle głębokie i obejmujące różne sfery życia społecznego, że GOW uznaje się za zupełnie nową, odróżniającą się zdecydowanie od poprzednich faz rozwoju gospodarczego [Sadowski 2005, s. 55]. Zdaniem innych dochodzenie do gospodarki opartej na wiedzy jest procesem ewolucyjnych zmian i trudno jest jednoznacznie wskazać moment, w którym w danym kraju rozpoczyna się funkcjonowanie GOW. Uzasadnieniem dla tego podejścia jest stwierdzenie, że w działalności gospodarczej wiedza zawsze odgrywała ważną rolę. Już XVIII wiek przyniósł nasilenie związków pomiędzy nauką a gospodarką, a działalność wytwórcza podlegała szybkim przemianom wynikającym z wynalazków i innowacji [Madej 2006, s. 17]. Dokonanie szerszego przeglądu różnorodnych podejść do pojęcia GOW, a tym bardziej próba stworzenia uniwersalnej definicji wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Niemniej konieczne jest wskazanie w tym miejscu przynajmniej podstawowych cech charakterystycznych dla omawianego etapu rozwoju gospodarki, celem identyfikacji sprzężeń pomiędzy GOW a międzynarodowym transferem technologii. Podstawową, wręcz definicyjną cechą GOW jest relatywne zwiększenie się roli wiedzy w przebiegu procesów gospodarczych. Znaczenie to ujawnia się na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, w GOW ma miejsce wyjątkowo silne przenikanie się gospodarki i nauki, szczególnie stosowanej. Technologia urasta do rangi podstawowego czynnika wytwórczego. Po drugie, kluczowego znaczenia nabiera edukacja i zasoby kapitału ludzkiego zakumulowanego w gospodarce. Wyznacznikiem. KS_741.indb 107. 1/16/08 2:40:23 PM.

(6) 108. Dariusz Firszt. GOW jest zatem nie tylko poziom nauki i zasoby dostępnych technologii, ale również poziom wykształcenia, stanowiący bazę społeczną dla kreowania nowych rozwiązań [Madej 2006, s. 20]. Taki sposób rozumienia GOW koresponduje z endogeniczną teorią wzrostu gospodarczego, zgodnie z którą istnieje wpływ postępu technologicznego i inwestycji w kapitał ludzki na tempo rozwoju gospodarki. Tym samym tworzenie gospodarki opartej na wiedzy utożsamiane jest z poszukiwaniem źródeł wzrostu i kreowaniem warunków dla jego dynamizacji. Nadzieje te wynikają ze specyficznego charakteru wiedzy jako czynnika wytwórczego. Jakkolwiek wiedza ma wiele cech „zwykłego”, odnawialnego dobra ekonomicznego (jej zasoby mogą być powiększane, co wymaga ponoszenia kosztów, podobnie jak inne zasoby zużywa się, deprecjonuje) [Madej 2006, s. 21], to jednak ma pewne cechy specyficzne. Przede wszystkim jest to wyjątkowa zdolność swego rodzaju substytucji pozostałych czynników wytwórczych, wpływ na wzrost wydajności pracy i kapitału. Poza tym istnieje pogląd, iż w przypadku wiedzy nie działa prawo malejących przychodów: im większe są jej nakłady, tym wyższa jest ich rentowność [Koźmiński 2002, s. 156]. Kolejna fundamentalna cecha GOW zawiera się w sformułowaniu, że „gospodarka oparta na wiedzy to taka gospodarka, w której działa wiele przedsiębiorstw opierających na wiedzy swoją przewagę konkurencyjną” [Nonaka, Takeuchi 1995, cyt. za: Koźmiński 2002, s. 155]. Jest to w istocie doprecyzowanie wyżej zaprezentowanych stwierdzeń odnośnie do rosnącej roli wiedzy. Włączenie kategorii konkurencyjności w problematykę GOW pozwala na wyjaśnienie dalszych typowych dla niej zjawisk. Należy bowiem podkreślić, iż oparcie swojej pozycji konkurencyjnej na unikalnych zasobach wiedzy wymaga ciągłego wysiłku jej odnawiania. Stąd też w gospodarce opartej na wiedzy obserwuje się intensyfikację działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw przemysłowych oraz przeniesienie ciężaru finansowania nauki z budżetów poszczególnych państw na sektor prywatny. Prace badawczo-rozwojowe, a więc proces tworzenia wiedzy, stały się integralną częścią procesów produkcyjnych. W wielu przypadkach stanowią podstawową ich fazę [Sadowski 2005, s. 256]. Fundamentalne znaczenie tempa wdrażania nowatorskich rozwiązań dla utrzymania przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym zaowocowało niespotykanym do tej pory wzrostem światowej stopy innowacji. To właśnie zjawisko wydaje się kluczem do odróżnienia GOW od poprzednich etapów rozwoju gospodarek; wiedza zawsze odgrywała rolę w procesach gospodarczych, ale nigdy tempo jej tworzenia nie było tak wysokie, jak w gospodarce opartej na wiedzy. Można więc stwierdzić, że GOW jest w dużej mierze gospodarką opartą na innowacjach. Na gruncie powyższych spostrzeżeń dotyczących specyfiki gospodarki opartej na wiedzy można podjąć próbę określenia roli, jaką odgrywa w niej międzynaro-. KS_741.indb 108. 1/16/08 2:40:23 PM.

(7) Międzynarodowy transfer technologii…. 109. dowy transfer technologii. Szczególnie istotna będzie odpowiedź na pytanie, czy gospodarkę bazującą na imporcie technologii można uznać za GOW, czy wręcz przeciwnie, imitowanie obcych rozwiązań świadczy o pozostawaniu na niższym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Gdyby w analizie istoty GOW poprzestać na stwierdzeniu, że jej wyznacznikiem jest znaczenie wiedzy jako czynnika wytwórczego, nie ma przeszkód, aby gospodarkę opartą na imitacjach uznać za gospodarkę opartą na wiedzy. Międzynarodowy transfer technologii z natury oznacza bowiem poszerzenie krajowych zasobów wiedzy techniczno-organizacyjnej. W literaturze wskazuje się wręcz, że dyfuzja technologii jest dla postępu technicznego równie ważna, jak wdrażanie oryginalnych rozwiązań. Fakt dokonania innowacji w niewielkim stopniu wpłynie na przebieg procesów produkcyjnych w skali światowej, jeżeli nowe rozwiązanie nie zostanie rozpowszechnione w innych podmiotach. Wdrożenie w przedsiębiorstwie pozyskanych z zewnątrz technologii pozwala na zwiększenie efektywności działania, podobnie jak zastosowanie rozwiązań opracowanych we własnym zakresie. Podobnie analizując problem w skali makroekonomicznej, rozszerzanie bazy technologicznej drogą transferu technologii prowadzi do poprawy wydajności i wzrostu gospodarczego tak samo, jak wdrażanie rozwiązań opracowanych w krajowym sektorze badawczo-rozwojowym. Nie bez przyczyny w większości statystyk za działalność innowacyjną uznaje się realizacje projektów stanowiących nowość w danej firmie, nie zaś będących innowacją na skalę światową [OECD 1999]. Spojrzenie na rolę transferu technologii ulega jednakże istotnej modyfikacji w przypadku uwzględnienia kwestii konkurencyjności. Podstawowa różnica pomiędzy skutkami wdrażania innowacji światowych a adaptacji technologii stosowanej już w innych podmiotach polega na tym, iż zasadniczo tylko w pierwszym przypadku podmiot uzyskuje przewagę technologiczną, wynikającą z dysponowania unikatową wiedzą. Tego typu przewaga w przypadku firm dokonujących imitacji może mieć co najwyżej zasięg lokalny, jeżeli importowana technologia będzie stanowić nowość w danym regionie. Stymulowanie napływu technologii jest traktowane jako narzędzie wspomagające restrukturyzację gospodarki, służące poprawie jej konkurencyjności i w efekcie działające pozytywnie na strukturę i bilans w obrotach handlowych z zagranicą. Należy jednak stwierdzić, że poprawa pozycji konkurencyjnej na skutek transferu wiedzy technicznej ma swoje źródło w bardziej efektywnym wykorzystaniu stosowanej w innych miejscach technologii, przykładowo dzięki tańszej sile roboczej. Konkurencyjność opiera się zatem w tym przypadku nadal na czynnikach tradycyjnych, nie zaś na dysponowaniu określonym zasobem wiedzy. W świetle powyższych spostrzeżeń można stwierdzić, że GOW to gospodarka, w której funkcjonuje efektywny sektor badawczo-rozwojowy zdolny do kreacji przydatnej gospodarczo wiedzy. Funkcjonowanie GOW warunkowane jest rów-. KS_741.indb 109. 1/16/08 2:40:24 PM.

(8) 110. Dariusz Firszt. nież skłonnością i zdolnością podmiotów gospodarczych do wdrażania innowacji, przede wszystkim tych, które stanowią nowość na skalę światową. Kluczową rolę odgrywa zatem przede wszystkim pionowy transfer technologii, jako proces łączący sektor nauki z gospodarką. Innowacyjność gospodarki jest bowiem wypadkową wydajności jednostek badawczych oraz sprawności wdrażania nowych pomysłów w praktyce gospodarczej. W gospodarce opartej na wiedzy jest również miejsce na międzynarodowy transfer technologii, ale jego rolę należy uznać za uzupełniającą. Wynika ona stąd, że stale wzrasta złożoność nowoczesnych produktów. Produkcja wielu z nich opiera się na zastosowaniu wielu komplementarnych rozwiązań technologicznych. W tych warunkach pojawia się okazja korzystnej współpracy podmiotów gospodarczych, mającej na celu wymianę informacji. Zachodzi w tym przypadku przepływ równoległych strumieni transferu (cross-hauling) pomiędzy krajami o podobnym poziomie techniki [Misala 2001, s. 203]. Rosnące koszty projektów badawczych skłaniają również do wspólnej ich realizacji, często w formie aliansów strategicznych podmiotów z różnych państw. Podstawową przesłanką uznania danej gospodarki za GOW jest zatem jej zdolność do kreowania innowacji oryginalnych. Tym samym w krajach wykorzystujących naśladownictwo, w których dominuje wiedza przejmowana od pionierów, gospodarka oparta na wiedzy nie występuje lub co najwyżej występują jej zalążki [Madej 2006, s. 29]. Wychodząc z takiego założenia słuszna wydaje się analiza transferu technologii w innym znaczeniu, jako narzędzia budowania GOW. O takiej roli międzynarodowego transferu technologii można mówić wówczas, gdy spełni on następujące przesłanki: – będzie skutkował niwelacją luki technologicznej pomiędzy krajami, – przyczyni się do poprawy innowacyjności importera technologii. Można wskazać argumenty przemawiające za tym, iż międzynarodowy transfer technologii może, pod pewnymi warunkami, spełniać wyżej przedstawione zadania. Możliwość zniwelowania różnicy w poziomach zaawansowania technologicznego pomiędzy krajami za pomocą transferu technologii wynika stąd, że koszt nabycia technologii jest niższy niż koszt dokonania innowacji z wykorzystaniem własnych prac badawczo-rozwojowych [Truskolaski 2004, s. 159]. Cena, jaką podmioty dysponujące daną technologią żądają za jej udostępnienie obniża się wraz z wiekiem technologii. Można stąd wysnuć wniosek, że im większe jest zacofanie importera wiedzy technicznej, tym proces nadrabiania zaległości przebiega szybciej; tempo konwergencji będzie odwrotnie proporcjonalne do rozmiarów luki technologicznej [Truskolaski 2004, s. 161]. Korzystanie z obcych rozwiązań oznacza również eliminację ryzyka prowadzenia badań „nietrafionych”, ponieważ przedmiotem transferu są zazwyczaj technologie sprawdzone. Ma to odzwierciedlenie nie tylko w kosztach, ale również w tempie wdrażania postępu, co w sytuacji niwelowania dystansu rozwojowego ma niebagatelne znaczenie.. KS_741.indb 110. 1/16/08 2:40:24 PM.

(9) Międzynarodowy transfer technologii…. 111. W procesie nadrabiania dystansu cywilizacyjnego przez kraje słabiej rozwinięte metodą transferu technologii występują jednakże liczne ograniczenia. Wystarczy wspomnieć, że jednym ze składników kosztu transferu technologii, obok opłat dla jej właściciela, są wydatki ponoszone na adaptację importowanych rozwiązań. Niskie zdolności absorpcyjne, a tym samym wysokie koszty wdrożenia transferowanych technologii mogą skutecznie opóźnić czy wręcz zatrzymać proces technologicznego „pościgu”. Z tego też względu, wbrew wyżej przedstawionym przypuszczeniom, w krajach najbardziej zacofanych technologicznie skala transferu technologii jest niewielka. Największe efekty przynosi on natomiast w krajach średnio rozwiniętych, które są w stanie podjąć wysiłek w kierunku adaptacji pozyskiwanej wiedzy [Gomułka 1998, s. 170]. Transferu technologii nie należy zatem postrzegać jako narzędzia gwarantującego automatyczne uruchomienie procesu konwergencji technologicznej. Tkwią w nim jedynie potencjalne możliwości, których urzeczywistnienie zależy od spełnienia wielu warunków. Drugim sposobem pozytywnego oddziaływania transferu technologii na gospodarkę kraju importera jest wpływ na jej innowacyjność, rozumianą jako zdolność kreowania rozwiązań oryginalnych. Możliwość takiego oddziaływania wynika z następujących przesłanek: 1. Postęp technologiczny ma charakter kumulacyjny; innowacje są funkcją posiadanej wiedzy. Transfer technologii oznacza natomiast rozszerzanie zasobów wiedzy w kraju, przez co zwiększają się możliwości w zakresie konstrukcji nowych rozwiązań. 2. Transfer technologii wiąże się z koniecznością uczenia się pracowników oraz przełamania oporu wobec zmian. Sprzyja zatem zmianie postaw personelu firm krajowych, wyzwalając ich kreatywność, która sprzyja innowacyjności. 3. Import rozwiązań technicznych stwarza szansę na dalsze ich rozwijanie i udoskonalanie. Możliwe jest również połączenie nabytych rozwiązań z koncepcjami powstałymi w firmie, czego skutkiem będą kolejne innowacje. 4. Transfer technologii do poszczególnych przedsiębiorstw powoduje nasilenie presji konkurencyjnej na ich lokalnych konkurentów, co może skutkować ujawnieniem się postaw innowacyjnych. 5. Wdrażanie importowanej technologii często wiąże się z wprowadzaniem w przedsiębiorstwie zmian organizacyjnych, które mogą przyczynić się do zwiększenia zdolności innowacyjnej podmiotu gospodarczego. 4. Warunki wykorzystania transferu technologii w tworzeniu GOW – wnioski dla Polski Precyzyjne określenie momentu, w którym w danym kraju rozpoczyna się funkcjonowanie gospodarki opartej na wiedzy jest niemożliwe. Graniczne war-. KS_741.indb 111. 1/16/08 2:40:24 PM.

(10) 112. Dariusz Firszt. tości parametrów ekonomicznych świadczące o osiągnięciu tego etapu rozwoju (wydatki na B+R, wydatki na edukację, poziom skolaryzacji, udział nauki w przyroście PKB, liczebność kadr naukowych [Madej 2006, s. 27]) z konieczności muszą być określane w dużej mierze arbitralnie. Pomimo powyższych trudności wydaje się kwestią bezdyskusyjną, że polska gospodarka nie jest gospodarką opartą na wiedzy. Analizując wskaźniki dotyczące innowacyjności polskich przedsiębiorstw, funkcjonowania sektora badawczego oraz zaawansowania technologicznego przemysłu, można wręcz zadać pytanie, czy jesteśmy na właściwej drodze do jej utworzenia. W powyższych okolicznościach kwestią ogromnej wagi jest identyfikacja oraz skuteczne wykorzystanie narzędzi służących szybkiej realizacji celu, jakim jest osiągnięcie poziomu rozwoju krajów rozwiniętych, co jest równoznaczne z kreowaniem gospodarki opartej na wiedzy. Przeprowadzone wcześniej rozważania wskazują, iż jednym z nich jest międzynarodowy transfer technologii. Import wiedzy z zagranicy może być wykorzystany do dynamizacji rozwoju technologicznego, pod warunkiem jednak, że spełnione zostaną warunki dla jego efektywnego wykorzystania. Determinanty wpływające na przebieg procesu transferu technologii, decydujące o jego dynamice i efektywności można w sprowadzić do następujących czynników [Wiśniewska 2004, s. 64, Rogers 1995, s. 6]: – opłacalność transferu, będąca wypadkową przewagi importowanej technologii w stosunku do dotychczas stosowanej oraz kosztów jej nabycia, – wysokość nakładów koniecznych do internalizacji nabywanej wiedzy w przedsiębiorstwie, – stopień złożoności sprowadzanych technologii – im nowsze i trudniejsze technologie, tym wyższe koszty ich wdrożenia; część nowych rozwiązań może wręcz wykraczać poza możliwości adaptacyjne firmy, – czynniki społeczne: zgodność importowanych rozwiązań z systemem wartości, postawy wobec zmian, innowacyjność itd. Powyższe czynniki wskazują na kierunki działań w celu zmaksymalizowania korzyści, które może czerpać gospodarka z transferu wiedzy technicznej. Po części są to działania o charakterze ogólnym, odnoszące się do rozwoju szeroko rozumianej przedsiębiorczości, po części zaś wysiłki na rzecz stymulacji określonych działań składających się na proces transferu. Rosnąca konkurencyjność rynku krajowego i międzynarodowego, będąca wynikiem liberalizacji handlu światowego niewątpliwie wymusza na polskich przedsiębiorstwach dążenie do wdrażania innowacji. Wydaje się jednak, że odpowiednie tempo zmian technologicznych w gospodarce, gwarantujące skuteczny pościg za krajami rozwiniętymi będzie trudne do osiągnięcia bez aktywnej polityki innowacyjnej.. KS_741.indb 112. 1/16/08 2:40:24 PM.

(11) Międzynarodowy transfer technologii…. 113. Import i adaptacja opracowanych za granicą rozwiązań technologicznych oznacza konieczność ponoszenia kosztów, często znacznych rozmiarów. Wiążą się one przede wszystkim z zakupem niematerialnych składników technologii, nabyciem określonych maszyn i urządzeń, dostosowaniem materialnej bazy przedsiębiorstwa (często budowa nowego zakładu) czy wreszcie finansowaniem szkoleń pracowników. Transfer technologii jest zatem elementem procesów inwestycyjnych, zachodzących w gospodarce krajowej. Podstawowym zadaniem polityki gospodarczej, ukierunkowanej na dynamizację napływu wiedzy technicznej powinno być zatem tworzenie klimatu gospodarczego sprzyjającego inwestycjom. Jedną z determinant przebiegu transferu technologii jest przystawalność importowanych rozwiązań do lokalnych uwarunkowań ekonomicznych i społecznych. Stwierdzenie to opiera się na założeniu, że różne technologie mogą mieć odmienny wpływ na gospodarkę kraju importera. Stymulacja procesu napływu wiedzy technicznej nie może zatem ograniczać się do podnoszenia dynamiki transferu, ale musi obejmować pobudzanie napływu określonych typów technologii, dostosowanych do lokalnych potrzeb [Gomułka 1998, s. 174]. Oznacza to konieczność programowania napływu wiedzy technicznej, spójnego ze strategią rozwoju gospodarczego. Elementem tak rozumianej polityki stymulacyjnej w zakresie importu wiedzy jest niewątpliwie monitoring światowego rynku technologii. Działania tego typu są systematycznie prowadzone przez korporacje multinarodowe, natomiast w polskich realiach trudno spodziewać się, aby mieściły się one w zakresie możliwości pojedynczych podmiotów. Stąd pożądane wydaje się stworzenie rozwiązań instytucjonalnych, pozwalających na obsługę informacyjną przedsiębiorstw w tym zakresie. Znaczenie tego typu działalności wynika stąd, że często pojawiają się możliwości korzystnego nabycia rozwiązań technologicznych, szczególnie opracowanych przez małe podmioty, nie będące w stanie wdrożyć ich we własnym zakresie. Niejednokrotnie stają się one „łupem” korporacji, które nabywają prawa do ich stosowania tylko po to, aby nie doprowadzić do uruchomienia konkurencyjnej działalności [PARP 2004, s. 104]. Niezwykle istotnym, prawdopodobnie najważniejszym zadaniem w zakresie stymulacji transferu technologii jest podnoszenie możliwości absorpcyjnych krajowych przedsiębiorstw, a więc zwiększanie ich zdolności do zrozumienia i skutecznego wdrożenia importowanych rozwiązań. Okazuje się bowiem, że nakłady na zakup technologii i związanych z nią dóbr inwestycyjnych nie są jedyną barierą dla podmiotów krajowych. Znaczącym problemem jest również konieczność internalizacji nowych rozwiązań, nabycie umiejętności sprawnego posługiwania się technologią tak, aby mogła być efektywnie wykorzystywana. Trudność ta wynika z dwóch przyczyn: – po pierwsze, importowane rozwiązania są zasadniczo znacznie bardziej złożone niż dotychczas stosowane w przedsiębiorstwie. Ich zrozumienie wymaga. KS_741.indb 113. 1/16/08 2:40:25 PM.

(12) 114. Dariusz Firszt. sporego wysiłku edukacyjnego pracowników, tym większego, im większe różnice w poziomie technologii. Zbyt mały zasób wiedzy importera może się okazać barierą nie do pokonania, czym można tłumaczyć słabą dynamikę transferu technologii do krajów słabo rozwiniętych, nie dysponujących zasobami wykwalifikowanej siły roboczej; – po drugie, zasób wiedzy składający się na technologię nigdy nie może być przekazany w całości. Technologia zawiera bowiem spory zasób wiedzy ukrytej, tkwiącej w umysłach pracowników, nie nadającej się do przekazania [Archibugi, Pietrobelli 2003]. Te brakujące elementy muszą się wytworzyć w firmie korzystającej z obcej technologii w wyniku jej użytkowania i zdobywania doświadczenia. Wymaga to czasu i nie zawsze musi zakończyć się powodzeniem. Należy również dodać, iż kraj pochodzenia technologii i kraj importera mogą znacząco się różnić pod względem wielkości rynku, jego struktury, gustów konsumentów itd. Stąd też transfer technologii nie zawsze można ograniczyć do bezpośredniego przeniesienia rozwiązań technicznych pomiędzy podmiotami. Często konieczne jest również podjęcie działań, mających na celu dostosowanie technologii do lokalnych uwarunkowań. Powyższe spostrzeżenia prowadzą do wniosku, że podstawowym czynnikiem determinującym możliwości absorpcyjne importera technologii jest zakumulowany w gospodarce poziom kapitału ludzkiego. Kolejnym elementem polityki gospodarczej ukierunkowanej na dynamizację transferu technologii jest zatem polityka edukacyjna. Powinna mieć ona na celu dążenie do podniesienia ogólnego poziomu wykształcenia, programowanie jego właściwej struktury, adekwatnej do planowanych zmian w gospodarce. Ogólny poziom edukacji w społeczeństwie wpływa na możliwości percepcji, określa postawy wobec zmian, dotyczy to zarówno zachowań konsumentów – odbiorców technologii, jak i pracowników zajmujących się ich obsługą. Specjalistyczne kształcenie zawodowe kształtuje natomiast w sposób bezpośredni możliwości adaptacji nowych technologii, wyposażając pracowników w wiedzę niezbędną do ich zrozumienia. Oceniając realizowaną w Polsce politykę edukacyjną przez pryzmat potrzeb, jakie wynikają z konieczności zmian technologicznych, trudno o jednoznaczne wnioski. Z jednej strony ostatnie lata przyniosły prawdziwy skok edukacyjny, w szczególności w zakresie powszechności kształcenia na poziomie wyższym. Z drugiej jednakże strony obserwuje się szereg zjawisk, które należy poddać krytyce, a w szczególności [Kabaj 2004, s. 7]: – zachwianie proporcji pomiędzy kształceniem ogólnym a kierunkowym zawodowym, jest to wynikiem dążeń do ograniczenia roli szkolnictwa zawodowego, co jest sprzeczne z tendencjami w krajach z rozwiniętą GOW, – niewłaściwa struktura kierunkowa kształcenia na poziomie wyższym, polegająca na niskim udziale studentów studiów technicznych, a wysokim odsetku. KS_741.indb 114. 1/16/08 2:40:25 PM.

(13) Międzynarodowy transfer technologii…. 115. studiujących nauki humanistyczne i społeczne; rozwój poszczególnych kierunków kształcenia odbywa się w oderwaniu od bieżących potrzeb gospodarki, a tym bardziej nie ma związku ze strategicznymi celami rozwojowymi, – negatywne tendencje w zakresie jakości kształcenia, będące wynikiem dysproporcji pomiędzy przyrostem liczby studiujących a wzrostem nakładów na edukację, – znikomy rozwój kształcenia ustawicznego, szczególnie istotnego w przypadku szybkich zmian strukturalnych i technologicznych w gospodarce. Obecnie poziom kapitału ludzkiego w Polsce nie jest czynnikiem ograniczającym rozwój potencjału technologicznego gospodarki czy też spowalniającym proces transferu technologii. Wręcz przeciwnie – wykształcenie i poziom kwalifikacji społeczeństwa stymulują zmiany, np. poprzez przyciąganie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Taka sytuacja jest jednakże w dużej mierze wynikiem słabości polityki innowacyjnej w innych obszarach: ograniczonych możliwości finansowania przedsięwzięć innowacyjnych, słabości rozwiązań instytucjonalnych wspomagających transfer technologii itd. Stąd też kapitał ludzki, pomimo wielu niedociągnięć w procesie jego rozwoju, nie jest czynnikiem minimum, hamującym zmiany technologiczne. Raczej należy go traktować w kategoriach niewykorzystanego potencjału. Z uwagi jednak na wymienione słabości polskiego systemu edukacji może się okazać, że nieprzystawalność wiedzy zdobywanej przez młodzież na różnych poziomach kształcenia do potrzeb zmieniającej się gospodarki stanie się w nieodległej przyszłości czynnikiem ograniczającym tempo pościgu technologicznego. Trudności z adaptacją importowanych technologii decydują również o istotnej roli krajowego sektora badawczego w procesie transferu wiedzy technicznej. Bardzo często podjęcie prac badawczych jest niezbędne celem przezwyciężenia problemów, jakie pojawiają się na etapie wdrażania nabytej wiedzy w warunkach lokalnych. Sprawność sektora badawczego jest czynnikiem determinującym rodzaj technologii, jaką jest w stanie zaabsorbować gospodarka. Umożliwia bowiem wykorzystanie wszelkich źródeł informacji technologicznych, w szczególności wiedzy nie ucieleśnionej, wymagającej prac rozwojowych w kierunku praktycznego jej wykorzystania. Niedorozwój sektora badawczego, a co za tym idzie brak możliwości przetwarzania importowanej wiedzy powoduje, iż istnieje możliwość transferowania jedynie gotowych technologii, nadających się do bezpośredniego wykorzystania, przede wszystkim w postaci dóbr kapitałowych. W takim przypadku absorpcja technologii najnowszej generacji jest niemożliwa, co skazuje kraj na ciągłe pozostawanie w tyle za bardziej rozwiniętymi. Stymulacja rozwoju sektora B+R, ukierunkowana przede wszystkim na realizację badań stosowanych, oznacza zwielokrotnienie pozytywnych efektów, które wiążą się z transferem technologii. Wynika to stąd, iż pozyskiwana wiedza może. KS_741.indb 115. 1/16/08 2:40:25 PM.

(14) 116. Dariusz Firszt. być w dalszym ciągu rozwijana i udoskonalana. W szczególności połączenie wiedzy importowanej z opracowanymi w kraju rozwiązaniami stwarza szansę na kreację innowacyjnych rozwiązań. Skuteczność tej metody kreowania innowacyjności potwierdzają przykłady gospodarek, które w przeszłości z powodzeniem realizowały proces niwelacji luki technologicznej. Jako wzorzec może posłużyć Japonia, która swój sukces gospodarczy zawdzięcza umiejętnemu połączeniu transferu wiedzy technicznej z rozwojem krajowego sektora badawczego [Wysokińska 2001, s. 43]. Jakkolwiek gospodarka polska funkcjonuje w innych uwarunkowaniach międzynarodowych, „kreatywne naśladownictwo” nadal wydaje się być jedyną skuteczną metodą rozwoju technologicznego, będącego warunkiem tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. Literatura Archibugi D, Pietrobelli C. [2003], The Globalization of Technology and its Implications for Developing Countries. Windows of Opportunity or Further Burden? Technological Forecasting & Social Change 70, no. 9 . Gomułka S. [1998], Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa. Grudzewski W.M., Hejduk I.K. [2004], Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa . Jasiński A.H. [2006], Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa. Kabaj M. [2004], Prognoza podaży absolwentów i popytu na pracę według poziomów wykształcenia, Warszawa. Koźmiński A. K. [2002], Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy? [w:] Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, G.W. Kołodko (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa. Madej Z. [2006], Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, E. Frejtag-Mikka (red.), Difin, Warszawa. Misala J. [2001], Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa. OECD [1999] Podręcznik Oslo: pomiar działalności naukowej i technicznej, proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznych, Warszawa. PARP [2004] Negocjacje w transferze technologii, Warszawa. Rogers E.M. [1995], Diffusion of Innovations, The Free Press, New York. Sadowski Z. [2005], Transformacja i rozwój. Wybór prac, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa. Truskolaski S. [2004], Międzynarodowa dyfuzja technologii a konwergencja stóp wzrostu gospodarczego, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, nr 39.. KS_741.indb 116. 1/16/08 2:40:26 PM.

(15) Międzynarodowy transfer technologii…. 117. Wiśniewska J. [2004], Dyfuzja jako determinanta działalności innowacyjnej przedsiębiorstw [w:] Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie [2004], W. Janasz (red.), Difin, Warszawa. Wysokińska Z. [2001], Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź International Technology Transfer as an Instrument for Building a Knowledge-based Economy The essence of a knowledge-based economy is the increased importance of innovation as a source of competitive advantage for companies. Therefore, a knowledge-based economy may be seen as one which is capable of designing and implementing original and innovative technological and organizational solutions. In an economy thus understood, a considerable, albeit supplementary, role is played by international technology transfer. Its importance results from the internationalization of current research work and the increasing complexity of the latest technologies, which forces companies to integrate components of technical knowledge from various parts of the globe. Technology transfer plays an especially important role in countries with low technological potential. In this instance, the flow of technical knowledge, which essentially goes in one direction (import), contributes to the country’s economic and technological development, thus supporting the creation of a knowledge-based economy. A condition for the effective use of international technology transfer is, however, its appropriate programming, integrated with a policy to develop the domestic R&D sector and create human capital resources.. KS_741.indb 117. 1/16/08 2:40:26 PM.

(16)